สพฺพมฺปิ เตภูมกํ สอุตฺตรํ, โลกุตฺตรํ อนุตฺตรํฯ อุปจารปฺปตฺตํ อปฺปนาปฺปตฺตญฺจ สมาหิตํ, ตทุภยมสมฺปตฺตํ อสมาหิตํฯ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติปฺปตฺตํ วิมุตฺตํ, ปญฺจวิธมฺปิ เอตํ วิมุตฺติมปฺปตฺตํ อวิมุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิติ เจโตปริยญาณลาภี ภิกฺขุ โสฬสปฺปเภทมฺปิ จิตฺตํ ปชานาติฯ ปุถุชฺชนา ปน อริยานํ มคฺคผลจิตฺตํ น ชานนฺติ, อริยาปิ จ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา อุปริมานํ อุปริมานํ มคฺคผลจิตฺตํ น ชานนฺติ, อุปริมา อุปริมา ปน เหฏฺฐิมานํ เหฏฺฐิมานํ จิตฺตํ ชานนฺตีติฯ

เจโตปริยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

53. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[105] ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนิทฺเทเส เอวํ ปชานาตีติอาทิ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ปริภาวิตจิตฺตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อุปฺปาเทตุกามสฺส ตทุปฺปาทนวิธานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ กมโต หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสิตฺวา วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนาสงฺขาตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ผลสงฺเขปํ ปสฺสติ, ตสฺส ปจฺจยํ ปุริมภเว กมฺมกิเลสสงฺขาตํ เหตุสงฺเขปํ ปสฺสติ, ตสฺส ปจฺจยํ ปุริมภเวเยว ผลสงฺเขปํ ปสฺสติ, ตสฺส ปจฺจยํ ตติยภเว เหตุสงฺเขปํ ปสฺสติฯ เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาททสฺสเนน ชาติปรมฺปรํ ปสฺสติฯ เอวํ พหูปกาโร ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทมนสิกาโร ฯ ตตฺถ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทสสฺส อุทฺเทสวจนํฯ เอวํ เตสํ อญฺญตรวจเนเนว อตฺเถ สิทฺเธ ทฺวิธา วจนํ กสฺมาติ เจ? อตฺถนานตฺตสพฺภาวโตฯ กถํ? อิมสฺมิํ สตีติ อิมสฺมิํ ปจฺจเย วิชฺชมาเนฯ อิทํ สพฺพปจฺจยานํ สาธารณวจนํฯ อิทํ โหตีติ อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ภวติฯ อิทํ สพฺพปจฺจยุปฺปนฺนานํ สาธารณวจนํฯ อิมินา สกเลน วจเนน อเหตุกวาโท ปฏิสิทฺโธ โหติฯ เย หิ ธมฺมา ปจฺจยสมฺภวา โหนฺติ, น ปจฺจยาภาวา, เต อเหตุกา นาม น โหนฺตีติฯ อิมสฺสุปฺปาทาติ อิมสฺส ปจฺจยสฺส อุปฺปาทเหตุฯ อิทํ สพฺพปจฺจยานํ อุปฺปาทวนฺตตาทีปนวจนํฯ อิทํ อุปฺปชฺชตีติ อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชติฯ อิทํ สพฺพปจฺจยุปฺปนฺนานํ ตโต อุปฺปชฺชมานตาทีปนวจนํฯ อิมินา สกเลน วจเนน สสฺสตาเหตุกวาโท ปฏิสิทฺโธ โหติฯ เย หิ อุปฺปาทวนฺโต ธมฺมา, เต อนิจฺจาฯ ตสฺมา สติปิ สเหตุกตฺเต อนิจฺจเหตุกา เอเต ธมฺมา น โลเก นิจฺจสมฺมตปกติปุริสาทิเหตุกาติ วุตฺตํ โหติฯ