68. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[111] อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิทฺเทเส ตถาคตสฺสาติ วจเน อุทฺเทเส สรูปโต อวิชฺชมาเนปิ ‘‘ฉ ญาณานิ อสาธารณานิ สาวเกหี’’ติ (ปฏิ. ม. มาติกา 1.73) วุตฺตตฺตา ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติ วุตฺตเมว โหติฯ ตสฺมา อุทฺเทเส อตฺถโต สิทฺธสฺส ตถาคตวจนสฺส นิทฺเทเส คหณํ กตํฯ สตฺเต ปสฺสตีติ รูปาทีสุ ฉนฺทราเคน สตฺตตาย ลคฺคตาย สตฺตา, เต สตฺเต อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จกฺขุนา ปสฺสติ โอโลเกติฯ อปฺปรชกฺเขติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อปฺปํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ วา อปฺปรชกฺขาฯ เต อปฺปรชกฺเขฯ มหารชกฺเขติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ มหนฺตํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ มหารชกฺขา, มหนฺตํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ วา มหารชกฺขาฯ ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ ติกฺขานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ ติกฺขินฺทฺริยา, มุทูนิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ มุทินฺทฺริยาฯ สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สุนฺทรา สทฺธาทโย อาการา โกฏฺฐาสา เอเตสนฺติ สฺวาการา, กุจฺฉิตา ครหิตา สทฺธาทโย อาการา โกฏฺฐาสา เอเตสนฺติ ทฺวาการาฯ สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเยติ เย กถิตํ การณํ สลฺลกฺเขนฺติ สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยา, ตพฺพิปรีตา ทุวิญฺญาปยาฯ

อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ อปิ เอเก ปรโลกญฺเจว ราคาทิวชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺเต, อิมสฺส ปน ปทสฺส นิทฺเทเส ปรโลกสฺเสว น วุตฺตตฺตา ขนฺธาทิโลเก จ ราคาทิวชฺเช จ ปรํ พาฬฺหํ ภยํ ปสฺสนสีลาติ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนฯ เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิเนติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ ตพฺพิปรีเตฯ โลโกติ จ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐนฯ วชฺชนฺติ จ วชฺชนียฏฺเฐนฯ เอตฺตาวตา อุทฺเทสสฺส นิทฺเทโส กโต โหติฯ

ปุน นิทฺเทสสฺส ปฏินิทฺเทสํ กโรนฺโต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเขติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตีสุ รตเนสุ โอกปฺปนสงฺขาตา สทฺธา อสฺส อตฺถีติ สทฺโธฯ โส สทฺธาสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อสฺสทฺธิยรชสฺส เจว อสฺสทฺธิยมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชกฺโขฯ นตฺถิ เอตสฺส สทฺธาติ อสฺสทฺโธฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชกฺโขฯ อารทฺธํ วีริยมเนนาติ อารทฺธวีริโยฯ โส โกสชฺชรชสฺส เจว โกสชฺชมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชกฺโขฯ หีนวีริยตฺตา กุจฺฉิเตน อากาเรน สีทตีติ กุสีโท, กุสีโท เอว กุสีโตฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชกฺโขฯ อารมฺมณํ อุเปจฺจ ฐิตา สติ อสฺสาติ อุปฏฺฐิตสฺสติฯ โส มุฏฺฐสฺสจฺจรชสฺส เจว มุฏฺฐสฺสจฺจมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชกฺโขฯ มุฏฺฐา นฏฺฐา สติ อสฺสาติ มุฏฺฐสฺสติฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชกฺโขฯ อปฺปนาสมาธินา อุปจารสมาธินา วา อารมฺมเณ สมํ, สมฺมา วา อาหิโต ฐิโตติ สมาหิโต, สมาหิตจิตฺโตติ วา สมาหิโตฯ โส อุทฺธจฺจรชสฺส เจว อุทฺธจฺจมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชกฺโขฯ น สมาหิโต อสมาหิโตฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชกฺโขฯ อุทยตฺถคามินี ปญฺญา อสฺส อตฺถีติ ปญฺญวาฯ โส โมหรชสฺส เจว โมหมูลกสฺส เสสากุสลรชสฺส จ อปฺปกตฺตา อปฺปรชกฺโขฯ โมหมูฬฺหตฺตา ทุฏฺฐา ปญฺญา อสฺสาติ ทุปฺปญฺโญฯ โส วุตฺตปฺปการสฺส รชสฺส มหนฺตตฺตา มหารชกฺโขฯ สทฺโธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโยติ พหุลํ อุปฺปชฺชมานาย พลวติยา สทฺธาย สทฺโธ, เตเนว สทฺธินฺทฺริเยน ติกฺขินฺทฺริโยฯ

อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโยติ พหุลํ อุปฺปชฺชมาเนน อสฺสทฺธิเยน อสฺสทฺโธ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน ทุพฺพเลน สทฺธินฺทฺริเยน มุทินฺทฺริโยฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สทฺโธ ปุคฺคโล สฺวากาโรติ ตาย เอว สทฺธาย โสภนากาโรฯ อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทฺวากาโรติ เตเนว อสฺสทฺธิเยน วิรูปากาโรฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ สุวิญฺญาปโยติ สุเขน วิญฺญาเปตุํ สกฺกุเณยฺโยฯ ทุวิญฺญาปโยติ ทุกฺเขน วิญฺญาเปตุํ สกฺกุเณยฺโยฯ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีติ เอตฺถ ยสฺมา ปญฺญาสมฺปนฺนสฺเสว สทฺธาทีนิ สุปริสุทฺธานิ โหนฺติ, ตสฺมา สุปริสุทฺธสทฺธาทิสมฺปนฺโน ตํสมฺปยุตฺตาย, สุปริสุทฺธสทฺธาทิสมฺปนฺโนปิ วา ตปฺปจฺจยาย ปญฺญาย ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี โหติฯ ตสฺมา เอว หิ สทฺธาทโยปิ จตฺตาโร ‘‘ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี’’ติ วุตฺตาฯ

[112] อิทานิ ‘‘ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ โลกญฺจ วชฺชญฺจ ทสฺเสตุํ โลโกติอาทิมาหฯ เอตฺถ ขนฺธา เอว ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ ขนฺธโลโกฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ วิปตฺติภวโลโกติ อปายโลโกฯ โส หิ อนิฏฺฐผลตฺตา วิรูโป ลาโภติ วิปตฺติ, ภวตีติ ภโว, วิปตฺติ เอว ภโว วิปตฺติภโว, วิปตฺติภโว เอว โลโก วิปตฺติภวโลโกฯ วิปตฺติสมฺภวโลโกติ อปายูปคํ กมฺมํฯ ตญฺหิ สมฺภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมฺภโว, วิปตฺติยา สมฺภโว วิปตฺติสมฺภโว, วิปตฺติสมฺภโว เอว โลโก วิปตฺติสมฺภวโลโกฯ สมฺปตฺติภวโลโกติ สุคติโลโกฯ โส หิ อิฏฺฐผลตฺตา สุนฺทโร ลาโภติ สมฺปตฺติ, ภวตีติ ภโว, สมฺปตฺติ เอว ภโว สมฺปตฺติภโว, สมฺปตฺติภโว เอว โลโก สมฺปตฺติภวโลโกฯ สมฺปตฺติสมฺภวโลโกติ สุคตูปคํ กมฺมํฯ ตญฺหิ สมฺภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมฺภโว, สมฺปตฺติยา สมฺภโว สมฺปตฺติสมฺภโว, สมฺปตฺติสมฺภโว เอว โลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโกฯ เอโก โลโกติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ

วชฺชนฺติ นปุํสกวจนํ อสุโกติ อนิทฺทิฏฺฐตฺตา กตํฯ กิเลสาติ ราคาทโยฯ ทุจฺจริตาติ ปาณาติปาตาทโยฯ อภิสงฺขาราติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทโยฯ ภวคามิกมฺมาติ อตฺตโน วิปากทานวเสน ภวํ คจฺฉนฺตีติ ภวคามิโน, อภิสงฺขาเรสุปิ วิปากชนกาเนว กมฺมานิ วุตฺตานิฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการนิทสฺสนํฯ

อิมสฺมิญฺจ โลเก อิมสฺมิญฺจ วชฺเชติ วุตฺตปฺปกาเร โลเก จ วชฺเช จฯ ติพฺพา ภยสญฺญาติ พลวตี ภยสญฺญาฯ ติพฺพาติ ปรสทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺโต, ภยสญฺญาติ ภยสทฺทสฺส, โลกวชฺชทฺวยมฺปิ หิ ภยวตฺถุตฺตา สยญฺจ สภยตฺตา ภยํ, ภยมิติ สญฺญา ภยสญฺญาฯ ปจฺจุปฏฺฐิตา โหตีติ ตํ ตํ ปฏิจฺจ อุเปจฺจ ฐิตา โหติฯ เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเกติ ยถา นาม ปหริตุํ อุจฺจาริตขคฺเค ปจฺจามิตฺเต ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, เอวเมว โลเก จ วชฺเช จ ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติฯ อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหีติ อปฺปรชกฺขปญฺจกาทีสุ ทสสุ ปญฺจเกสุ เอเกกสฺมิํ ปญฺจนฺนํ ปญฺจนฺนํ อาการานํ วเสน ปญฺญาสาย อากาเรหิฯ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานีติ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ฯ ชานาตีติ ตถาคโต ปญฺญาย ปชานาติฯ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐํ วิย กโรติฯ อญฺญาตีติ สพฺพาการมริยาทาหิ ชานาติฯ ปฏิวิชฺฌตีติ เอกเทสํ อเสเสตฺวา นิรวเสสทสฺสนวเสน ปญฺญาย ปทาเลตีติฯ

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

69. อาสยานุสยญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[113] อาสยานุสยญาณนิทฺเทเส อิธ ตถาคโตติอาทิ ปญฺจธา ฐปิโต นิทฺเทโสฯ ตตฺถ อาสยานุสยา วุตฺตตฺถา เอวฯ จริตนฺติ ปุพฺเพ กตํ กุสลากุสลํ กมฺมํฯ อธิมุตฺตินฺติ สมฺปติ กุสเล อกุสเล วา จิตฺตโวสคฺโคฯ ภพฺพาภพฺเพติ ภพฺเพ จ อภพฺเพ จฯ อริยาย ชาติยา สมฺภวนฺติ ชายนฺตีติ ภพฺพาฯ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํฯ ภวิสฺสนฺติ ชายิสฺสนฺตีติ วา ภพฺพา, ภาชนภูตาติ อตฺโถฯ เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพาฯ วุตฺตปฏิปกฺขา อภพฺพาฯ

กตโม สตฺตานํ อาสโยติอาทิ นิทฺเทสสฺส ปฏินิทฺเทโสฯ ตตฺถ สสฺสโตติ นิจฺโจฯ โลโกติ อตฺตาฯ อิธ สรีรํเยว นสฺสติ, อตฺตา ปน อิธ ปรตฺถ จ โสเยวาติ มญฺญนฺติฯ โส หิ สยํเยว อาโลเกตีติ กตฺวา ‘‘โลโก’’ติ มญฺญนฺติฯ อสสฺสโตติ อนิจฺโจฯ อตฺตา สรีเรเนว สห นสฺสตีติ มญฺญนฺติฯ