สปริยุฏฺฐาเนหีติ จิตฺตํ ปริโยนนฺธนฺตานิ อุฏฺเฐนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ ปริยุฏฺฐานานิ, สมุทาจารปฺปตฺตานํ กิเลสานเมตํ อธิวจนํฯ สห ปริยุฏฺฐาเนหีติ สปริยุฏฺฐานานิฯ เตหิ สปริยุฏฺฐาเนหิ อนุสยิตอุปกฺกิเลเสหิฯ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหตีติ เตสํ อภพฺพุปฺปตฺติกภูตตฺตา สนฺตติวเสน ปวตฺตมานํ จิตฺตํ ตโต วิมุตฺตํ นาม โหติฯ ตเทว สุฏฺฐุ วิมุตฺตตฺตา สุวิมุตฺตํฯ ตํวิมุตฺติญาตฏฺเฐนาติ ตสฺสา วิมุตฺติยา ชานนฏฺเฐนฯ

วิมุตฺติญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[65] ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทเส มคฺคกฺขเณเยว เหตุฏฺเฐน ปฐมํ มคฺคงฺคานิ วิสุํ วิสุํ วตฺวา ปุน มคฺคงฺคภูเต จ อมคฺคงฺคภูเต จ ธมฺเม ‘‘พุชฺฌนฏฺเฐน โพธี’’ติ ลทฺธนามสฺส อริยสฺส องฺคภาเวน โพชฺฌงฺเค วิสุํ ทสฺเสสิฯ สติธมฺมวิจยวีริยสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคา หิ มคฺคงฺคาเนว, ปีติปสฺสทฺธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคา อมคฺคงฺคานิฯ ปุน พลวเสน อินฺทฺริยวเสน จ วิสุํ นิทฺทิฏฺเฐสุ สทฺธา เอว อมคฺคงฺคภูตาฯ ปุน มคฺคกฺขเณ ชาเตเยว ธมฺเม ราสิวเสน ทสฺเสนฺโต อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานาติ เอกาว นิพฺพานารมฺมณา สติ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา นามฯ นิพฺพานารมฺมณํ เอกเมว วีริยํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติกิจฺจสฺส, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทฏฺฐิติกิจฺจสฺส สาธนวเสน จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา นามฯ

ตถฏฺเฐน สจฺจาติ ทุกฺขภาวาทีสุ อวิสํวาทกฏฺเฐน จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ เอตาเนว เจตฺถ ปฏิเวธฏฺเฐน ตทา สมุทาคตานิ, ‘‘อมโตคธํ นิพฺพาน’’นฺติ วิสุํ วุตฺตํ นิพฺพานญฺจ, เสสา ปน ธมฺมา ปฏิลาภฏฺเฐน ตทา สมุทาคตาฯ ‘‘ตถฏฺเฐน สจฺจา ตทา สมุทาคตา’’ติ วจนโต มคฺคผลปริโยสาเน อวสฺสํ จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจเวกฺขตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

‘‘กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. 1.248) วจนโต จ ‘‘ทุกฺขํ เม ปริญฺญาตํ, สมุทโย เม ปหีโน, นิโรโธ เม สจฺฉิกโต, มคฺโค จ เม ภาวิโต’’ติ ปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตเมว โหติฯ ตถา ปจฺจเวกฺขณํ ยุชฺชติ จฯ สมุทโยติ เจตฺถ ตํตํมคฺควชฺโฌเยว เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ วุตฺตสมุทยปจฺจเวกฺขณวเสเนว อฏฺฐกถายํ ทุวิธํ กิเลสปจฺจเวกฺขณํ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานิ อิธ สรูเปเนว อาคตานีติ วุตฺตานิฯ เกวลํ ทุกฺขปจฺจเวกฺขณเมว น วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ น วุตฺตํ, อถ โข ปาฐสพฺภาวโต ยุตฺติสพฺภาวโต จ คเหตพฺพเมวฯ สจฺจปฏิเวธตฺถญฺหิ ปฏิปนฺนสฺส นิฏฺฐิเต สจฺจปฏิเวเธ สยํ กตกิจฺจปจฺจเวกฺขณํ ยุตฺตเมวาติฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถติอาทิ มคฺคสมฺปยุตฺเต เอว สมถวิปสฺสนาธมฺเม เอกรสฏฺเฐน อนติวตฺตนฏฺเฐน จ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธีติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา เอวฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธีติ สมฺมาสมาธิ เอวฯ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สมฺมาทิฏฺฐิเยวฯ วิมุตฺตฏฺเฐนาติ สมุจฺเฉทวเสน มคฺควชฺฌกิเลเสหิ มุจฺจนฏฺเฐน, นิพฺพานารมฺมเณ วา อธิมุจฺจนฏฺเฐนฯ วิโมกฺโขติ สมุจฺเฉทวิโมกฺโข, อริยมคฺโคเยวฯ ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชาติ สจฺจปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา, สมฺมาทิฏฺฐิเยวฯ ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺตีติ มคฺควชฺฌกิเลสานํ ปชหนฏฺเฐน ตโต มุจฺจนโต วิมุตฺติ, อริยมคฺโคเยวฯ สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณนฺติ กิเลสสมุจฺฉินฺทนฏฺเฐน กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค ญาณํ, สมฺมาทิฏฺฐิเยวฯ

ฉนฺทาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺเหตฺถ มคฺคกฺขเณเยว มคฺคสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานากาเรน ทสฺสิตาฯ วิมุตฺตีติ เจตฺถ มคฺควิมุตฺติเยวฯ ‘‘ตถฏฺเฐน สจฺจา’’ติ เอตฺถ คหิตมฺปิ จ นิพฺพานํ อิธ ปริโยสานภาวทสฺสนตฺถํ ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ผลกฺขเณปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน เหตุฏฺเฐน มคฺโคติ ผลมคฺคภาเวเนวฯ สมฺมปฺปธานาติ มคฺคกฺขเณ จตุกิจฺจสาธกสฺส วีริยกิจฺจสฺส ผลสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สิทฺธตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญถา หิ ผลกฺขเณ สมฺมปฺปธานา เอว น ลพฺภนฺติฯ วุตฺตญฺหิ มคฺคกฺขเณ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺเม อุทฺธรนฺเตน เถเรน ‘‘ผลกฺขเณ ฐเปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อวเสสา เตตฺติํส ธมฺมา ลพฺภนฺตี’’ติฯ เอวเมว ปฏิเวธกิจฺจาทิสิทฺธิวเสน สจฺจาทีนิปิ ยถาโยคํ เวทิตพฺพานิฯ วิโมกฺโขติ จ ผลวิโมกฺโขฯ วิมุตฺตีติ ผลวิมุตฺติฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ วุตฺตตฺถเมวฯ วุฏฺฐหิตฺวาติ อนฺตรา วุฏฺฐานาภาวา ผลาวสาเนน เอวํ วุตฺตํฯ

อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาติ อิเม วุตฺตปฺปการา ธมฺมา มคฺคกฺขเณ ผลกฺขเณ จ สมุทาคตาติ ปจฺจเวกฺขตีติ อิติ-สทฺทํ ปาฐเสสํ กตฺวา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[66] วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทเส จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถตีติ อชฺฌตฺตภูตํ จกฺขุํ ววตฺถเปติฯ ยถา โส จกฺขุํ ววตฺถเปติ, ตถา วตฺตุกาโม กถํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถตีติ ปุจฺฉิตฺวา ปุน จกฺขุ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถตีติอาทินา ววตฺถาปนาการํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อวิชฺชาตณฺหา อตีตา อุปตฺถมฺภกเหตุโย, กมฺมํ อตีตํ ชนกเหตุ, อาหาโร อิทานิ อุปตฺถมฺภกเหตุฯ เอเตน จกฺขูปตฺถมฺภกานิ อุตุจิตฺตานิ คหิตาเนว โหนฺติฯ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, จตฺตาริ มหาภูตานิ อุปาทิยิตฺวา ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอเตน ปสาทจกฺขุภาโว ทสฺสิโต โหติ, สสมฺภารภาโว ปฏิกฺขิตฺโตฯ อุปฺปนฺนนฺติ อทฺธาวเสน, สนฺตติขณวเสน วา ปจฺจุปฺปนฺนํฯ สมุทาคตนฺติ เหตุโต สมุฏฺฐิตํฯ เอตฺตาวตา วิปสฺสนาปุพฺพภาเค จกฺขุววตฺถานํ ทสฺสิตํฯ อหุตฺวา สมฺภูตนฺติอาทีหิ อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ปุพฺเพ อุทยา อวิชฺชมานโต อหุตฺวา สมฺภูตํ, อุทฺธํ วยา อภาวโต หุตฺวา น ภวิสฺสติฯ อนฺตวนฺตโตติ อนฺโต อสฺส อตฺถีติ อนฺตวา, อนฺตวา เอว อนฺตวนฺโต ยถา ‘‘สติมนฺโต, คติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสี’’ติ (เถรคา. 1052)ฯ ตโต อนฺตวนฺตโต, ภงฺควิชฺชมานโตติ อตฺโถฯ อทฺธุวนฺติ สพฺพาวตฺถานิปาติตาย, ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย น ถิรํฯ อสสฺสตนฺติ น นิจฺจํฯ วิปริณามธมฺมนฺติ ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา วิปริณามปกติกํฯ จกฺขุ อนิจฺจนฺติอาทีนิ จกฺขุํ อนิจฺจโตติอาทีนิ จ วุตฺตตฺถานิฯ มโนติ อิธ ภวงฺคมนสฺส อธิปฺเปตตฺตา อวิชฺชาสมฺภูโตติอาทิ ยุชฺชติเยวฯ อาหารสมฺภูโตติ เอตฺถ สมฺปยุตฺตผสฺสาหารมโนสญฺเจตนาหารวเสน เวทิตพฺพํฯ อุปฺปนฺโนติ จ อทฺธาสนฺตติวเสนฯ

วตฺถุนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. โคจรนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา