ทสอสุภวเสน วา อธิคตชฺฌานาทีนิ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ, จตุพฺรหฺมวิหารวเสน อธิคตานิ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ, ทสานุสฺสติอาหาเรปฏิกูลสญฺญาวเสน อธิคตานิ สมฺมาสติ ธมฺมปทํ, ทสกสิณอานาปานวเสน อธิคตานิ สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทนฺติฯ อิมา จตสฺโส ภูมิโยติ เอเกกํ จตุกฺกวเสเนว โยเชตพฺพํฯ

ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

19. ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[73] ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทเส กมฺมปเถติ กมฺมานิ จ ตานิ ปถา จ อปายคมนายาติ กมฺมปถา, เต กมฺมปเถฯ ทส กุสลกมฺมปถา นาม ปาณาติปาตา อทินฺนาทานา กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ ตีณิ กายสุจริตานิ, มุสาวาทา ปิสุณาย วาจาย ผรุสาย วาจาย สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ จตฺตาริ วจีสุจริตานิ, อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺฐีติ ตีณิ มโนสุจริตานิฯ ทส อกุสลกมฺมปถา นาม ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ ตีณิ กายทุจฺจริตานิ, มุสาวาโท ปิสุณา วาจา ผรุสา วาจา สมฺผปฺปลาโปติ จตฺตาริ วจีทุจฺจริตานิ, อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ตีณิ มโนทุจฺจริตานิฯ กุสลากุสลาปิ จ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตา, วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺมปถาติ น วุตฺตาฯ โอฬาริกกุสลากุสลคหเณเนว เสสกุสลากุสลาปิ คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ รูปนฺติ ภูโตปาทายเภทโต อฏฺฐวีสติวิธํ รูปํฯ วิปากนฺติ กามาวจรกุสลวิปากานํ โสฬสนฺนํ, อกุสลวิปากานํ สตฺตนฺนญฺจ วเสน เตวีสติวิธํ วิปากํฯ กิริยนฺติ ติณฺณมเหตุกกิริยานํ, อฏฺฐนฺนํ สเหตุกกิริยานญฺจ วเสน เอกาทสวิธํ กามาวจรกิริยํฯ วิปากาภาวโต กิริยามตฺตาติ กิริยาฯ เอตฺตาวตา กามาวจรเมว รูปาพฺยากตวิปากาพฺยากตกิริยาพฺยากตวเสน วุตฺตํฯ

อิธฏฺฐสฺสาติ อิมสฺมิํ โลเก ฐิตสฺสฯ เยภุยฺเยน มนุสฺสโลเก ฌานภาวนาสพฺภาวโต มนุสฺสโลกวเสน วุตฺตํ, ฌานานิ ปน กทาจิ กรหจิ เทวโลเกปิ ลพฺภนฺติ, รูปีพฺรหฺมโลเกปิ ตตฺรูปปตฺติกเหฏฺฐูปปตฺติกอุปรูปปตฺติกานํ วเสน ลพฺภนฺติฯ

สุทฺธาวาเส ปน อรูปาวจเร จ เหฏฺฐูปปตฺติกา นตฺถิฯ รูปารูปาวจเรสุ อภาวิตชฺฌานา เหฏฺฐา นิพฺพตฺตมานา กามาวจรสุคติยํเยว นิพฺพตฺตนฺติ, น ทุคฺคติยํฯ ตตฺรูปปนฺนสฺสาติ วิปากวเสน พฺรหฺมโลเก อุปปนฺนสฺส ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน วตฺตมานานิ จตฺตาริ วิปากชฺฌานานิฯ รูปารูปาวจรชฺฌานสมาปตฺตีสุ กิริยาพฺยากตานิ น วุตฺตานิฯ กิญฺจาปิ น วุตฺตานิ, อถ โข กุสเลหิ สมานปวตฺติตฺตา กุสเลสุ วุตฺเตสุ วุตฺตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ ยถา ปฏฺฐาเน ‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.406, 409) กุสลชวนคฺคหเณเนว กิริยชวนํ สงฺคหิตํ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ สามญฺญผลานีติ จตฺตาริ สามญฺญผลานิฯ เอเตน โลกุตฺตรวิปากาพฺยากตํ วุตฺตํฯ นิพฺพานนฺติ นิพฺพานาพฺยากตํฯ

ปาโมชฺชมูลกาติ ปาโมชฺชํ มูลํ อาทิ เอเตสนฺติ ปาโมชฺชมูลกา, ปาโมชฺชาทิกาติ อตฺโถฯ ปาโมชฺเชน หิ สมาคตาเนว โหนฺติฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายตีติ เอตฺถ โยนิโสมนสิกโรโตเยว ปาโมชฺชํ ชายติ, น อโยนิโสมนสิกโรโตฯ อโยนิโสมนสิกโรโต กุสลุปฺปตฺติเยว นตฺถิ, ปเคว วิปสฺสนาฯ กสฺมา สรูเปน วุตฺตนฺติ เจ? ปาโมชฺชสฺส พลวภาวทสฺสนตฺถํฯ ปาโมชฺเช หิ อสติ ปนฺเตสุ จ เสนาสเนสุ อธิกุสเลสุ จ ธมฺเมสุ อรติ อุกฺกณฺฐิตา อุปฺปชฺชติฯ เอวํ สติ ภาวนาเยว อุกฺกมติฯ ปาโมชฺเช ปน สติ อรติอภาวโต ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติฯ โยนิโสมนสิการสฺส ปน มูลภาเวน ภาวนาย พหูปการตฺตํ ทสฺเสตุํ อุปริ นวกํ วกฺขติฯ

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374) –

วจนโต วิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาปจฺจยา ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติฯ อิธ ปน กลาปสมฺมสนปจฺจยา ปาโมชฺชํ คเหตพฺพํฯ ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ, ทุพฺพลา ปีติฯ อาทิกมฺมตฺเถ ป-กาโร ทฏฺฐพฺโพฯ ปมุทิตสฺสาติ เตน ปาโมชฺเชน ปมุทิตสฺส ตุฏฺฐสฺสฯ ปโมทิตสฺสาติปิ ปาโฐฯ โสเยวตฺโถฯ ปีตีติ พลวปีติฯ ปีติมนสฺสาติ ปีติยุตฺตมนสฺสฯ ยุตฺตสทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพ ยถา อสฺสรโถติ ฯ กาโยติ นามกาโย, รูปกาเยน สห วาฯ ปสฺสมฺภตีติ วูปสนฺตทรโถ โหติฯ

ปสฺสทฺธกาโยติ อุภยปสฺสทฺธิโยเคน นิพฺพุตกาโยฯ สุขํ เวเทตีติ เจตสิกํ สุขํ วินฺทติ, กายิกสุเขน สห วาฯ สุขิโนติ สุขสมงฺคิสฺสฯ จิตฺตํ สมาธิยตีติ จิตฺตํ สมํ อาธิยติ, เอกคฺคํ โหติฯ สมาหิเต จิตฺเตติ ภาเวนภาวลกฺขณตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ จิตฺตสมาหิตภาเวน หิ ยถาภูตชานนํ ลกฺขียติฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ อุทยพฺพยญาณาทิวเสน สงฺขารํ ยถาสภาวํ ชานาติฯ ปสฺสตีติ ตํเยว จกฺขุนา ทิฏฺฐํ วิย ผุฏํ กตฺวา ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสติฯ นิพฺพินฺทตีติ นววิธวิปสฺสนาญาณโยเคน สงฺขาเรสุ อุกฺกณฺฐติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตีติ ตํ วิปสฺสนํ สิขํ ปาเปนฺโต มคฺคญาณโยเคน สงฺขาเรหิ วิรตฺโต โหติฯ วิราคา วิมุจฺจตีติ วิราคสงฺขาตมคฺคเหตุ ผลวิมุตฺติยา นิพฺพาเน อธิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ เกสุจิ ปน โปตฺถเกสุ อิมสฺมิํ วาเร ‘‘สมาหิเตน จิตฺเตน อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ สจฺจนโย ลิขิโต, โสปิ จ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา นเยน ลิขิโตฯ วารทฺวเยปิ พฺยญฺชนโตเยว วิเสโส, น อตฺถโตฯ ‘‘นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตี’’ติ หิ มคฺคญาณสฺส วุตฺตตฺตา มคฺคญาเณ จ สิทฺเธ จตุสจฺจาภิสมยกิจฺจํ สิทฺธเมว โหติฯ ตสฺมา จตุสจฺจนเยน วุตฺตวาโรปิ อิมินา วาเรน อตฺถโต อวิสิฏฺโฐเยวฯ

[74] อิทานิ อนิจฺจโตติอาทีหิ อารมฺมณสฺส อวิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา อารมฺมณํ วิเสเสนฺโต รูปํ อนิจฺจโต มนสิ กโรตีติอาทิมาหฯ โยนิโสมนสิการมูลกาติ โยนิโสมนสิกาโร มูลํ ปติฏฺฐา เอเตสนฺติ โยนิโสมนสิการมูลกาฯ โยนิโสมนสิการํ มุญฺจิตฺวาเยว หิ ปาโมชฺชาทโย นว น โหนฺติฯ สมาหิเตน จิตฺเตนาติ การณภูเตน จิตฺเตนฯ ยถาภูตํ ปชานาตีติ ปญฺญาย ปชานาติฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติ วุจฺจมาเน อนุสฺสววเสน ปุพฺพภาคสจฺจานุโพโธปิ สงฺคยฺหติฯ โยนิโสมนสิกาโรติ จ อุปาเยน มนสิกาโรฯ

ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตนฺติ จกฺขาทิธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ ปฏิจฺจฯ เวทนานานตฺตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสชาทิเวทนานานตฺตํ ฯ สญฺญานานตฺตนฺติ กามสญฺญาทินานตฺตํฯ สงฺกปฺปนานตฺตนฺติ กามสงฺกปฺปาทินานตฺตํฯ

ฉนฺทนานตฺตนฺติ สงฺกปฺปนานตฺตตาย รูเป ฉนฺโท สทฺเท ฉนฺโทติ เอวํ ฉนฺทนานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ปริฬาหนานตฺตนฺติ ฉนฺทนานตฺตตาย รูปปริฬาโห สทฺทปริฬาโหติ เอวํ ปริฬาหนานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ปริเยสนานานตฺตนฺติ ปริฬาหนานตฺตตาย รูปปริเยสนาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ลาภนานตฺตนฺติ ปริเยสนานานตฺตตาย รูปปฏิลาภาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติฯ

ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

20-24. ญาณปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[75] ญาณปญฺจกนิทฺเทเส เตสํ ปญฺจนฺนํ ญาณานํ อนุปุพฺพสมฺพนฺธสพฺภาวโต เอกโตว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ กตานิฯ อภิญฺญาตา โหนฺตีติ ธมฺมสภาวลกฺขณชานนวเสน สุฏฺฐุ ญาตา โหนฺติฯ ญาตา โหนฺตีติ ญาตปริญฺญาวเสน สภาวโต ญาตตฺตา ญาตา นาม โหนฺติฯ เยน ญาเณน เต ธมฺมา ญาตา โหนฺติ, ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาติ สมฺพนฺโธฯ อิมินาว นเยน เสสญาณานิปิ โยเชตพฺพานิฯ ปริญฺญาตา โหนฺตีติ สามญฺญลกฺขณวเสน สมนฺตโต ญาตา โหนฺติฯ ตีริตา โหนฺตีติ ตีรณปริญฺญาวเสน อนิจฺจาทิโต อุปปริกฺขิตา สมาปิตา นาม โหนฺติฯ ปหีนา โหนฺตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทินา ญาเณน นิจฺจสญฺญาทโย ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ปหีนา โหนฺติฯ ปริจฺจตฺตา โหนฺตีติ ปหานวเสเนว ฉฑฺฑิตา นาม โหนฺติฯ ภาวิตา โหนฺตีติ วฑฺฒิตา ปริภาวิตา จ โหนฺติฯ เอกรสา โหนฺตีติ สกิจฺจสาธนปฏิปกฺขปหาเนน เอกกิจฺจา โหนฺติ, ปจฺจนีกโต วา วิมุตฺติวเสน วิมุตฺติรเสน เอกรสา โหนฺติฯ สจฺฉิกตา โหนฺตีติ ปฏิลาภวเสน ผลธมฺโม ปฏิเวธวเสน นิพฺพานธมฺโมติ ปจฺจกฺขกตา โหนฺติฯ ผสฺสิตา โหนฺตีติ ปฏิลาภผุสเนน ปฏิเวธผุสเนน จ ผสฺสิตา อนุภูตา โหนฺติฯ อิมานิ ปญฺจ ญาณานิ เหฏฺฐา สุตมยญาณวเสน วุตฺตานิ, อิธ สกิจฺจสาธนวเสนฯ

ญาณปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

25-28. ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[76] ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทเส ยสฺมา ธมฺเม อวุตฺเต ตสฺส กิจฺจํ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา อุทฺทิฏฺฐานํ ปฏิปาฏิํ อนาทิยิตฺวา ปฐมํ ธมฺมา นิทฺทิฏฺฐาฯ