สมํ ชายตีติปิ ปาโฐ , สเมนากาเรน อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ ฌายติ ฌาเปตีติ ยุคลตฺตา ปน ปุริมปาโฐว สุนฺทรตโรฯ ฌาเปตีติ จ ทหตีติ อตฺโถฯ โส หิ สมาธิปจฺจนีกธมฺเม ทูรตรกรเณน ทหติ นามฯ เอสนาเนสนาทีนํ ปน อปฺปนาย สิทฺธตฺตา ‘‘เอสิตตฺตา เนสิตตฺตา’’ติอาทีหิ อปฺปนาสมาธิ วุตฺโตฯ สมํ ฌาตตฺตาติ สมํ ชลิตตฺตาฯ สมํ ชาตตฺตาติปิ ปาโฐฯ อิติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ยุคลานํ วเสน โสฬส, ปุริมา จ นวาติ อิเม ปญฺจวีสติ สมาธิสฺส สมาธิฏฺฐาฯ

สโม จ หิโต จ สุโข จาติ สมาธีติ อิทํ ปน ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ สาธิตสฺส สมาธิสฺส อตฺถสาธนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สโมติ สมสทฺทสฺส, สํสทฺทสฺส วา อตฺโถฯ โส หิ ปจฺจนีกกฺโขภวิสมวิรหิตตฺตา สโมฯ หิโตติ อาธิสทฺทสฺส อตฺโถ, อารมฺมเณ อาหิโต นิจฺจลภาวกรเณน ปติฏฺฐาปิโตติ อธิปฺปาโยฯ อุภเยน สโม จ อาหิโต จาติ สมาธีติ วุตฺตํ โหติฯ สุโขติ สนฺตฏฺเฐน สุโขฯ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมิํ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ (ม. นิ. 2.88) จ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ จ วุตฺตตฺตา เตน สนฺตตฺเถน สุขสทฺเทน อุเปกฺขาสหคตสมาธิปิ คหิโต โหติฯ อนิยาเมน หิ สพฺพสมาธโย อิธ วุจฺจนฺติฯ เตน จ สุขสทฺเทน อาหิตภาวสฺส การณํ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺมา สนฺโต, ตสฺมา เอการมฺมเณ อาหิโตติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพติฯ

สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[45] ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทเส อวิชฺชาสงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิตีติอาทีสุ ติฏฺฐนฺติ เอตาย สงฺขาราติ ฐิติฯ กา สา? อวิชฺชาฯ สา หิ สงฺขารานํ อุปฺปาทาย นิพฺพตฺติยา ฐิติ การณนฺติ อุปฺปาทฏฺฐิติฯ อุปฺปนฺนานํ ปวตฺติยาปิ การณนฺติ ปวตฺตฏฺฐิติฯ

กิญฺจาปิ หิ ชนกปจฺจยสฺส ชนนกฺขเณเยว กิจฺจานุภาโว โหติ, เตน ปน ชนิตานํเยว ปวตฺตตฺตา สกกฺขเณ ปวตฺติยาปิ การณํ นาม โหติ, สนฺตติวเสน วา ปวตฺติยา การณนฺติ อตฺโถ ฯ ปวตฺตนฺติ จ นปุํสเก ภาววจนเมตํ, ตสฺมา ปวตฺตํ ปวตฺตีติ อตฺถโต เอกํฯ ปวตฺติสทฺทสฺส ปน ปากฏตฺตา เตน โยเชตฺวา อตฺโถ วุตฺโตฯ ภาเวปิ ฐิติสทฺทสฺส สิชฺฌนโต น อิธ ภาเว ฐิติสทฺโท, การเณ ฐิติสทฺโทติ ทสฺสนตฺตํ นิมิตฺตฏฺฐิตีติ วุตฺตํ, นิมิตฺตภูตา ฐิตีติ อตฺโถ, การณภูตาติ วุตฺตํ โหติฯ น เกวลํ นิมิตฺตมตฺตํ โหติ, อถ โข สงฺขารชนเน สพฺยาปารา วิย หุตฺวา อายูหติ วายมตีติ ปจฺจยสมตฺถตํ ทสฺเสนฺโต อายูหนฏฺฐิตีติ อาห, อายูหนภูตา ฐิตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา อวิชฺชา สงฺขาเร อุปฺปาทยมานา อุปฺปาเท สํโยเชติ นาม, ฆเฏตีติ อตฺโถฯ สงฺขาเร ปวตฺตยมานา ปวตฺติยํ ปลิพุนฺธติ นาม, พนฺธตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา สญฺโญคฏฺฐิติ ปลิโพธฏฺฐิตีติ วุตฺตาฯ สญฺโญคภูตา ฐิติ, ปลิโพธภูตา ฐิตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา อวิชฺชาว สงฺขาเร อุปฺปาทยมานา อุปฺปาทาย ปวตฺติยา จ มูลการณฏฺเฐน สมุทโย นาม, สมุทยภูตา ฐิตีติ สมุทยฏฺฐิติ, มูลการณภูตา ฐิตีติ อตฺโถฯ อวิชฺชาว สงฺขารานํ อุปฺปาเท ชนกปจฺจยตฺตา, ปวตฺติยํ อุปตฺถมฺภกปจฺจยตฺตา เหตุฏฺฐิติ ปจฺจยฏฺฐิตีติ วุตฺตา, เหตุภูตา ฐิติ, ปจฺจยภูตา ฐิตีติ อตฺโถฯ ชนกปจฺจโย หิ เหตูติ, อุปตฺถมฺภโก ปจฺจโยติ วุจฺจติฯ เอวํ เสเสสุปิ โยเชตพฺพํฯ

ภโว ชาติยา, ชาติ ชรามรณสฺสาติ เอตฺถ ปน อุปฺปาทฏฺฐิติ สญฺโญคฏฺฐิติ เหตุฏฺฐิตีติ อุปฺปาทวเสน โยชิตานิ ปทานิ ชาติชรามรณวนฺตานํ ขนฺธานํ วเสน ปริยาเยน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ เกจิ ปน ‘‘อุปฺปาทาย ฐิติ อุปฺปาทฏฺฐิตี’’ติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ อวิชฺชา ปจฺจโยติ อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยภาวํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํฯ อวิชฺชายปิ ปจฺจยสมฺภูตตฺตา ตสฺสา อปิ ปจฺจยปริคฺคหณทสฺสนตฺถํ อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญาติ วุตฺตํฯ เอวํ เสเสสุปิ โยเชตพฺพํฯ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนนฺติ ปน ปริยาเยน วุตฺตํฯ อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติ อติกฺกนฺตมฺปิ กาลํฯ อนาคตมฺปิ อทฺธานนฺติ อปฺปตฺตมฺปิ กาลํฯ อุภยตฺถาปิ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํฯ

[46] อิทานิ นวาการวารานนฺตรํ เต นวากาเร วิหาย เหตุปฏิจฺจปจฺจยปเทเหว โยเชตฺวา อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนาติอาทโย ตโย วารา นิทฺทิฏฺฐาฯ นวาการวาเร ชนกอุปตฺถมฺภกวเสน ปจฺจโย วุตฺโตฯ อิธ ปน เหตุวารสฺส ปจฺจยวารสฺส จ วิสุํ อาคตตฺตา เหตูติ ชนกปจฺจยตฺตํ, ปจฺจโยติ อุปตฺถมฺภกปจฺจยตฺตํ เวทิตพฺพํ เอเกกสฺสาปิ อวิชฺชาทิกสฺส ปจฺจยสฺส อุภยถา สมฺภวโตฯ ปฏิจฺจวาเร อวิชฺชา ปฏิจฺจาติ อตฺตโน อุปฺปาเท สงฺขารานํ อวิชฺชาเปกฺขตฺตา สงฺขาเรหิ อวิชฺชา ปฏิมุขํ เอตพฺพา คนฺตพฺพาติ ปฏิจฺจาฯ เอเตน อวิชฺชาย สงฺขารุปฺปาทนสมตฺถตา วุตฺตา โหติฯ สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ สงฺขารา อวิชฺชํ ปฏิจฺจ ตทภิมุขํ ปวตฺตนโต ปฏิมุขํ กตฺวา น วิหาย สมํ อุปฺปนฺนาฯ เอวํ เสเสสุปิ ลิงฺคานุรูเปน โยเชตพฺพํฯ อวิชฺชา ปฏิจฺจาติ อุสฺสุกฺกวเสน วา ปาโฐ, อตฺโถ ปเนตฺถ อวิชฺชา อตฺตโน ปจฺจเย ปฏิจฺจ ปวตฺตาติ ปาฐเสสวเสน โยเชตพฺโพฯ เอวํ เสเสสุปิฯ จตูสุปิ จ เอเตสุ วาเรสุ ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ปจฺจยสฺเสว วเสน ธมฺมฏฺฐิติญาณสฺส นิทฺทิสิตพฺพตฺตา อวิชฺชาทีนํ เอกาทสนฺนํเยว องฺคานํ วเสน ธมฺมฏฺฐิติญาณํ นิทฺทิฏฺฐํ, ชรามรณสฺส ปน อนฺเต ฐิตตฺตา ตสฺส วเสน น นิทฺทิฏฺฐํฯ ชรามรณสฺสาปิ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสานํ ปจฺจยตฺตา ชรามรณํ เตสํ ปจฺจยํ กตฺวา อุปปริกฺขมานสฺส ตสฺสาปิ ชรามรณสฺส วเสน ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ยุชฺชเตวฯ

[47] อิทานิ ตาเนว ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ วีสติอาการวเสน วิภชิตฺวา จตุสงฺเขปติยทฺธติสนฺธิโย ทสฺเสตฺวา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ นิทฺทิสิตุกาโม ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริเม กมฺมภเว, อตีตชาติยํ กมฺมภเว กริยมาเนติ อตฺโถฯ โมโห อวิชฺชาติ โย ตทา ทุกฺขาทีสุ โมโห, เยน มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชาฯ อายูหนา สงฺขาราติ ตํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส ปุริมเจตนาโย, ยถา ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ ทานูปกรณานิ สชฺเชนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโยฯ ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาปยโต เจตนา ภโวติ วุจฺจติฯ เอกาวชฺชเนสุ วา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหนา สงฺขารา นาม, สตฺตมชวเน เจตนา ภโวฯ ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, ตํสมฺปยุตฺตา อายูหนา สงฺขารา นามฯ

นิกนฺติ ตณฺหาติ ยา กมฺมํ กโรนฺตสฺส ตสฺส ผเล อุปปตฺติภเว นิกามนา ปตฺถนา, สา ตณฺหา นามฯ

อุปคมนํ อุปาทานนฺติ ยํ กมฺมภวสฺส ปจฺจยภูตํ ‘‘อิมสฺมิํ นาม กมฺเม กเต กามา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ วา ‘‘อิทํ กตฺวา อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน กาเม เสวิสฺสามี’’ติ วา ‘‘อตฺตา อุจฺฉินฺโน สุอุจฺฉินฺโน โหตี’’ติ วา ‘‘สุขี โหติํ วิคตปริฬาโห’’ติ วา ‘‘สีลพฺพตํ สุเขน ปริปูรตี’’ติ วา ปวตฺตํ อุปคมนํ ทฬฺหคหณํ, อิทํ อุปาทานํ นามฯ เจตนา ภโวติ อายูหนาวสาเน วุตฺตา เจตนา ภโว นามฯ ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ อตีตชาติยา กมฺมภเว กริยมาเน ปวตฺตาฯ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยาติ ปจฺจุปฺปนฺนปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภูตาฯ

อิธ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณนฺติ ยํ ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺส ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ, ตํ วิญฺญาณํฯ โอกฺกนฺติ นามรูปนฺติ ยา คพฺเภ รูปารูปธมฺมานํ โอกฺกนฺติ อาคนฺตฺวา ปวิสนํ วิย, อิทํ นามรูปํฯ ปสาโท อายตนนฺติ โย ปสนฺนภาโว, อิทํ อายตนํฯ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตํฯ เอเตน จกฺขาทีนิ ปญฺจายตนานิ วุตฺตานิฯ ‘‘ปภสฺสรมิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐ’’นฺติ (อ. นิ. 1.49) เอตฺถ ภวงฺคจิตฺตํ อธิปฺเปตนฺติ วจนโต อิธาปิ มนายตนสฺส วิปากภูตตฺตา, ตสฺส จ กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน ปสนฺนตฺตา ปสาทวจเนน มนายตนมฺปิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ผุฏฺโฐ ผสฺโสติ โย อารมฺมณํ ผุฏฺโฐ ผุสนฺโต อุปฺปนฺโน, อยํ ผสฺโสฯ เวทยิตํ เวทนาติ ยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน วา สฬายตนปจฺจเยน วา ผสฺเสน สห อุปฺปนฺนํ วิปากเวทยิตํ, อยํ เวทนาฯ อิธุปปตฺติภวสฺมิํ ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยาติ ปจฺจุปฺปนฺเน วิปากภเว อตีตชาติยํ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจเยน ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานนฺติ ปริปกฺกายตนสฺส กมฺมกรณกาเล โมหาทโย ทสฺสิตาฯ อายติํ ปฏิสนฺธิยาติ อนาคเต ปฏิสนฺธิยาฯ อายติํ ปฏิสนฺธิ วิญฺญาณนฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถานิฯ

กถํ ปน ทฺวาทสหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคหิ อิเม วีสติ อาการา คหิตา โหนฺตีติ? อวิชฺชา สงฺขาราติ อิเม ทฺเว อตีตเหตุโย สรูปโต วุตฺตาฯ ยสฺมา ปน อวิทฺวา ปริตสฺสติ, ปริตสฺสิโต อุปาทิยติ, ตสฺสุปาทานปจฺจยา ภโว, ตสฺมา เตหิ ทฺวีหิ คหิเตหิ ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตาว โหนฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา สรูปโต วุตฺตาเยวฯ

ตณฺหุปาทานภวา ปจฺจุปฺปนฺนเหตุโย สรูปโต วุตฺตา ฯ ภเว ปน คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคา ตํสมฺปยุตฺตา วา สงฺขารา คหิตาว โหนฺติ, ตณฺหุปาทานคฺคหเณน จ ตํสมฺปยุตฺตาฯ ยาย วา มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชา คหิตาว โหติฯ อนาคเต ชาติ ชรามรณนฺติ ทฺเว สรูเปน วุตฺตานิ, ชาติชรามรณคฺคหเณเนว ปน วิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ อนาคตผลานิ คหิตาเนว โหนฺติฯ เตสํเยว หิ ชาติชรามรณานีติ เอวํ ทฺวาทสหิ องฺเคหิ วีสติ อาการา คหิตา โหนฺติฯ

‘‘อตีเต เหตโว ปญฺจ, อิทานิ ผลปญฺจกํ;

อิทานิ เหตโว ปญฺจ, อายติํ ผลปญฺจก’’นฺติฯ –

คาถาย อยเมวตฺโถ วุตฺโตฯ อิติเมติ อิติ อิเมฯ อิติ อิเมติ วา ปาโฐฯ

จตุสงฺเขเปติ จตุโร ราสีฯ อตีเต ปญฺจ เหตุธมฺมา เอโก เหตุสงฺเขโป, ปจฺจุปฺปนฺเน ปญฺจ ผลธมฺมา เอโก ผลสงฺเขโป, ปจฺจุปฺปนฺเน ปญฺจ เหตุธมฺมา เอโก เหตุสงฺเขโป, อนาคเต ปญฺจ ผลธมฺมา เอโก ผลสงฺเขโปฯ

ตโย อทฺเธติ ตโย กาเลฯ ปฐมปญฺจกวเสน อตีตกาโล, ทุติยตติยปญฺจกวเสน ปจฺจุปฺปนฺนกาโล, จตุตฺถปญฺจกวเสน อนาคตกาโล เวทิตพฺโพฯ

ติสนฺธินฺติ ตโย สนฺธโย อสฺสาติ ติสนฺธิ, ตํ ติสนฺธิํฯ อตีตเหตุปจฺจุปฺปนฺนผลานมนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ, ปจฺจุปฺปนฺนผลอนาคตเหตูนมนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ, ปจฺจุปฺปนฺนเหตุอนาคตผลานมนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิฯ

ปฏิจฺจสมุปฺปาทปาฬิยํ สรูปโต อาคตวเสน ปน อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺเขโป, วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโย, ตณฺหุปาทานภวา ตติโย, ชาติชรามรณํ จตุตฺโถฯ อวิชฺชาสงฺขาราติ ทฺเว องฺคานิ อตีตกาลานิ, วิญฺญาณาทีนิ ภวาวสานานิ อฏฺฐ ปจฺจุปฺปนฺนกาลานิ , ชาติชรามรณนฺติ ทฺเว อนาคตกาลานิฯ สงฺขารวิญฺญาณานํ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ, เวทนาตณฺหานมนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ, ภวชาตีนมนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิฯ

วีสติยา อากาเรหีติ วีสติยา โกฏฺฐาเสหิฯ จตุสงฺเขเป จ ตโย อทฺเธ จ ติสนฺธิํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทญฺจ วีสติยา อากาเรหิ ชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ

ชานาตีติ สุตานุสาเรน ภาวนารมฺภญาเณน ชานาติฯ ปสฺสตีติ ญาตเมว จกฺขุนา ทิฏฺฐํ วิย หตฺถตเล อามลกํ วิย จ ผุฏํ กตฺวา ญาเณเนว ปสฺสติฯ อญฺญาตีติ ทิฏฺฐมริยาเทเนว อาเสวนํ กโรนฺโต ญาเณเนว ชานาติฯ มริยาทตฺโถ หิ เอตฺถ อากาโรฯ ปฏิวิชฺฌตีติ ภาวนาปาริปูริยา นิฏฺฐํ ปาเปนฺโต ญาเณเนว ปฏิเวธํ กโรติฯ สลกฺขณวเสน วา ชานาติ, สรสวเสน ปสฺสติ, ปจฺจุปฏฺฐานวเสน อญฺญาติ, ปทฏฺฐานวเสน ปฏิวิชฺฌติฯ

ตตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ ปจฺจยธมฺมา เวทิตพฺพาฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมาติ เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตธมฺมาฯ กถมิทํ ชานิตพฺพนฺติ เจ? ภควโต วจเนนฯ ภควตา หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมเทสนาสุตฺเต –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ, อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตา, ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ, อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญาเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ‘ปสฺสถา’ติ จาหฯ ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ, ภวปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ…เป.… อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ…เป.… อุตฺตานีกโรติ ‘ปสฺสถา’ติ จาหฯ อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ อิติ โข, ภิกฺขเว, ยา ตตฺรต ถตา อวิตถตา อนญฺญถตา อิทปฺปจฺจยตาฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ (สํ. นิ. 2.20) –

เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทเสนฺเตน ตถตาทีหิ เววจเนหิ ปจฺจยธมฺมาว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ วุตฺตาฯ ตสฺมา ชรามรณาทีนํ ปจฺจยลกฺขโณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ทุกฺขานุพนฺธนรโส กุมฺมคฺคปจฺจุปฏฺฐาโน, อยมฺปิ สปจฺจยตฺตา อตฺตโน วิเสสปจฺจยปทฏฺฐาโนฯ

อุปฺปาทา วา อนุปฺปาทา วาติ อุปฺปาเท วา อนุปฺปาเท วา, ตถาคเตสุ อุปฺปนฺเนสุปิ อนุปฺปนฺเนสุปีติ อตฺโถฯ ฐิตาว สา ธาตูติ ฐิโตว โส ปจฺจยสภาโว, น กทาจิ ชาติชรามรณสฺส ปจฺจโย น โหตีติ อตฺโถฯ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตาติ ชาติปจฺจโยเยวฯ ชาติปจฺจเยน หิ ชรามรณสงฺขาโต ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺโม ตทายตฺตตาย ติฏฺฐติ, ชาติปจฺจโยว ชรามรณธมฺมํ นิยเมติ, ตสฺมา ชาติ ‘‘ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติ วุจฺจติฯ ชาติเยว อิมสฺส ชรามรณสฺส ปจฺจโยติ อิทปฺปจฺจโย, อิทปฺปจฺจโยว อิทปฺปจฺจยตาฯ ตนฺติ ตํ ปจฺจยํฯ อภิสมฺพุชฺฌตีติ ญาเณน อภิสมฺพุชฺฌติฯ อภิสเมตีติ ญาเณน อภิสมาคจฺฉติฯ อาจิกฺขตีติ กเถติฯ เทเสตีติ ทสฺเสติฯ ปญฺญาเปตีติ ชานาเปติฯ ปฏฺฐเปตีติ ญาณมุเข ฐเปติฯ วิวรตีติ วิวริตฺวา ทสฺเสติฯ วิภชตีติ วิภาคโต ทสฺเสติฯ อุตฺตานีกโรตีติ ปากฏํ กโรติฯ อิติ โขติ เอวํ โขฯ ยา ตตฺราติ ยา เตสุ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทีสุ ฯ โส ปนายํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ อนูนาธิเกเหว ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺภวโต ตถตาติ, สามคฺคิํ อุปคเตสุ ปจฺจเยสุ มุหุตฺตมฺปิ ตโต นิพฺพตฺตนธมฺมานํ อสมฺภวาภาวโต อวิตถตาติ, อญฺญธมฺมปจฺจเยหิ อญฺญธมฺมานุปฺปตฺติโต อนญฺญถตาติ, ยถาวุตฺตานํ เอเตสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยโต วา ปจฺจยสมูหโต วา อิทปฺปจฺจยตาติ วุตฺโตฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตาฯ ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพนฺติฯ

ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สมฺมสนญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[48] สมฺมสนญาณนิทฺเทเส ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํฯ เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ อถสฺส อตีตาทินา วิภาคํ อารภติฯ ตญฺหิ กิญฺจิ อตีตํ กิญฺจิ อนาคตาทิเภทนฺติฯ เอส นโย เวทนาทีสุปิฯ ตตฺถ รูปํ ตาว อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม โหติ, ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํฯ