สมํ ชายตีติปิ ปาโฐ , สเมนากาเรน อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ ฌายติ ฌาเปตีติ ยุคลตฺตา ปน ปุริมปาโฐว สุนฺทรตโรฯ ฌาเปตีติ จ ทหตีติ อตฺโถฯ โส หิ สมาธิปจฺจนีกธมฺเม ทูรตรกรเณน ทหติ นามฯ เอสนาเนสนาทีนํ ปน อปฺปนาย สิทฺธตฺตา ‘‘เอสิตตฺตา เนสิตตฺตา’’ติอาทีหิ อปฺปนาสมาธิ วุตฺโตฯ สมํ ฌาตตฺตาติ สมํ ชลิตตฺตาฯ สมํ ชาตตฺตาติปิ ปาโฐฯ อิติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ยุคลานํ วเสน โสฬส, ปุริมา จ นวาติ อิเม ปญฺจวีสติ สมาธิสฺส สมาธิฏฺฐาฯ

สโม จ หิโต จ สุโข จาติ สมาธีติ อิทํ ปน ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ สาธิตสฺส สมาธิสฺส อตฺถสาธนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สโมติ สมสทฺทสฺส, สํสทฺทสฺส วา อตฺโถฯ โส หิ ปจฺจนีกกฺโขภวิสมวิรหิตตฺตา สโมฯ หิโตติ อาธิสทฺทสฺส อตฺโถ, อารมฺมเณ อาหิโต นิจฺจลภาวกรเณน ปติฏฺฐาปิโตติ อธิปฺปาโยฯ อุภเยน สโม จ อาหิโต จาติ สมาธีติ วุตฺตํ โหติฯ สุโขติ สนฺตฏฺเฐน สุโขฯ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมิํ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ (ม. นิ. 2.88) จ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ จ วุตฺตตฺตา เตน สนฺตตฺเถน สุขสทฺเทน อุเปกฺขาสหคตสมาธิปิ คหิโต โหติฯ อนิยาเมน หิ สพฺพสมาธโย อิธ วุจฺจนฺติฯ เตน จ สุขสทฺเทน อาหิตภาวสฺส การณํ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺมา สนฺโต, ตสฺมา เอการมฺมเณ อาหิโตติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพติฯ

สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[45] ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทเส อวิชฺชาสงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิตีติอาทีสุ ติฏฺฐนฺติ เอตาย สงฺขาราติ ฐิติฯ กา สา? อวิชฺชาฯ สา หิ สงฺขารานํ อุปฺปาทาย นิพฺพตฺติยา ฐิติ การณนฺติ อุปฺปาทฏฺฐิติฯ อุปฺปนฺนานํ ปวตฺติยาปิ การณนฺติ ปวตฺตฏฺฐิติฯ