9. สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[54] สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทเส อุปฺปาทาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ ทุกฺขนฺติ ภยนฺติ สามิสนฺติ สงฺขาราติ อุปฺปาทาทิมุญฺจนญาณสฺส การณวจนานิฯ เอวญฺจ ลกฺขณโต สงฺขารุเปกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถโต ทสฺเสตุํ อุปฺปาโท สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ สงฺขารุเปกฺขาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ ตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน ลกฺขณตฺตยสฺส ทิฏฺฐตฺตา ลกฺขณวิจินเน ปหีนพฺยาปารสฺส อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตสฺส ตํ วิปสฺสนาญาณํ เต สงฺขาเร วิเสเสน จ อิกฺขติ, คหเณน วชฺชิตญฺจ หุตฺวา อิกฺขติ โอโลเกตีติ สงฺขารุเปกฺขา นามาติ อตฺโถฯ ยถา โลเก วิเสเสน ชยนฺโต อธิชยตีติ, อนฺเนน วชฺชิโต วสนฺโต อุปวสตีติ วุจฺจติฯ ปุน สงฺขาเร อนิจฺจาทิโต วิปสฺสิตฺวา คหเณ มชฺฌตฺตภาวสณฺฐิตํ สงฺขารุเปกฺขมฺปิ อนิจฺจาทิโต วิปสฺสิตฺวา ตสฺสาปิ สงฺขารุเปกฺขาย คหเณ มชฺฌตฺตาการสณฺฐิตาย สงฺขารุเปกฺขาย สพฺภาวโต เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขาติอาทิ วุตฺตํฯ

[55] อิทานิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตาภินีหารเภทํ ทสฺเสตุํ กติหากาเรหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สงฺขารุเปกฺขายาติ ภุมฺมวจนํฯ จิตฺตสฺส อภินีหาโรติ สงฺขารุเปกฺขาลาภิโน ตโต อญฺญสฺส จิตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาภิมุขํ กตฺวา ภุสํ หรณํฯ อภิมุขตฺโถ หิ เอตฺถ อภิสทฺโท, ภุสตฺโถ นีสทฺโทฯ กติหากาเรหีติ ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉํ อฏฺฐหากาเรหีติ วิสฺสชฺเชตฺวา ทุติยปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนเนว เต อฏฺฐากาเร ทสฺเสตุกาโม เต อทสฺเสตฺวาว ปุถุชฺชนสฺส กติหากาเรหีติอาทิ ปุจฺฉํ อกาสิฯ ปุถุชฺชนสฺสาติ เอตฺถ ปน –

ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโนติฯ

ตตฺถ ยสฺส ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณปจฺจเวกฺขณาทีนิ นตฺถิ, อยํ อนฺธปุถุชฺชโนฯ ยสฺส ตานิ อตฺถิ, โส กลฺยาณปุถุชฺชโนฯ ทุวิโธปิ ปเนส –

ปุถูนํ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน;

ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิติฯ

โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโนฯ

ยถาห – ‘‘ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺเปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา’’ติ (มหานิ. 94)ฯ ปุถูนํ วา คณนปถาตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต, วิสํสฏฺโฐ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโนฯ เตสุ กลฺยาณปุถุชฺชโน อิธาธิปฺเปโต อิตรสฺส ภาวนาย เอว อภาวาฯ

เสกฺขสฺสาติ เอตฺถ สตฺต เสกฺขา โสตาปตฺติมคฺคผลสกทาคามิมคฺคผลอนาคามิมคฺคผลอรหตฺตมคฺคฏฺฐาฯ เต หิ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขาฯ เตสุ โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลฏฺฐา ตโย อิธาธิปฺเปตา มคฺคฏฺฐานํ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตาภินีหาราภาวาฯ

วีตราคสฺสาติ เอตฺถ สมุจฺเฉทวิคเมน วิคโต ราโค อสฺสาติ วีตราโคฯ อรหโต เอตํ อธิวจนํฯ ตีสุปิ ปเทสุ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตํฯ

สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทตีติ ตสฺมิํ อุเปกฺขาวิหาเร ผาสุวิหารสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ผาสุวิหารนิกนฺติยา สงฺขารุเปกฺขาภิมุโข หุตฺวา นนฺทติ, สปฺปีติกํ ตณฺหํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วิปสฺสตีติ โสตาปตฺติมคฺคปฏิลาภตฺถํ อนิจฺจาทิวเสน วิวิธา ปสฺสติ, เสกฺโข อุปริมคฺคตฺถํ, วีตราโค ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ วิปสฺสติฯ ปฏิสงฺขายาติ อนิจฺจาทิวเสเนว อุปปริกฺขิตฺวาฯ ยสฺมา ปน โสตาปนฺนาทโย อริยา สกํ สกํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชมานา อุทยพฺพยญาณาทีหิ นวหิ วิปสฺสนาญาเณหิ อวิปสฺสิตฺวา สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชตีติ วุตฺตํฯ

ผลสมาปตฺติยา ปวตฺติทสฺสนตฺถํ ปน เตสํ อิทํ ปญฺหกมฺมํ – กา ผลสมาปตฺติ? เก ตํ สมาปชฺชนฺติ? เก น สมาปชฺชนฺติ? กสฺมา สมาปชฺชนฺติ? กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ? กถํ ฐานํ? กถํ วุฏฺฐานํ? กิํ ผลสฺส อนนฺตรํ? กสฺส จ ผลํ อนนฺตรนฺติ?

ตตฺถ กา ผลสมาปตฺตีติ? ยา อริยผลสฺส นิโรเธ อปฺปนาฯ

เก ตํ สมาปชฺชนฺติ? เก น สมาปชฺชนฺตีติ? สพฺเพปิ ปุถุชฺชนา น สมาปชฺชนฺติฯ กสฺมา? อนธิคตตฺตาฯ อริยา ปน สพฺเพปิ สมาปชฺชนฺติฯ

กสฺมา ? อธิคตตฺตาฯ อุปริมา ปน เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชนฺติ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา, เหฏฺฐิมา จ อุปริมํ อนธิคตตฺตาฯ อตฺตโน อตฺตโนเยว ปน ผลํ สพฺเพปิ สมาปชฺชนฺตีติ อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺฐานํฯ

เกจิ ปน ‘‘โสตาปนฺนสกทาคามิโนปิ น สมาปชฺชนฺติ, อุปริมา ทฺเวเยว สมาปชฺชนฺตี’’ติ วทนฺติฯ อิทญฺจ เนสํ การณํ – เอเต หิ สมาธิสฺมิํ ปริปูรการิโนติฯ ตํ ปุถุชฺชนสฺสาปิ อตฺตนา ปฏิลทฺธํ โลกิยสมาธิํ สมาปชฺชนโต อการณเมวฯ กิญฺเจตฺถ การณาการณจินฺตายฯ นนุ อิเธว ปาฬิยํ ‘‘กตเม ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, กตเม ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.60) อิเมสํ ปญฺหานํ วิสฺสชฺชเน ‘‘โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถายา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.60) วิสุํ วิสุํ วุตฺตาฯ ตสฺมา สพฺเพปิ อริยา อตฺตโน อตฺตโน ผลํ สมาปชฺชนฺตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

กสฺมา สมาปชฺชนฺตีติ? ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํฯ ยถา หิ ราชาโน รชฺชสุขํ, เทวตา ทิพฺพสุขมนุภวนฺติ, เอวํ อริยา ‘‘โลกุตฺตรสุขํ อนุภวิสฺสามา’’ติ อทฺธานปริจฺเฉทํ กตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺติฯ

กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ, กถํ ฐานํ, กถํ วุฏฺฐานนฺติ? ทฺวีหิ ตาว อากาเรหิ อสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ นิพฺพานโต อญฺญสฺส อารมฺมณสฺส อมนสิการา, นิพฺพานสฺส จ มนสิการาฯ ยถาห – ‘‘ทฺเว โข, อาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโร’’ติ (ม. นิ. 1.458)ฯ อยํ ปเนตฺถ สมาปชฺชนกฺกโม – ผลสมาปตฺตตฺถิเกน หิ อริยสาวเกน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขารา วิปสฺสิตพฺพาฯ ตสฺส ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺส สงฺขารารมฺมณโคตฺรภุญาณานนฺตรํ ผลสมาปตฺติวเสน นิโรเธ จิตฺตํ อปฺเปติฯ ผลสมาปตฺตินินฺนตาย เจตฺถ เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโคฯ เย ปน วทนฺติ ‘‘โสตาปนฺโน ‘ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิสฺสามี’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สกทาคามี โหติ, สกทาคามี จ อนาคามี’’ติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘เอวํ สติ อนาคามี อรหา ภวิสฺสติ, อรหา ปจฺเจกพุทฺโธ, ปจฺเจกพุทฺโธ จ พุทฺโธ’’ติฯ

ตสฺมา น กิญฺจิ เอตํ, ปาฬิวเสเนว จ ปฏิกฺขิตฺตนฺติปิ น คเหตพฺพํฯ อิทเมว ปน คเหตพฺพํฯ เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น มคฺโคฯ ผลญฺจสฺส สเจ อเนน ปฐมชฺฌานิโก มคฺโค อธิคโต โหติ, ปฐมชฺฌานิกเมว อุปฺปชฺชติ, สเจ ทุติยาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิโก, ทุติยาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิกเมวาติ เอวํ ตาวสฺสา สมาปชฺชนํ โหติฯ

‘‘ตโย โข, อาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโร, ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. 1.458) วจนโต ปนสฺสา ตีหากาเรหิ ฐานํ โหติฯ ตตฺถ ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโรติ สมาปตฺติโต ปุพฺเพ กาลปริจฺเฉโทฯ ‘‘อสุกสฺมิํ นาม กาเล วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ปริจฺฉินฺนตฺตา หิสฺสา ยาว โส กาโล นาคจฺฉติ, ตาว ฐานํ โหติฯ เอวมสฺส ฐานํ โหติฯ

‘‘ทฺเว โข, อาวุโส, ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา วุฏฺฐานาย สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา อมนสิกาโร’’ติ (ม. นิ. 1.458) วจนโต ปนสฺสา ทฺวีหากาเรหิ วุฏฺฐานํ โหติฯ ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปนิมิตฺตเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณนิมิตฺตานํฯ กามญฺจ น สพฺพาเนเวตานิ เอกโต มนสิ กโรติ, สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปเนตํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ยํ ภวงฺคสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ มนสิกโรโต ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหตีติ เอวมสฺสา วุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ

กิํ ผลสฺส อนนฺตรํ, กสฺส จ ผลํ อนนฺตรนฺติ? ผลสฺส ตาว ผลเมว วา อนนฺตรํ โหติ ภวงฺคํ วาฯ ผลํ ปน อตฺถิ มคฺคานนฺตรํ, อตฺถิ ผลานนฺตรํ, อตฺถิ โคตฺรภุอนนฺตรํ, อตฺถิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนานนฺตรนฺติฯ ตตฺถ มคฺควีถิยํ มคฺคานนฺตรํ, ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ผลานนฺตรํ, ผลสมาปตฺตีสุ ปุริมํ ปุริมํ โคตฺรภุอนนฺตรํฯ โคตฺรภูติ เจตฺถ อนุโลมํ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏฺฐาเน ‘‘อรหโต อนุโลมํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยฯ เสกฺขานํ อนุโลมํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.417)ฯ เยน ผเลน นิโรธา วุฏฺฐานํ โหติ, ตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนานนฺตรนฺติฯ

ตตฺถ ฐเปตฺวา มคฺควีถิยํ อุปฺปนฺนผลํ อวเสสํ สพฺพํ ผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺตํ นามฯ เอวเมตํ มคฺควีถิยํ วา ผลสมาปตฺติยํ วา อุปฺปชฺชนวเสน –

‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถํ, อมตารมฺมณํ สุภํ;

วนฺตโลกามิสํ สนฺตํ, สามญฺญผลมุตฺตม’’นฺติฯ

อยเมตฺถ ผลสมาปตฺติกถาฯ

ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวาติ ตํ สงฺขารุเปกฺขํ อญฺเญน ตาทิเสเนว วิปสฺสนาญาเณน อชฺฌุเปกฺขิตฺวาฯ สุญฺญตวิหาเรน วาติอาทีสุ ผลสมาปตฺติํ วินา วิปสฺสนาวิหาเรเนว วิหริตุกามสฺส อรหโต อตฺตาภินิเวสํ ภยโต ทิสฺวา สุญฺญตาธิมุตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาย วยํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร สุญฺญตวิหาโร นาม, สงฺขารนิมิตฺตํ ภยโต ทิสฺวา อนิมิตฺตาธิมุตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาย วยํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร อนิมิตฺตวิหาโร นาม, ตณฺหาปณิธิํ ภยโต ทิสฺวา อปฺปณิหิตาธิมุตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาย วยํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร อปฺปณิหิตวิหาโร นามฯ ตถา หิ ปรโต วุตฺตํ –

‘‘อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, สุญฺญโต วิหาโรฯ นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, อนิมิตฺโต วิหาโรฯ ปณิธิํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, อปฺปณิหิโต วิหาโร’’ติ (ปฏิ. ม. 1.78)ฯ

ฉฬงฺคุเปกฺขาสพฺภาเวน จ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญาทิวิหารสพฺภาเวน จ อรหโตเยว สพฺพากาเรน จิตฺตํ วเส วตฺตติ, ตโต อยํ วิปสฺสนาวิหาโร อรหโตเยว อิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติฯ วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วาติ เอตฺถ ปน ติธา จ ภยํ, ติธา จ อธิมุตฺติํ อนาปชฺชิตฺวา เกวลํ วิปสฺสนาติ เวทิตพฺพาฯ เอวญฺหิ สติ ปุพฺพาปรวิเสโส โหติฯ

[56] อิทานิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสน สงฺขารุเปกฺขาย เอกตฺตนานตฺตเภทํ ทสฺเสตุกาโม กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหตีติ เอโก โหติ, สกตฺเถ ภาววจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถา อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตาติ วุตฺตํ, ตถา เอโกว เอกตฺตํฯ อภินีหาโรติ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ วา, อภินีหารสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘โส เทโส สมฺมชฺชิตฺวา’’ติอาทีสุ (มหาว. 168) วิย วิภตฺติวิปลฺลาโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ จิตฺตํ กิลิสฺสตีติ วิปสฺสนานิกนฺติสงฺขาเตน โลภกิเลเสน จิตฺตํ กิลิสฺสติ, ตาปียติ พาธียตีติ อตฺโถฯ ภาวนาย ปริปนฺโถ โหตีติ ปฏิลทฺธาย วิปสฺสนาภาวนาย อุปฆาโต โหติฯ ปฏิเวธสฺส อนฺตราโย โหตีติ วิปสฺสนาภาวนาย ปฏิลภิตพฺพสฺส สจฺจปฺปฏิเวธสฺส ปฏิลาภนฺตราโย โหติฯ อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหตีติ สงฺขารุเปกฺขาสมฺปยุตฺตกมฺมสฺส พลวตฺตา เตเนว สุคติปฏิสนฺธิยา ทียมานาย อตินนฺทนสงฺขาโต โลภกิเลโส อนาคเต กามาวจรสุคติปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติ ฯ ยสฺมา กิเลสสหายํ กมฺมํ วิปากํ ชเนติ, ตสฺมา กมฺมํ ชนกปจฺจโย โหติ, กิเลโส อุปตฺถมฺภกปจฺจโยฯ เสกฺขสฺส ปน อุตฺตริปฏิเวธสฺสาติ สกทาคามิมคฺคาทิวเสน สจฺจปฺปฏิเวธสฺสฯ อายติํ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหตีติ เสกฺเขสุ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ อนธิคตชฺฌานานํ สงฺขารุเปกฺขากมฺเมน ทียมานาย กามาวจรสุคติปฏิสนฺธิยา อภินนฺทนกิเลโส ปจฺจโย โหติ, ฌานลาภีนํ ปน อนาคามิสฺส จ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธานโต ปจฺจโย น โหติ, อนุโลมโคตฺรภูหิ จ ทียมานาย ปฏิสนฺธิยา อยเมว กิเลโส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย จ อนิจฺจโตฯ ทุกฺขโตติ อภิณฺหํ ปฏิปีฬนฏฺเฐน อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขโตฯ อนตฺตโตติ อวสวตฺตนฏฺเฐน ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย สามินิวาสีการกเวทกาภาเวน จ อนตฺตโตฯ อนุปสฺสนฏฺเฐนาติ อนุ อนุ อนิจฺจาทิโต ปสฺสนฏฺเฐนฯ อภินีหาโร นานตฺตํ โหตีติ อภินีหาโร นานา โหตีติ วา อภินีหารสฺส นานาภาโว โหตีติ วา เวทิตพฺพํฯ

กุสลาติ อาโรคฺยฏฺเฐน อนวชฺชฏฺเฐน โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน จฯ อพฺยากตาติ กุสลากุสลภาเวน น พฺยากตาฯ

กิญฺจิกาเล สุวิทิตาติ วิปสฺสนากาเล สุฏฺฐุ วิทิตาฯ กิญฺจิกาเล น สุวิทิตาติ อภินนฺทนกาเล น สุฏฺฐุ วิทิตาฯ อจฺจนฺตํ สุวิทิตาติ อภินนฺทนาย ปหีนตฺตา เอกนฺเตน สุวิทิตาฯ วิทิตฏฺเฐน จ อวิทิตฏฺเฐน จาติ เอตฺถ ปุถุชฺชนเสกฺขานํ สุวิทิตฏฺโฐปิ วีตราคสฺส อจฺจนฺตสุวิทิตฏฺโฐปิ วิทิตฏฺโฐว โหติ, ทฺวินฺนมฺปิ น สุวิทิตฏฺโฐ อวิทิตฏฺโฐวฯ

อติตฺตตฺตาติ วิปสฺสนาย กรณียสฺส อปริโยสิตตฺตา อปฺปณีตภาเวนฯ ตพฺพิปรีเตน ติตฺตตฺตาฯ ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปหานายาติ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสานํ ปหานตฺถํฯ ปจฺฉิมภวิกาปิ โพธิสตฺตา เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อปจฺฉิมภวิกา ปน วิปสฺสนํ สงฺขารุเปกฺขํ ปาเปตฺวา ฐเปนฺติฯ โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถายาติ อสมาเสตฺวา ปฐนฺติ, สมาเสตฺวา ปาโฐ สุนฺทรตโรฯ เสกฺโข ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปหีนตฺตาติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ สามญฺเญน วุตฺตํฯ สกทาคามิอนาคามีนมฺปิ หิ ตานิ ปหีนาเนวฯ อุตฺตริปฏิลาภตฺถายาติ อุปรูปริมคฺคปฏิลาภตฺถํฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถายาติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว โย สุโข วิหาโร, ตทตฺถายฯ วิหารสมาปตฺตฏฺเฐนาติ เสกฺขสฺส ผลสมาปตฺตฏฺเฐน, วีตราคสฺส วิปสฺสนาวิหารผลสมาปตฺตฏฺเฐนฯ

[57] อิทานิ สงฺขารุเปกฺขานํ คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ กติ สงฺขารุเปกฺขาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมถวเสนาติ สมาธิวเสนฯ อยเมว วา ปาโฐฯ นีวรเณ ปฏิสงฺขาติ ปญฺจ นีวรณานิ ปหาตพฺพภาเวน ปริคฺคเหตฺวาฯ สนฺติฏฺฐนาติ นีวรณานํ ปหานาภิมุขีภูตตฺตา เตสํ ปหาเนปิ อพฺยาปารภาวูปคมเนน มชฺฌตฺตตาย สนฺติฏฺฐนาฯ สงฺขารุเปกฺขาสูติ นีวรณปฺปหาเน พฺยาปารากรเณน นีวรณสงฺขาตานํ สงฺขารานํ อุเปกฺขนาสุฯ เอส นโย วิตกฺกวิจาราทีสุ จฯ สมเถ สงฺขารุเปกฺขา นาม อปฺปนาวีถิยา อาสนฺนปุพฺพภาเค พลปฺปตฺตภาวนามยญาณํฯ โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถายาติอาทีสุ จตูสุ มคฺควาเรสุ สุญฺญตานิมิตฺตอปฺปณิหิตมคฺคานํ อญฺญตรญฺญตโร มคฺโค ลพฺภติฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถายาติอาทีสุ จตูสุ ผลวาเรสุ ปน อปฺปณิหิตา ผลสมาปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

กสฺมา? ‘‘สุญฺญตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถายา’’ติ อิตราสํ ทฺวินฺนํ ผลสมาปตฺตีนํ วิสุํ วุตฺตตฺตาฯ อนิจฺจานุปสฺสนาวุฏฺฐานวเสน หิ อนิมิตฺตมคฺโค, ตเถว ผลสมาปตฺติกาเล อนิมิตฺตผลสมาปตฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนาวุฏฺฐานวเสน อปฺปณิหิตมคฺคผลสมาปตฺติโย, อนตฺตานุปสฺสนาวุฏฺฐานวเสน สุญฺญตมคฺคผลสมาปตฺติโย สุตฺตนฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถ จ จตูสุ มคฺควาเรสุ อุปฺปาทนฺติอาทีนิ ปญฺจ มูลปทานิ, คตินฺติอาทีนิ ทส เววจนปทานีติ ปนฺนรส ปทานิ วุตฺตานิฯ ฉสุ ปน ผลสมาปตฺติวาเรสุ ปญฺจ มูลปทาเนว วุตฺตานิฯ ตํ กสฺมา อิติ เจ? สงฺขารุเปกฺขาย ติกฺขภาเว สติ กิเลสปฺปหาเน สมตฺถสฺส มคฺคสฺส สมฺภวโต ตสฺสา ติกฺขภาวทสฺสนตฺถํ เววจนปเทหิ สห ทฬฺหํ กตฺวา มูลปทานิ วุตฺตานิฯ ผลสฺส นิรุสฺสาหภาเวน สนฺตสภาวตฺตา มคฺคายตฺตตฺตา จ มนฺทภูตาปิ สงฺขารุเปกฺขา ผลสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺสนตฺถํ มูลปทาเนว วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

[58] อิทานิ ชาติวเสน ปุจฺฉิตฺวา ลพฺภมานวเสน วิสฺสชฺเชตุํ กติ สงฺขารุเปกฺขา กุสลาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปนฺนรส สงฺขารุเปกฺขาติ สมถวเสน อฏฺฐ, จตุนฺนํ มคฺคานํ ติณฺณํ ผลานํ วเสน สตฺตาติ ปนฺนรสฯ สมถวเสน อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา อรหโต นีวรณปฏิสงฺขาอภาวโต, วิตกฺกวิจาราทีนํ ปหานพฺยาปารํ วินา สุเขน ปหานโต จ สงฺขารุเปกฺขานามสฺส อนนุรูปาติ กตฺวา ตาสํ อพฺยากตตา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อรหตา ปน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺเตน สงฺขารุเปกฺขํ วินา สมาปชฺชิตุํ น สกฺกาติ ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตาติ วุตฺตาฯ อปฺปณิหิตสุญฺญตานิมิตฺตวเสน หิ อรหโต ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขาฯ

อิทานิ สงฺขารุเปกฺขานํ สํวณฺณนาวเสน วุตฺตาสุ ตีสุ คาถาสุ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญาติ สงฺขารุเปกฺขา ฯ อฏฺฐ จิตฺตสฺส โคจราติ สมถวเสน วุตฺตา อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมาธิสฺส วิสยา, ภูมิโยติ อตฺโถฯ ‘‘จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.23, 192) วิย จิตฺตสีเสน สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐ, ‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.372) วิย โคจรสทฺเทน วิสโยฯ ยญฺหิ ยทายตฺตํ, ตสฺเสโส วิสโยติ วุจฺจติฯ ปุถุชฺชนสฺส ทฺเวติ สมถวเสน วิปสฺสนาวเสน จฯ

ตโย เสกฺขสฺสาติ สมถวิปสฺสนาสมาปตฺติวเสนฯ ตโย จ วีตราคสฺสาติ อปฺปณิหิตสุญฺญตานิมิตฺตผลสมาปตฺติวเสนฯ ‘‘ติสฺโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ตโย’’ติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ ตโย สงฺขารุเปกฺขา ธมฺมาติ วา โยเชตพฺพํฯ เยหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ เยหิ สงฺขารุเปกฺขาธมฺเมหิ วิตกฺกวิจาราทิโต, อุปฺปาทาทิโต วา จิตฺตํ อปคจฺฉติฯ วีตราคสฺสาปิ หิ สงฺขารุเปกฺขาสพฺภาวโต จ สงฺขารโต จิตฺตํ วิวฏฺฏิตฺวา นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ วุตฺตํ โหติฯ อฏฺฐ สมาธิสฺส ปจฺจยาติ สมถวเสน วุตฺตา อฏฺฐ อปฺปนาสมฺปาปกตฺตา อปฺปนาสมาธิสฺส ปจฺจยาฯ ทส ญาณสฺส โคจราติ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตา ทส มคฺคญาณสฺส ผลญาณสฺส จ ภูมิโยฯ ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาติ สุญฺญตานิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขานํ อุปนิสฺสยปจฺจยาฯ นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติ ภงฺคํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว สงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนฺโต สสฺสตทิฏฺฐิอาทีสุ นานปฺปการาสุ ทิฏฺฐีสุ น เวธตีติฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. โคตฺรภุญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[59] โคตฺรภุญาณนิทฺเทเส อภิภุยฺยตีติ อภิภวติ อติกฺกมติฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตนฺติ สกสนฺตานปฺปวตฺตอกุสลกฺขนฺธโต พหิทฺธาภูตํ สงฺขารนิมิตฺตํฯ โลกิกสงฺขารา หิ กิเลสานํ นิมิตฺตตฺตา, นิมิตฺตากาเรน อุปฏฺฐานโต วา นิมิตฺตนฺติ วุจฺจนฺติฯ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภูติ จ ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต โคตฺรภุภาโว วุตฺโตฯ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภูติ อริยโคตฺตภาวนโต โคตฺรภุภาโว วุตฺโตฯ อภิภุยฺยิตฺวา ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภูติ อุโภ อตฺเถ สมาเสตฺวา วุตฺตํฯ วุฏฺฐาตีติ โคตฺรภูติ จ วิวฏฺฏตีติ โคตฺรภูติ จ มาติกาย วุฏฺฐานวิวฏฺฏนปทานุรูเปน ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนตฺโถเยว วุตฺโตฯ