ทิพฺพโสตํ ปกติโสตวโตเยว อุปฺปชฺชติ, โน พธิรสฺสฯ ปจฺฉา ปกติโสเต วินฏฺเฐปิ ทิพฺพโสตํ น วินสฺสตีติ วทนฺติฯ

โส ทิพฺพาย โสตธาตุยาติ เอตฺถ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพาฯ เทวานญฺหิ สุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺตา ปิตฺตเสมฺหรุธิราทีหิ อปลิพุทฺธา อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถา ทิพฺพา ปสาทโสตธาตุ โหติฯ อยญฺจาปิ อิมสฺส ภิกฺขุโน วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตา ญาณโสตธาตุ ตาทิสาเยวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพาฯ อปิจ ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา, อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพา, สวนฏฺเฐน นิชฺชีวฏฺเฐน จ โสตธาตุ, โสตธาตุกิจฺจกรเณน จ โสตธาตุ วิยาติปิ โสตธาตุฯ ตาย ทิพฺพาย โสตธาตุยาฯ วิสุทฺธายาติ ปริสุทฺธาย นิรุปกฺกิเลสายฯ อติกฺกนฺตมานุสิกายาติ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา สทฺทสวเนน มานุสิกํ มํสโสตธาตุํ อติกฺกนฺตาย วีติวตฺติตฺวา ฐิตายฯ อุโภ สทฺเท สุณาตีติ ทฺเว สทฺเท สุณาติฯ กตเม ทฺเว? ทิพฺเพ จ มานุเส จ, เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ สทฺเทติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ปเทสปริยาทานํ เวทิตพฺพํฯ เย ทูเร สนฺติเก จาติ เย สทฺทา ทูเร ปรจกฺกวาเฬปิ, เย จ สนฺติเก อนฺตมโส สเทหสนฺนิสฺสิตปาณกสทฺทาปิ, เต สุณาตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน นิปฺปเทสปริยาทานํ เวทิตพฺพนฺติฯ

โสตธาตุวิสุทฺธิญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

52. เจโตปริยญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[104] เจโตปริยญาณนิทฺเทเส โส เอวํ ปชานาตีติ อิทานิ วตฺตพฺพํ วิธานํ อุปทิสติฯ อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐิตนฺติอาทิ อาทิกมฺมิเกน ฌายินา ปฏิปชฺชิตพฺพํ วิธานํฯ กถํ? เอตญฺหิ ญาณํ อุปฺปาเทตุกาเมน ฌายินา ปฐมํ ตาว ทิพฺพจกฺขุญาณํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ เอตญฺหิ ทิพฺพจกฺขุวเสน อิชฺฌติ, ตํ เอตสฺส ปริกมฺมํฯ ตสฺมา เตน ภิกฺขุนา อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา ปรสฺส หทยรูปํ นิสฺสาย วตฺตมานสฺส โลหิตสฺส วณฺณํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา จิตฺตํ ปริเยสิตพฺพํฯ

ตญฺหิ โลหิตํ กุสลโสมนสฺเส วตฺตมาเน รตฺตํ โหติ นิคฺโรธปกฺกวณฺณํ, อกุสลโสมนสฺเส วตฺตมาเน ตเทว ลุฬิตํ โหติ, โทมนสฺเส วตฺตมาเน กาฬกํ โหติ ชมฺพุปกฺกวณฺณํ ลุฬิตํฯ กุสลูเปกฺขาย วตฺตมานาย ปสนฺนํ โหติ ติลเตลวณฺณํฯ อกุสลูเปกฺขาย วตฺตมานาย ตเทว ลุฬิตํ โหติฯ ตสฺมา เตน ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐิตํ, อิทํ รูปํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺฐิตํ, อิทํ รูปํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฏฺฐิต’’นฺติ ปรสฺส หทยโลหิตวณฺณํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา จิตฺตํ ปริเยสนฺเตน เจโตปริยญาณํ ถามคตํ กาตพฺพํฯ เอวํ ถามคเต หิ ตสฺมิํ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ กามาวจราทิเภทํ จิตฺตํ ปชานาติ จิตฺตา จิตฺตเมว สงฺกมนฺโต วินา หทยรูปทสฺสเนนฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺฐกถายํ –

‘‘อารุปฺเป ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม กสฺส หทยรูปํ ปสฺสติ, กสฺสินฺทฺริยวิการํ โอโลเกตีติ? น กสฺสจิฯ อิทฺธิมโต วิสโย เอส, ยทิทํ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตํ อาวชฺชนฺโต โสฬสปฺปเภทํ จิตฺตํ ชานาติฯ อกตาภินิเวสสฺส ปน วเสน อยํ กถา’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.401)ฯ

ปรสตฺตานนฺติ อตฺตานํ ฐเปตฺวา เสสสตฺตานํฯ ปรปุคฺคลานนฺติ อิทมฺปิ อิมินา เอกตฺถเมว, เวเนยฺยวเสน ปน เทสนาวิลาเสน จ พฺยญฺชเนน นานตฺตํ กตํฯ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตีติ อตฺตโน จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สราคาทิวเสน นานปฺปการโต ชานาติฯ สราคํ วาติอาทีสุ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ ตตฺถ อฏฺฐวิธํ โลภสหคตจิตฺตํ สราคํ จิตฺตํ นาม, อวเสสํ จตุภูมกกุสลาพฺยากตจิตฺตํ วีตราคํ นามฯ ทฺเว โทมนสฺสจิตฺตานิ, ทฺเว วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจจิตฺตานีติ อิมานิ ปน จตฺตาริ จิตฺตานิ อิมสฺมิํ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺติฯ เกจิ ปน เถรา ตานิปิ วีตราคปเทน สงฺคณฺหนฺติฯ ทุวิธํ ปน โทมนสฺสสหคตํ จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ นาม, สพฺพมฺปิ จตุภูมกํ กุสลาพฺยากตํ วีตโทสํ นามฯ เสสานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ อิมสฺมิํ ทุเก สงฺคหํ น คจฺฉนฺติฯ เกจิ ปน เถรา ตานิปิ วีตโทสปเทน สงฺคณฺหนฺติฯ สโมหํ วีตโมหนฺติ เอตฺถ ปน โมเหกเหตุกวเสน วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสหคตทฺวยเมว สโมหํฯ โมหสฺส ปน สพฺพากุสเลสุ สมฺภวโต ทฺวาทสวิธมฺปิ อกุสลํ จิตฺตํ ‘‘สโมห’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ อวเสสํ กุสลาพฺยากตํ วีตโมหํฯ ถินมิทฺธานุคตํ ปน สํขิตฺตํ, อุทฺธจฺจานุคตํ วิกฺขิตฺตํฯ รูปาวจรารูปาวจรํ มหคฺคตํ, อวเสสํ อมหคฺคตํฯ

สพฺพมฺปิ เตภูมกํ สอุตฺตรํ, โลกุตฺตรํ อนุตฺตรํฯ อุปจารปฺปตฺตํ อปฺปนาปฺปตฺตญฺจ สมาหิตํ, ตทุภยมสมฺปตฺตํ อสมาหิตํฯ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติปฺปตฺตํ วิมุตฺตํ, ปญฺจวิธมฺปิ เอตํ วิมุตฺติมปฺปตฺตํ อวิมุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิติ เจโตปริยญาณลาภี ภิกฺขุ โสฬสปฺปเภทมฺปิ จิตฺตํ ปชานาติฯ ปุถุชฺชนา ปน อริยานํ มคฺคผลจิตฺตํ น ชานนฺติ, อริยาปิ จ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา อุปริมานํ อุปริมานํ มคฺคผลจิตฺตํ น ชานนฺติ, อุปริมา อุปริมา ปน เหฏฺฐิมานํ เหฏฺฐิมานํ จิตฺตํ ชานนฺตีติฯ

เจโตปริยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

53. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[105] ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนิทฺเทเส เอวํ ปชานาตีติอาทิ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ปริภาวิตจิตฺตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อุปฺปาเทตุกามสฺส ตทุปฺปาทนวิธานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ กมโต หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสิตฺวา วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนาสงฺขาตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ผลสงฺเขปํ ปสฺสติ, ตสฺส ปจฺจยํ ปุริมภเว กมฺมกิเลสสงฺขาตํ เหตุสงฺเขปํ ปสฺสติ, ตสฺส ปจฺจยํ ปุริมภเวเยว ผลสงฺเขปํ ปสฺสติ, ตสฺส ปจฺจยํ ตติยภเว เหตุสงฺเขปํ ปสฺสติฯ เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาททสฺสเนน ชาติปรมฺปรํ ปสฺสติฯ เอวํ พหูปกาโร ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทมนสิกาโร ฯ ตตฺถ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทสสฺส อุทฺเทสวจนํฯ เอวํ เตสํ อญฺญตรวจเนเนว อตฺเถ สิทฺเธ ทฺวิธา วจนํ กสฺมาติ เจ? อตฺถนานตฺตสพฺภาวโตฯ กถํ? อิมสฺมิํ สตีติ อิมสฺมิํ ปจฺจเย วิชฺชมาเนฯ อิทํ สพฺพปจฺจยานํ สาธารณวจนํฯ อิทํ โหตีติ อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ ภวติฯ อิทํ สพฺพปจฺจยุปฺปนฺนานํ สาธารณวจนํฯ อิมินา สกเลน วจเนน อเหตุกวาโท ปฏิสิทฺโธ โหติฯ เย หิ ธมฺมา ปจฺจยสมฺภวา โหนฺติ, น ปจฺจยาภาวา, เต อเหตุกา นาม น โหนฺตีติฯ อิมสฺสุปฺปาทาติ อิมสฺส ปจฺจยสฺส อุปฺปาทเหตุฯ อิทํ สพฺพปจฺจยานํ อุปฺปาทวนฺตตาทีปนวจนํฯ อิทํ อุปฺปชฺชตีติ อิทํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชติฯ อิทํ สพฺพปจฺจยุปฺปนฺนานํ ตโต อุปฺปชฺชมานตาทีปนวจนํฯ อิมินา สกเลน วจเนน สสฺสตาเหตุกวาโท ปฏิสิทฺโธ โหติฯ เย หิ อุปฺปาทวนฺโต ธมฺมา, เต อนิจฺจาฯ ตสฺมา สติปิ สเหตุกตฺเต อนิจฺจเหตุกา เอเต ธมฺมา น โลเก นิจฺจสมฺมตปกติปุริสาทิเหตุกาติ วุตฺตํ โหติฯ