ยถาห – ‘‘โย จายํ, อาวุโส, มโต กาลงฺกโต, ตสฺส กายสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, วจีสงฺขารา, จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ ปริกฺขีโณ, อุสฺมา วูปสนฺตา, อินฺทฺริยานิ ปริภินฺนานิฯ ยฺวายํ ภิกฺขุ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน, ตสฺสปิ กายสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, วจีสงฺขารา, จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ อปริกฺขีโณ, อุสฺมา อวูปสนฺตา, อินฺทฺริยานิ อปริภินฺนานี’’ติ (ม. นิ. 1.457)ฯ

นิโรธสมาปตฺติ กิํ สงฺขตาติอาทิปุจฺฉายํ ปน ‘‘สงฺขตา’’ติปิ ‘‘อสงฺขตา’’ติปิ ‘‘โลกิยา’’ติปิ ‘‘โลกุตฺตรา’’ติปิ น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา? สภาวโต นตฺถิตายฯ ยสฺมา ปน สมาปชฺชนฺตสฺส วเสน สมาปนฺโน นาม โหติ, ตสฺมา นิปฺผนฺนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, โน อนิปฺผนฺนาติฯ

‘‘อิติ สนฺตา สมาปตฺติ, อยํ อริยนิเสวิตา;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานมิติ สงฺขมุปาคตา’’ติฯ

นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

35. ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[86] ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทเส อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ สมฺปชาโนติ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ, สปฺปายสมฺปชญฺญํ, โคจรสมฺปชญฺญํ, อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ อิเมหิ จตูหิ สมฺปชญฺเญหิ สมฺปชาโนฯ ปวตฺตนฺติ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ ปริยุฏฺฐานปวตฺตญฺจ อนุสยปฺปวตฺตญฺจฯ ปริยาทิยตีติ อุปจารปฺปนาวเสน วุตฺเตสุ วิกฺขมฺภนวเสน, วิปสฺสนาวเสน วุตฺเตสุ ตทงฺควเสน, มคฺควเสน วุตฺเตสุ สมุจฺเฉทวเสน เขเปติ อปฺปวตฺตํ กโรติฯ เปยฺยาลมุเขน หิ ทุติยาทิฌานสมาปตฺติมหาวิปสฺสนามคฺคา สํขิตฺตาฯ ยสฺมา เอตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปวตฺตํ ญาณํ ปรินิพฺพาเน ญาณํ นาม โหติ, ตสฺมา วิกฺขมฺภนปรินิพฺพานํ ตทงฺคปรินิพฺพานํ สมุจฺเฉทปรินิพฺพานนฺติปิ วุตฺตเมว โหติฯ เอเตหิ กิเลสปรินิพฺพานปจฺจเวกฺขณญาณํ วุตฺตํฯ อถ วา ปนาติอาทีหิ ขนฺธปรินิพฺพานปจฺจเวกฺขณญาณํ นิทฺทิสติฯ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ ทุวิธา หิ นิพฺพานธาตุ สอุปาทิเสสา จ อนุปาทิเสสา จฯ

ตตฺถ อุปาทียเต ‘‘อหํ มมา’’ติ ภุสํ คณฺหียตีติ อุปาทิ, ขนฺธปญฺจกสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุปาทิเยว เสโส อวสิฏฺโฐติ อุปาทิเสโส, สห อุปาทิเสเสน วตฺตตีติ สอุปาทิเสสาฯ นตฺเถตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสาฯ สอุปาทิเสสา ปฐมํ วุตฺตาฯ อยํ ปน อนุปาทิเสสาฯ ตาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาฯ จกฺขุปวตฺตนฺติ จกฺขุปวตฺติ จกฺขุสมุทาจาโรฯ ปริยาทิยตีติ เขปียติ มทฺทียตีติฯ เอส นโย เสเสสุฯ

ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

36. สมสีสฏฺฐญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[87] สมสีสฏฺฐญาณนิทฺเทเส ปญฺจกฺขนฺธาติอาทีหิ ทสหิ ราสีหิ สพฺพธมฺมสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ น หิ เอเกกสฺส วเสน อายตนธาตุราสิวชฺเชหิ เสเสหิ อฏฺฐหิ ราสีหิ วิสุํ วิสุํ สพฺพธมฺโม สงฺคยฺหตีติฯ ยสฺมา ปน โลกุตฺตรธมฺมา เหตุสมุจฺเฉเทน สมุจฺฉินฺทิตพฺพา น โหนฺติ, ตสฺมา สพฺพธมฺมสทฺเทน สงฺคหิตาปิ โลกุตฺตรธมฺมา สมุจฺเฉทวเสน สมฺภวโต อิธ น คเหตพฺพา, เหตุสมุจฺเฉเทน สมุจฺฉินฺทิตพฺพา เอว เตภูมกธมฺมา คเหตพฺพาฯ สมฺมา สมุจฺฉินฺทตีติ ยถาโยคํ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปหานวเสน ปริยุฏฺฐานํ อนุสยญฺจ นิโรเธนฺโต สมฺมา สมุจฺฉินฺทติฯ เอวํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย สมฺมา สมุจฺเฉโท นิทฺทิฏฺโฐฯ นิโรเธตีติ อนุปฺปาทนิโรเธน นิโรเธติฯ อิมินา สมุจฺเฉทตฺโถ วุตฺโตฯ น อุปฏฺฐาตีติ เอวํ นิโรเธ กเต โส โส ธมฺโม ปุน น อุปติฏฺฐติ, น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ อิมินา นิโรธตฺโถ วุตฺโตฯ เอวํ อนุปฏฺฐหนธมฺมวเสน อนุปฏฺฐานภาโว นิทฺทิฏฺโฐฯ สมนฺติ กามจฺฉนฺทาทีนํ สมิตตฺตา สมํฯ ตานิ ปน เนกฺขมฺมาทีนิ สตฺต, รูปารูปชฺฌานานิ อฏฺฐ, มหาวิปสฺสนา อฏฺฐารส, อริยมคฺคา จตฺตาโรติ สตฺตติํส โหนฺติฯ

เตรส สีสานิ สีสภูตานํ สพฺเพสํ สงฺคหวเสน วุตฺตานิฯ อิธ ปน สทฺธาทีนิ อฏฺเฐว สีสานิ ยุชฺชนฺติฯ น หิ อรหโต ตณฺหาทีนิ ปญฺจ สีสานิ สนฺติฯ ปลิโพธสีสนฺติ ปลิพุนฺธนํ ปลิโพโธ, นิพฺพานมคฺคาวรณนฺติ อตฺโถฯ สีสนฺติ ปธานํ, อธิกนฺติ อตฺโถฯ