ตทภาเวน อปฺปณิหิตํ ฯ นิกนฺติสญฺโญเคเนว สญฺญุตฺตํฯ ตทภาเวน วิสญฺญุตฺตํฯ วุฏฺฐิตนฺติ วิปสฺสนาโคตฺรภุญาณเมวฯ ตญฺหิ นิกนฺติจฺเฉทกตฺตา วุฏฺฐิตํ นามฯ อิตรํ อวุฏฺฐิตํฯ พหิทฺธา วุฏฺฐานตฺตา วา วุฏฺฐิตํฯ ผลโคตฺรภุปิ หิ นิพฺพานชฺฌาสยวเสน นิพฺพานาภิมุขีภูตตฺตา พหิทฺธาสงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺฐิตํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ เหฏฺฐาภิภวนวุฏฺฐานวิวฏฺฏนวาเรสุปิ ผลโคตฺรภุ อชฺฌาสยวเสน นิพฺพานาภิมุขีภูตตฺตา อภิภุยฺยติ วุฏฺฐาติ วิวฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํฯ ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาติ ติณฺณํ โลกุตฺตรวิโมกฺขานํ สมถโคตฺรภุ ปกตูปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปสฺสนาโคตฺรภุ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติฯ ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตาติ ปุพฺพภาคปญฺญา ยสฺส ปริจิตา ปริจิณฺณาฯ กุสโล วิวฏฺเฏ วุฏฺฐาเนติ อสมฺโมหวเสเนว วิวฏฺฏสงฺขาเต โคตฺรภุญาเณ กุสโล เฉโก, ปุพฺพภาคญาเณน วา กุสโลฯ นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติ สมุจฺเฉเทน ปหีนาสุ นานปฺปการาสุ ทิฏฺฐีสุ น เวธตีติฯ

โคตฺรภุญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. มคฺคญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[61] มคฺคญาณนิทฺเทเส มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาตีติ ทิฏฺฐานุสยปฺปหาเนน สมุจฺเฉทวเสน ทฺวาสฏฺฐิเภทโต มิจฺฉาทิฏฺฐิโต วุฏฺฐาติฯ ตทนุวตฺตกกิเลเสหีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปโยควเสน จ มิจฺฉาทิฏฺฐิอุปนิสฺสเยน จ อุปฺปชฺชมาเนหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิอนุวตฺตมาเนหิ นานาวิเธหิ กิเลเสหิฯ เตน ตเทกฏฺฐกิเลสปฺปหานํ วุตฺตํ โหติฯ ทุวิธญฺหิ เอกฏฺฐํ สหเชกฏฺฐํ ปหาเนกฏฺฐญฺจฯ ตาย ทิฏฺฐิยา สห เอกสฺมิํ จิตฺเต, เอกสฺมิํ ปุคฺคเล วา ยาว ปหานา ฐิตาติ ตเทกฏฺฐาฯ ทิฏฺฐิยา หิ ปหียมานาย ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ ทฺวีสุ อสงฺขาริกจิตฺเตสุ ตาย ทิฏฺฐิยา สหชาตา โลโภ โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา, ทฺวีสุ สสงฺขาริกจิตฺเตสุ ตาย ทิฏฺฐิยา สหชาตา โลโภ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติฯ

ทิฏฺฐิกิเลเสเยว ปหียมาเน เตน สห เอกสฺมิํ ปุคฺคเล ฐิตา อปายคมนียา โลโภ โทโส โมโห มาโน วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา ปหาเนกฏฺฐวเสน ปหียนฺติฯ ขนฺเธหีติ ตทนุวตฺตเกเหว ขนฺเธหิ, ตํ ทิฏฺฐิํ อนุวตฺตมาเนหิ สหเชกฏฺเฐหิ จ ปหาเนกฏฺเฐหิ จ จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ, ตํสมุฏฺฐานรูเปหิ วา สห ปญฺจหิ ขนฺเธหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทิกิเลสปจฺจยา อนาคเต อุปฺปชฺชิตพฺเพหิ วิปากกฺขนฺเธหิฯ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหีติ ยถาวุตฺตกิเลสกฺขนฺธโต พหิภูเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺฐาตีติ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหาตพฺเพสุ จตูสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ, วิจิกิจฺฉาสหคเต จาติ ปญฺจสุ จิตฺเตสุ อปายคมนียเสสากุสลจิตฺเตสุ จ มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺฐาติฯ

มิจฺฉาวาจาย วุฏฺฐาตีติ มุสาวาทโต เจว อปายคมนียปิสุณผรุสสมฺผปฺปลาเปหิ จ วุฏฺฐาติ ฯ มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺฐาตีติ ปาณาติปาตาทินฺนาทานมิจฺฉาจาเรหิ วุฏฺฐาติฯ มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺฐาตีติ กุหนา ลปนา เนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภนลาภํนิชิคีสนตา, อาชีวเหตุเกหิ วา สตฺตหิปิ กายวจีกมฺเมหิ วุฏฺฐาติฯ มิจฺฉาวายามมิจฺฉาสติมิจฺฉาสมาธีหิ วุฏฺฐานํ มิจฺฉาสงฺกปฺปวุฏฺฐาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ มิจฺฉาสตีติ จ สติยา ปฏิปกฺขากาเรน อุปฺปชฺชมานา อกุสลจิตฺตุปฺปาทมตฺตเมวฯ อุปริมคฺคตฺตเย ‘‘ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทีนิ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ ยถา ปฐมชฺฌานิเก ปฐมมคฺเค ลพฺภนฺติ, ตเถว ลพฺภนฺติฯ ตตฺถ ปฐมมคฺเค สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนํ ปชหนฏฺเฐเนว เวทิตพฺพาฯ เอวํ สนฺเต ปฐมมคฺเคเนว ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคตานํ ปหีนตฺตา อุปริมคฺคตฺตเยน ปหาตพฺพา ทิฏฺฐิ นาม นตฺถิฯ

ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐีติ นามํ กถํ โหตีติ? ยถา วิสํ อตฺถิ วา โหตุ มา วา, อคโท อคโทตฺเวว วุจฺจติ, เอวํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ อตฺถิ วา โหตุ มา วา, อยํ สมฺมาทิฏฺฐิ เอว นามฯ ยทิ เอวํ นามมตฺตเมเวตํ โหติ, อุปริมคฺคตฺตเย ปน สมฺมาทิฏฺฐิยา กิจฺจาภาโว อาปชฺชติ, มคฺคงฺคานิ น ปริปูเรนฺติฯ ตสฺมา สมฺมาทิฏฺฐิ สกิจฺจกา กาตพฺพา, มคฺคงฺคานิ ปริปูเรตพฺพานีติฯ สกิจฺจกา เจตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิ ยถาลาภนิยเมน ทีเปตพฺพาฯ อุปริมคฺคตฺตยวชฺโฌ หิ เอโก มาโน อตฺถิ, โส ทิฏฺฐิฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, สา ตํ มานํ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ

โสตาปตฺติมคฺคสฺมิญฺหิ สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปชหติฯ โสตาปนฺนสฺส ปน สกทาคามิมคฺควชฺโฌ มาโน อตฺถิ, ตํ มานํ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ ตสฺเสว สตฺตอกุสลจิตฺตสหชาโต สงฺกปฺโป อตฺถิ, เตเหว จิตฺเตหิ วาจงฺคโจปนํ อตฺถิ, กายงฺคโจปนํ อตฺถิ, ปจฺจยปริโภโค อตฺถิ, สหชาตวายาโม อตฺถิ, อสฺสติยภาโว อตฺถิ, สหชาตจิตฺเตกคฺคตา อตฺถิ, เอเต มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย นามฯ สกทาคามิมคฺเค สมฺมาสงฺกปฺปาทโย เตสํ ปหาเนน สมฺมาสงฺกปฺปาทโยติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ สกทาคามิมคฺเค อฏฺฐงฺคานิ สกิจฺจกานิ โหนฺติฯ สกทาคามิสฺส อนาคามิมคฺควชฺโฌ มาโน อตฺถิ, โส ทิฏฺฐิฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ตสฺเสว สตฺตหิ จิตฺเตหิ สหชาตา สงฺกปฺปาทโย อตฺถิฯ เตสํ ปหาเนน อนาคามิมคฺเค อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา เวทิตพฺพาฯ อนาคามิสฺส อรหตฺตมคฺควชฺโฌ มาโน อตฺถิ, โส ทิฏฺฐิฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ยานิ ปนสฺส ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ, เตหิ สหชาตา สงฺกปฺปาทโย อตฺถิฯ เตสํ ปหาเนน อรหตฺตมคฺเค อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา เวทิตพฺพาฯ

โอฬาริกาติ กายวจีทฺวาเร วีติกฺกมสฺส ปจฺจยภาเวน ถูลภูตมฺหาฯ กามราคสญฺโญชนาติ เมถุนราคสงฺขาตา สญฺโญชนาฯ โส หิ กามภเว สญฺโญเชตีติ สญฺโญชนนฺติ วุจฺจติฯ ปฏิฆสญฺโญชนาติ พฺยาปาทสญฺโญชนาฯ โส หิ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิฆนฺติ วุจฺจติฯ เต เอว ถามคตฏฺเฐน สนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ อณุสหคตาติ อณุภูตา, สุขุมภูตาติ อตฺโถฯ ตพฺภาเว หิ เอตฺถ สหคตสทฺโทฯ สกทาคามิสฺส หิ กามราคพฺยาปาทา ทฺวีหิ การเณหิ อณุภูตา อธิจฺจุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จฯ ตสฺส หิ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปชฺชมานา จ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย มทฺทนฺตา ผรนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธอนฺธํ กโรนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ทฺวีหิ ปน มคฺเคหิ ปหีนตฺตา มนฺทมนฺทา ตนุกาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, วีติกฺกมํ ปาเปตุํ สมตฺถา น โหนฺติฯ เอวํ ตนุภูตา อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ รูปราคาติ รูปภเว ฉนฺทราคาฯ อรูปราคาติ อรูปภเว ฉนฺทราคาฯ มานาติ อุนฺนติลกฺขณาฯ อุทฺธจฺจาติ อวูปสมลกฺขณาฯ อวิชฺชายาติ อนฺธลกฺขณายฯ ภวราคานุสยาติ รูปราคารูปราควเสน ปวตฺตภวราคานุสยาฯ

[62] อิทานิ มคฺคญาณสํวณฺณนํ กโรนฺโต อชาตํ ฌาเปตีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ จ อชาตํ ฌาเปติ ชาเตน, ฌานํ เตน ปวุจฺจตีติ อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภูเตน เตน เตน โลกุตฺตรชฺฌาเนน ตํสมงฺคีปุคฺคโล อชาตเมว ตํ ตํ กิเลสํ ฌาเปติ ทหติ สมุจฺฉินฺทติ, เตน การเณน ตํ โลกุตฺตรํ ฌานนฺติ ปวุจฺจตีติ อตฺโถฯ ฌานวิโมกฺเข กุสลตาติ ตสฺมิํ อริยมคฺคสมฺปยุตฺเต วิตกฺกาทิเก ฌาเน จ วิโมกฺขสงฺขาเต อริยมคฺเค จ อสมฺโมหวเสน กุสลตาย ปฐมมคฺเคเนว ปหีนาสุ นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปติฯ ฌานํ นาม ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจฯ โลกิยปฐมชฺฌานาทิกํ กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานํ, วิปสฺสนาสงฺขารานํ สภาวสามญฺญลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานํ, โลกุตฺตรํ นิพฺพาเน ตถลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานํฯ อิธ ปน โคตฺรภุนาปิ สาธารณํ ลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺฐํ อนามสิตฺวา อสาธารเณน กิเลสฌาปนฏฺเฐน ฌานํ วุตฺตํฯ วิโมกฺขฏฺโฐ ปเนตฺถ นิพฺพานารมฺมเณ สุฏฺฐุ อธิมุจฺจนฏฺโฐ กิเลเสหิ จ สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺโฐฯ

สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสตีติ อปฺปนูปจารขณิกสมาธีนํ อญฺญตเรน สมาธินา ปฐมํ จิตฺตสมาธานํ กตฺวา ปจฺฉา ยถา วิปสฺสติ จฯ สมุจฺจยตฺโถ เจ-สทฺโท วิปสฺสนํ สมุจฺจิโนติฯ วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเหติ วิปสฺสนา นาเมสา ลูขภูตา นิรสฺสาทา, สมโถ จ นาม สินิทฺธภูโต สอสฺสาโทฯ ตสฺมา ตาย ลูขภูตํ จิตฺตํ สิเนเหตุํ วิปสฺสมาโน ตถา จ สมาทเหฯ วิปสฺสมาโน ปุน สมาธิํ ปวิสิตฺวา จิตฺตสมาธานญฺจ ตเถว กเรยฺย, ยเถว วิปสฺสนนฺติ อตฺโถฯ อิธ เจ-สทฺโท สมาทหนํ สมุจฺจิโนติฯ อุภยตฺถาปิ คาถาพนฺธานุวตฺตเนน เจ-กาโร กโต, อตฺโถ ปน จ-การตฺโถ เอวฯ วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหูติ ยสฺมา สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธภาเว สติ อริยมคฺคปาตุภาโว โหติ, ตสฺมา อริยมคฺคชนนสมตฺถตฺตา ยทา ตทุภยสมาโยโค โหติ, ตทา วิปสฺสนา จ สมโถ จ อหุ, สมถวิปสฺสนา ภูตา นาม โหตีติ อตฺโถฯ ตา จ สมถวิปสฺสนา อริยมคฺคาภิมุขีกาเล จ มคฺคกฺขเณ จ สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร สมาโน สโม ภาโค โกฏฺฐาโส เอเตสนฺติ สมานภาคา, ยุเค นทฺธา วิยาติ ยุคนทฺธา, อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมธุรา สมพลาติ อตฺโถฯ วิตฺถาโร ปนสฺส ยุคนทฺธกถายํ อาวิภวิสฺสติฯ

ทุกฺขา สงฺขารา สุโข, นิโรโธ อิติ ทสฺสนํฯ

ทุภโต วุฏฺฐิตา ปญฺญา, ผสฺเสติ อมตํ ปทนฺติ ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ นิพฺพานนฺติ ปฏิปนฺนสฺส ตโต นิพฺพานทสฺสนํ อริยมคฺคญาณํ ทุภโต วุฏฺฐิตา ปญฺญา นามฯ สา เอว จ ปญฺญา อมตํ ปทํ นิพฺพานํ อารมฺมณผุสเนน ผุสติ, ปฏิลภตีติ อตฺโถฯ นิพฺพานญฺหิ อตปฺปกฏฺเฐน อมตสทิสนฺติ อมตํ, นาสฺส มตํ มรณํ วโย อตฺถีติปิ อมตํ, ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย มหตา อุสฺสาเหน มหติยา ปฏิปทาย ปชฺชติ ปฏิปชฺชียตีติ ปทนฺติ วุจฺจติฯ

วิโมกฺขจริยํ ชานาตีติ วิโมกฺขปวตฺติํ อสมฺโมหวเสน ชานาติ, ปจฺจเวกฺขณวเสน ชานาติฯ ‘‘ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโข, ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธิ จตฺตาโร วิโมกฺขา’’ติ หิ อุปริ วิโมกฺขกถายํเยว (ปฏิ. ม. 1.209 อาทโย) อาคตา วิโมกฺขจริยา เวทิตพฺพาฯ เตสํ วิตฺถาโร ตตฺเถว อาคโตฯ นานตฺเตกตฺตโกวิโทติ เตสํ วิโมกฺขานํ นานาภาเว เอกภาเว จ กุสโลฯ ทุภโต วุฏฺฐานวิโมกฺขวเสน หิ เตสํ เอกตฺตํ, จตุอริยมคฺควเสน นานตฺตํ, เอเกกสฺสาปิ วา อริยมคฺคสฺส อนุปสฺสนาเภเทน นานตฺตํ, อริยมคฺคภาเวน เอกตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตาติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส จ ภาวนาสงฺขาตสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตายฯ ทสฺสนนฺติ หิ โสตาปตฺติมคฺโคฯ โส หิ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ทสฺสนนฺติ วุตฺโตฯ โคตฺรภุ ปน กิญฺจาปิ ปฐมตรํ นิพฺพานํ ปสฺสติ, ยถา ปน รญฺโญ สนฺติกํ เกนจิเทว กรณีเยน อาคโต ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ ‘‘ทิฏฺโฐ เต ราชา’’ติ ปุฏฺโฐ ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา ‘‘น ปสฺสามี’’ติ อาห, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวา กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺสาภาวา น ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ ญาณํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ภาวนาติ เสสมคฺคตฺตยํฯ ตญฺหิ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐสฺมิํเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, น อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ภาวนา’’ติ วุจฺจติฯ เหฏฺฐา ปน ภาวนามคฺคสฺส อปรินิฏฺฐิตตฺตา ‘‘ทฺวินฺนํ ญาณาน’’นฺติ อวตฺวา โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิมคฺคลาภิโน สนฺธาย ‘‘ฌานวิโมกฺเข กุสลตา’’ติ วุตฺตํ, อรหตฺตมคฺคลาภิโน ปน ภาวนามคฺคสฺส ปรินิฏฺฐิตตฺตา ‘‘ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

มคฺคญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ผลญาณนิทฺเทสวณฺณนา