ตโย เสกฺขสฺสาติ สมถวิปสฺสนาสมาปตฺติวเสนฯ ตโย จ วีตราคสฺสาติ อปฺปณิหิตสุญฺญตานิมิตฺตผลสมาปตฺติวเสนฯ ‘‘ติสฺโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ตโย’’ติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ ตโย สงฺขารุเปกฺขา ธมฺมาติ วา โยเชตพฺพํฯ เยหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ เยหิ สงฺขารุเปกฺขาธมฺเมหิ วิตกฺกวิจาราทิโต, อุปฺปาทาทิโต วา จิตฺตํ อปคจฺฉติฯ วีตราคสฺสาปิ หิ สงฺขารุเปกฺขาสพฺภาวโต จ สงฺขารโต จิตฺตํ วิวฏฺฏิตฺวา นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ วุตฺตํ โหติฯ อฏฺฐ สมาธิสฺส ปจฺจยาติ สมถวเสน วุตฺตา อฏฺฐ อปฺปนาสมฺปาปกตฺตา อปฺปนาสมาธิสฺส ปจฺจยาฯ ทส ญาณสฺส โคจราติ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตา ทส มคฺคญาณสฺส ผลญาณสฺส จ ภูมิโยฯ ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาติ สุญฺญตานิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขานํ อุปนิสฺสยปจฺจยาฯ นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติ ภงฺคํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว สงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนฺโต สสฺสตทิฏฺฐิอาทีสุ นานปฺปการาสุ ทิฏฺฐีสุ น เวธตีติฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. โคตฺรภุญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[59] โคตฺรภุญาณนิทฺเทเส อภิภุยฺยตีติ อภิภวติ อติกฺกมติฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตนฺติ สกสนฺตานปฺปวตฺตอกุสลกฺขนฺธโต พหิทฺธาภูตํ สงฺขารนิมิตฺตํฯ โลกิกสงฺขารา หิ กิเลสานํ นิมิตฺตตฺตา, นิมิตฺตากาเรน อุปฏฺฐานโต วา นิมิตฺตนฺติ วุจฺจนฺติฯ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภูติ จ ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต โคตฺรภุภาโว วุตฺโตฯ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภูติ อริยโคตฺตภาวนโต โคตฺรภุภาโว วุตฺโตฯ อภิภุยฺยิตฺวา ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภูติ อุโภ อตฺเถ สมาเสตฺวา วุตฺตํฯ วุฏฺฐาตีติ โคตฺรภูติ จ วิวฏฺฏตีติ โคตฺรภูติ จ มาติกาย วุฏฺฐานวิวฏฺฏนปทานุรูเปน ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนตฺโถเยว วุตฺโตฯ

สมถวเสน วุตฺตโคตฺรภูนํ ปน นีวรณาทิโคตฺตาภิภวนโต โคตฺรภูติ, ‘‘โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถายา’’ติอาทีสุ ฉสุ สมาปตฺติวาเรสุ อุปฺปาทาทิโคตฺตาภิภวนโต โคตฺรภูติ, ‘‘สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถายา’’ติอาทีสุ ตีสุ มคฺควาเรสุ โสตาปนฺนาทิโคตฺตาภิภวนโต โคตฺรภูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โคตฺตตฺโถ เจตฺถ พีชตฺโถฯ วตฺตนิปกรเณ กิร วุตฺตํ – โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สพฺพปริปนฺเถหิ คุตฺตตฺตา, ตํ ปฏิปชฺชตีติ โคตฺรภูติ, อฏฺฐ สมาปตฺติโยปิ โคตฺตํ โคตฺรภุปริปนฺเถหิ คุตฺตตฺตา, ตํ โคตฺตํ ปฏิปชฺชตีติ โคตฺรภูติ วุตฺตํฯ ‘‘จตุนฺนํ มคฺคานํเยว โคตฺรภุ นิพฺพานารมฺมณํ, จตสฺสนฺนํ ผลสมาปตฺตีนํ โคตฺรภุ สงฺขารารมฺมณํ ผลสมาปตฺตินินฺนตฺตา’’ติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค – ‘‘ตสฺส ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺส สงฺขารารมฺมณโคตฺรภุญาณานนฺตรํ ผลสมาปตฺติวเสน นิโรเธ จิตฺตํ อปฺเปตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.863)ฯ เตเนเวตฺถ มคฺควาเรสุ โสฬสมํ กตฺวา คหิตสฺส พหิทฺธาสงฺขารนิมิตฺตปทสฺส สมาปตฺติวาเรสุ ฉฏฺฐํ กตฺวา คหณํ น กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิตรถา หิ มูลปทคหเณน คเหตพฺพํ ภเวยฺยฯ

อญฺเญ ปน ‘‘โย นิพฺพาเน ปฐมาโภโค ปฐมสมนฺนาหาโร, อยํ วุจฺจติ โคตฺรภู’’ติ วทนฺติฯ ตํ ผลํ สนฺธาย น ยุชฺชติฯ ปนฺนรส โคตฺรภุธมฺมา กุสลาติ เอตฺถ อรหโต อภิภวิตพฺพนีวรณาภาวโต วิตกฺกวิจาราทีนํ สุเขเนว ปหาตพฺพภาวโต จ อภิภวนฏฺเฐน โคตฺรภุนามํ นารหนฺตีติ กตฺวา โคตฺรภูนํ อพฺยากตตา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อรหตา ปน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺเตน สงฺขาเร อนภิภุยฺย สมาปชฺชิตุํ น สกฺกาติ ‘‘ตโย โคตฺรภุธมฺมา อพฺยากตา’’ติ วุตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺเพธภาคิยา เอว อิธ นิทฺทิฏฺฐา, ตสฺมา อฏฺฐ สมาปตฺติโคตฺรภู กุสลา โหนฺตี’’ติ วทนฺติฯ ตถา สงฺขารุเปกฺขายปิ เวทิตพฺพํฯ

[60] สามิสญฺจาติอาทีสุ วฏฺฏามิสโลกามิสกิเลสามิสานํ กิเลสามิเสน สามิสํ สนิกนฺติกตฺตาฯ กิํ ตํ? อฏฺฐวิธํ สมถโคตฺรภุญาณํฯ วฏฺฏามิสนฺติ เจตฺถ เตภูมกวฏฺฏเมวฯ โลกามิสนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ กิเลสามิสนฺติ กิเลสา เอวฯ นิรามิสนฺติ ทสวิธํ วิปสฺสนาโคตฺรภุญาณํ อนิกนฺติกตฺตาฯ น หิ อริยา โคตฺรภุสฺมิํ นิกนฺติํ กโรนฺติฯ โปตฺถเก ‘‘สามิสญฺเจ’’ติ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรตรํฯ เอวเมว ปณิหิตญฺจ อปฺปณิหิตํ สญฺญุตฺตญฺจ วิสญฺญุตฺตํ วุฏฺฐิตญฺจ อวุฏฺฐิตํ เวทิตพฺพํฯ นิกนฺติปณิธิยา หิ ปณิหิตํ ปตฺถิตนฺติ อตฺโถฯ

ตทภาเวน อปฺปณิหิตํ ฯ นิกนฺติสญฺโญเคเนว สญฺญุตฺตํฯ ตทภาเวน วิสญฺญุตฺตํฯ วุฏฺฐิตนฺติ วิปสฺสนาโคตฺรภุญาณเมวฯ ตญฺหิ นิกนฺติจฺเฉทกตฺตา วุฏฺฐิตํ นามฯ อิตรํ อวุฏฺฐิตํฯ พหิทฺธา วุฏฺฐานตฺตา วา วุฏฺฐิตํฯ ผลโคตฺรภุปิ หิ นิพฺพานชฺฌาสยวเสน นิพฺพานาภิมุขีภูตตฺตา พหิทฺธาสงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺฐิตํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ เหฏฺฐาภิภวนวุฏฺฐานวิวฏฺฏนวาเรสุปิ ผลโคตฺรภุ อชฺฌาสยวเสน นิพฺพานาภิมุขีภูตตฺตา อภิภุยฺยติ วุฏฺฐาติ วิวฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํฯ ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาติ ติณฺณํ โลกุตฺตรวิโมกฺขานํ สมถโคตฺรภุ ปกตูปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปสฺสนาโคตฺรภุ อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติฯ ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตาติ ปุพฺพภาคปญฺญา ยสฺส ปริจิตา ปริจิณฺณาฯ กุสโล วิวฏฺเฏ วุฏฺฐาเนติ อสมฺโมหวเสเนว วิวฏฺฏสงฺขาเต โคตฺรภุญาเณ กุสโล เฉโก, ปุพฺพภาคญาเณน วา กุสโลฯ นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติ สมุจฺเฉเทน ปหีนาสุ นานปฺปการาสุ ทิฏฺฐีสุ น เวธตีติฯ

โคตฺรภุญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. มคฺคญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[61] มคฺคญาณนิทฺเทเส มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาตีติ ทิฏฺฐานุสยปฺปหาเนน สมุจฺเฉทวเสน ทฺวาสฏฺฐิเภทโต มิจฺฉาทิฏฺฐิโต วุฏฺฐาติฯ ตทนุวตฺตกกิเลเสหีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปโยควเสน จ มิจฺฉาทิฏฺฐิอุปนิสฺสเยน จ อุปฺปชฺชมาเนหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิอนุวตฺตมาเนหิ นานาวิเธหิ กิเลเสหิฯ เตน ตเทกฏฺฐกิเลสปฺปหานํ วุตฺตํ โหติฯ ทุวิธญฺหิ เอกฏฺฐํ สหเชกฏฺฐํ ปหาเนกฏฺฐญฺจฯ ตาย ทิฏฺฐิยา สห เอกสฺมิํ จิตฺเต, เอกสฺมิํ ปุคฺคเล วา ยาว ปหานา ฐิตาติ ตเทกฏฺฐาฯ ทิฏฺฐิยา หิ ปหียมานาย ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ ทฺวีสุ อสงฺขาริกจิตฺเตสุ ตาย ทิฏฺฐิยา สหชาตา โลโภ โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา, ทฺวีสุ สสงฺขาริกจิตฺเตสุ ตาย ทิฏฺฐิยา สหชาตา โลโภ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติฯ