ปญฺจญาณปกิณฺณกํ

อิเมสุ ปญฺจสุ ญาเณสุ อิทฺธิวิธญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน สตฺตสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ โสตธาตุวิสุทฺธิญาณํ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ เจโตปริยญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณวเสน อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ

ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณวเสน อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ ทิพฺพจกฺขุญาณํ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ ยถากมฺมูปคญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ อนาคตํสญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอนาคตอชฺฌตฺตพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณวเสน อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตตีติฯ

ปญฺจญาณปกิณฺณกํ นิฏฺฐิตํฯ

55. อาสวกฺขยญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[107] อาสวกฺขยญาณนิทฺเทเส อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ วุตฺตตฺถานิฯ กติ ฐานานิ คจฺฉตีติ เอเกกสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานนิยมนตฺถํ ปุจฺฉาฯ เอกํ ฐานํ คจฺฉตีติ เอกสฺมิํ ฐาเน อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฺปตฺติโอกาสฏฺฐานญฺหิ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานนฺติ วุจฺจติฯ ฉ ฐานานีติ ฉ มคฺคผลกฺขเณฯ อินฺทฺริยานํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีสุ ตีสุ เอเกกเมว อธิกํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหตีติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ‘‘สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.12) อธิโมกฺขาทโย สทฺธินฺทฺริยาทีนํ กิจฺจวเสน วุตฺตา, เอวมิธาปิ ‘‘อธิโมกฺขปริวารํ โหตี’’ติ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขตฺเถน ปริวารํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปริวารนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ ปญฺญินฺทฺริยนฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยเมว ปชานนสภาวทสฺสนตฺถํ วิสุํ กตฺวา วุตฺตํฯ อภิธมฺเมปิ (วิภ. 219) หิ ปญฺญาย กิจฺจวิเสสทสฺสนตฺถํ มคฺคกฺขเณ จ ผลกฺขเณ จ เอกาว ปญฺญา อฏฺฐธา วิภตฺตาฯ อภิสนฺทนปริวารนฺติ นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ สิเนหนกิจฺเจน ปริวารํ โหติฯ อิทํ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตมคฺควเสเนว วุตฺตํฯ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตมคฺเค ปน โสมนสฺสินฺทฺริยฏฺฐาเน อุเปกฺขินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ ปน สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนปริวารนฺติ คเหตพฺพํฯ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารนฺติ ปวตฺตา สนฺตติ ปวตฺตสนฺตติ, วตฺตมานสนฺตานนฺติ อตฺโถฯ อธิปติภาโว อาธิปเตยฺยํ, ปวตฺตสนฺตติยา อาธิปเตยฺยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยํฯ วตฺตมานชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปริปวตฺติยา จ ปจฺจยตฺตา ปุพฺพาปรวเสน ปวตฺตสนฺตติยา อธิปติภาเวน อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส ปริวารํ โหติฯ

โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมาติอาทิ สพฺเพสํ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ มคฺคกฺขเณ ชาตาติ มคฺคสมุฏฺฐิตา เอว, น อญฺเญฯ ยสฺมา ปน มคฺคสมุฏฺฐิตมฺปิ รูปํ กุสลาทินามํ น ลภติ, ตสฺมา ตํ อปเนนฺโต ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปนฺติ อาหฯ สพฺเพว หิ เต ธมฺมา กุจฺฉิตานํ สลนาทีหิ อตฺเถหิ กุสลาฯ เต อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานา นตฺถิ เอเตสํ อาสวาติ อนาสวาฯ วฏฺฏมูลํ ฉินฺทนฺตา นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา วฏฺฏโต นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิกาฯ กุสลากุสลสงฺขาตา จยา อเปตตฺตา อปจยสงฺขาตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต อปจยํ คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโน, ปวตฺตํ อปจินนฺตา วิทฺธํเสนฺตา คจฺฉนฺตีติปิ อปจยคามิโนฯ โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตรา อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตราฯ นิพฺพานํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ นิพฺพานารมฺมณาฯ

อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานีติอาทิ ปุพฺเพ วุตฺตปริวารภาวสฺส จ เตน สหคตาทิภาวสฺส จ อาทิวุตฺตอาการานญฺจ ทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อฏฺฐินฺทฺริยานีติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปญฺญินฺทฺริเยน สห อฏฺฐฯ สหชาตปริวาราติ อฏฺฐสุ เอเกเกน สห อิตเร อิตเร สตฺต สหชาตา หุตฺวา ตสฺส สหชาตปริวารา โหนฺติฯ ตเถว อญฺญํ อญฺญสฺส อญฺญํ อญฺญสฺสาติ เอวํ อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติฯ ตเถว อญฺญมญฺญํ นิสฺสยปริวารา สมฺปยุตฺตปริวารา จ โหนฺติฯ สหคตาติ เตน อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริเยน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตาฯ สหชาตาติ เตเนว สห ชาตาฯ สํสฏฺฐาติ เตเนว สห มิสฺสิตาฯ สมฺปยุตฺตาติ เตเนว สมํ เอกุปฺปาทาทิปกาเรหิ ยุตฺตาฯ เตวาติ เต เอว อฏฺฐ อินฺทฺริยธมฺมาฯ ตสฺสาติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺสฯ อาการาติ ปริวารโกฏฺฐาสาฯ

ผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺตีติ รูปสฺสปิ อพฺยากตตฺตา จิตฺตสมุฏฺฐานรูเปน สห วุตฺตาฯ มคฺคสฺเสว กุสลตฺตา นิยฺยานิกตฺตา อปจยคามิตฺตา จ ผลกฺขเณ ‘‘กุสลา’’ติ จ ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ จ ‘‘อปจยคามิโน’’ติ จ น วุตฺตํฯ อิตีติอาทิ วุตฺตปฺปการนิคมนํฯ ตตฺถ อฏฺฐฏฺฐกานีติ อฏฺฐสุ มคฺคผเลสุ เอเกกสฺส อฏฺฐกสฺส วเสน อฏฺฐ อินฺทฺริยอฏฺฐกานิฯ จตุสฏฺฐิ โหนฺตีติ จตุสฏฺฐิ อาการา โหนฺติฯ อาสวาติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมว ฯ

อิธ อรหตฺตมคฺควชฺเฌเยว อาสเว อวตฺวา เสสมคฺคตฺตยวชฺฌานมฺปิ วจนํ อาสวกฺขยวจนสามญฺญมตฺเตน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อรหตฺตมคฺคญาณเมว หิ เกจิ อาสเว อเสเสตฺวา อาสวานํ เขปนโต ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมาเยว จ อรหาเยว ขีณาสโวติ วุจฺจตีติฯ

อาสวกฺขยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

56-63. สจฺจญาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทสวณฺณนา

[108-9] สจฺจญาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทเส ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเขเปตํ ญาณนฺติอาทิ อนนฺตรจตุกฺเก วิย เอกาภิสมยวเสน วุตฺตํฯ ทุวิธญฺหิ สจฺจญาณํ โลกิยํ โลกุตฺตรญฺจฯ โลกิกํ ทุวิธํ อนุโพธญาณํ ปจฺจเวกฺขณญาณญฺจฯ อนุโพธญาณํ อาทิกมฺมิกสฺส อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ มคฺเค จ ปวตฺตติ, ทุกฺเข สมุทเย จ อารมฺมณกรณวเสนฯ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปฏิวิทฺธสจฺจสฺส จตูสุปิ สจฺเจสุ อารมฺมณกรณวเสนฯ โลกุตฺตรํ ปฏิเวธญาณํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ยถาห – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1100) สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ อิธาปิ อิมินา วาเรน อิทเมว วุตฺตํฯ ตํ ปน โลกุตฺตรมฺปิ ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทีนิ นามานิ ลภตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อิธ ปน โลกิกญาณเมว อธิปฺเปตํฯ ตสฺมาเยว จ ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข ญาณนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ทุกฺขํ อารพฺภาติ ทุกฺขสจฺจํ อาลมฺพิตฺวา, อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ปญฺญาติอาทีสุ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺญาปนฏฺเฐน ปญฺญา, เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ ปญฺญาฯ อิทมสฺสา สภาวปทํฯ ปชานนากาโร ปชานนาฯ อนิจฺจาทีนิ วิจินาตีติ วิจโยฯ ปวิจโยติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ, ปกาเรน วิจโยติ อตฺโถฯ จตุสจฺจธมฺมํ วิจินาตีติ ธมฺมวิจโยฯ อนิจฺจาทีนํ สมฺมา ลกฺขณวเสน สลฺลกฺขณาฯ