อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานนฺติอาทีสุ ปน อรหนฺตานํ สุฏฺฐุ วิปฺปฏิสาราทิอภาวโต อาเสวนาทิภาวโต จ ตานิ ปทานิ ยุชฺชนฺเตวฯ เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทีนิ ปน สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานานิ วิย มคฺคกฺขเณเยว โยเชตพฺพานิฯ

[42]

สํวรปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสตีติ อิทํ ปน วจนทฺวยํ ผลสมาปตฺตตฺถาย วิปสฺสนาวเสน โยเชตพฺพํ, ทุติยวจนํ ปน นิโรธสมาปตฺตตฺถาย วิปสฺสนาวเสนาปิ ยุชฺชติฯ อาวชฺชนฺโต สิกฺขตีติอาทีสุ ปญฺจสุ วจเนสุ อรหโต สิกฺขิตพฺพาภาเวปิ อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทิสภาวโต ‘‘สิกฺขตี’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขตีติอาทีนิ ปน มคฺคกฺขณญฺเญว สนฺธาย วุตฺตานิฯ อญฺญานิปิ อุปจารปฺปนาวิปสฺสนามคฺควเสน วุตฺตานิ วจนานิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพานีติฯ

สีลมยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[43] สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทเส อาทิโต ตาว เอกกโต ปฏฺฐาย ยาว ทสกา สมาธิปฺปเภทํ ทสฺเสนฺโต เอโก สมาธีติอาทิมาหฯ ตตฺถ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวโต เอกํ อารมฺมณํ อคฺคํ อุตฺตมํ อสฺสาติ เอกคฺโค, เอกคฺคสฺส ภาโว เอกคฺคตาฯ สา ปน เอกคฺคตา จิตฺตสฺส, น สตฺตสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ทุเก โลกิโยติ โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺฏํ, ตสฺมิํ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโยฯ โลกุตฺตโรติ อุตฺติณฺโณติ อุตฺตโร, โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตโรติ โลกุตฺตโรฯ ติเก สวิตกฺโก จ โส สวิจาโร จาติ สวิตกฺกสวิจาโรฯ เอวํ อวิตกฺกอวิจาโรฯ วิตกฺกวิจาเรสุ วิจาโรว มตฺตา ปมาณํ เอตสฺสาติ วิจารมตฺโต, วิจารโต อุตฺถริ วิตกฺเกน สทฺธิํ สมฺปโยคํ น คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อวิตกฺโก จ โส วิจารมตฺโต จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺโตฯ ตีสุปิ วิจฺเฉทํ กตฺวาปิ ปฐนฺติฯ

จตุกฺกปญฺจกา วุตฺตตฺถา ฯ ฉกฺเก ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติเยว อนุสฺสติ, ปวตฺติตพฺพฏฺฐานมฺหิเยว วา ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติปิ อนุสฺสติ, พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พอุทฺธานุสฺสติฯ อรหตาทิพุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ ตสฺสา พุทฺธานุสฺสติยา วเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตาเยว อุทฺธจฺจสงฺขาตสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภาวโต น วิกฺเขโปติ อวิกฺเขโปฯ ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติฯ สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ สงฺฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติฯ สุปฺปฏิปนฺนตาทิสงฺฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ ฯ สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติฯ อตฺตโน อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติฯ อตฺตโน มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติฯ เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ

สตฺตเก สมาธิกุสลตาติ เอกวิธาทิเภเทน อเนกเภเท สมาธิมฺหิ ‘‘อยเมวํวิโธ สมาธิ, อยเมวํวิโธ สมาธี’’ติ เฉกภาโวฯ สมาธิปริจฺเฉทกปญฺญาเยตํ อธิวจนํฯ สมาธิอุปฺปาทนวิธาเนปิ เฉกภาโว สมาธิกุสลตาฯ

สมาธิสฺส สมาปตฺติกุสลตาติ อุปฺปาทิตสฺส สมาธิสฺส สมาปชฺชเน เฉกภาโวฯ เอเตน สมาปชฺชนวสิตา วุตฺตา โหติฯ

สมาธิสฺส ฐิติกุสลตาติ สมาปนฺนสฺส สมาธิสฺส สนฺตติวเสน ยถารุจิ ฐปเน เฉกภาโวฯ เอเตน อธิฏฺฐานวสิตา วุตฺตา โหติฯ อถ วา นิมิตฺตคฺคหเณน จสฺส ปุน เต อากาเร สมฺปาทยโต อปฺปนามตฺตเมว อิชฺฌติ, น จิรฏฺฐานํฯ จิรฏฺฐานํ ปน สมาธิปริปนฺถานํ ธมฺมานํ สุวิโสธิตตฺตา โหติฯ โย หิ ภิกฺขุ กามาทีนวปจฺจเวกฺขณาทีหิ กามจฺฉนฺทํ น สุฏฺฐุ วิกฺขมฺเภตฺวา, กายปสฺสทฺธิวเสน กายทุฏฺฐุลฺลํ น สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธํ กตฺวา, อารมฺภธาตุมนสิการาทิวเสน ถินมิทฺธํ น สุฏฺฐุ ปฏิวิโนเทตฺวา, สมถนิมิตฺตมนสิการาทิวเสน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ น สุฏฺฐุ สมูหตํ กตฺวา, อญฺเญปิ สมาธิปริปนฺเถ ธมฺเม น สุฏฺฐุ วิโสเธตฺวา ฌานํ สมาปชฺชติ, โส อวิโสธิตํ อาสยํ ปวิฏฺฐภมโร วิย, อสุทฺธํ อุยฺยานํ ปวิฏฺฐราชา วิย จ ขิปฺปเมว นิกฺขมติฯ

โย ปน สมาธิปริปนฺเถ ธมฺเม สุฏฺฐุ วิโสเธตฺวา ฌานํ สมาปชฺชติ, โส สุวิโสธิตํ อาสยํ ปวิฏฺฐภมโร วิย, สุปริสุทฺธํ อุยฺยานํ ปวิฏฺฐราชา วิย จ สกลมฺปิ ทิวสภาคํ อนฺโตสมาปตฺติยํเยว โหติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘กาเมสุ ฉนฺทํ ปฏิฆํ วิโนทเย, อุทฺธจฺจถีนํ วิจิกิจฺฉปญฺจมํ;

วิเวกปาโมชฺชกเรน เจตสา, ราชาว สุทฺธนฺตคโต ตหิํ รเม’’ติ ฯ

ตสฺมา ‘‘จิรฏฺฐิติกาเมน ปาริปนฺถิกธมฺเม โสเธตฺวา ฌานํ สมาปชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ตํ วิธิํ สมฺปาเทตฺวา สมาธิสฺส จิรฏฺฐิติกรเณ เฉกภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ

สมาธิสฺส วุฏฺฐานกุสลตาติ สนฺตติวเสน ยถารุจิ ปวตฺตสฺส สมาธิสฺส ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว วุฏฺฐาเนน สมาธิสฺส วุฏฺฐาเน เฉกภาโวฯ ‘‘ยสฺส หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชญฺญา’’ติอาทีสุ (ชา. 1.10.152) วิย นิสฺสกฺกตฺเถ วา สามิวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ เอเตน วุฏฺฐานวสิตา วุตฺตา โหติฯ

สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตาติ อคิลานภาโว อโรคภาโว กลฺลตาฯ คิลาโน หิ อกลฺลโกติ วุจฺจติฯ วินเยปิ วุตฺตํ ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อกลฺลโก’’ติ (ปารา. 151)ฯ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺเตสุ (ม. นิ. 1.57 อาทโย, 70 อาทโย) วุตฺตานํ ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน จ อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสานํ วิคเมน จ สมาธิสฺส อคิลานภาวกรเณ เฉกภาโว สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตา, กิเลสเคลญฺญรหิตภาเว กุสลตาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา กลฺลตาติ กมฺมญฺญตา กมฺมญฺญตาปริยายตฺตา กลฺลวจนสฺสฯ ‘‘ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา’’ติ (ธ. ส. 1162) หิ วุตฺตํ ‘‘กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺต’’นฺติ (ที. นิ. 1.298; ม. นิ. 2.395; มหาว. 26) จฯ เอตฺถ กลฺลสทฺโท กมฺมญฺญตฺโถฯ

ตสฺมา กสิณานุโลมโต กสิณปฏิโลมโต กสิณานุโลมปฏิโลมโต ฌานานุโลมโต ฌานปฏิโลมโต ฌานานุโลมปฏิโลมโต ฌานุกฺกนฺติกโต กสิณุกฺกนฺติกโต ฌานกสิณุกฺกนฺติกโต องฺคสงฺกนฺติโต อารมฺมณสงฺกนฺติโต องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต องฺคววตฺถานโต อารมฺมณววตฺถานโตติ อิเมหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ, องฺคารมฺมณววตฺถานโตติ อิมินา สห ปญฺจทสหิ วา อากาเรหิ จิตฺตปริทมเนน สมาธิสฺส กมฺมญฺญภาวกรเณ กุสลภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ

สมาธิสฺส โคจรกุสลตาติ สมาธิสฺส โคจเรสุ กสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ตํ ตํ ฌานํ สมาปชฺชิตุกามตาย ยถารุจิ อาวชฺชนกรณวเสน เตสุ อารมฺมเณสุ เฉกภาโวฯ เอเตน กสิณาวชฺชนวเสน อาวชฺชนวสิตา วุตฺตา โหติฯ อถ วา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิสาภาเค กสิณผรณวเสน เอวํ ผุฏฺฐสฺส กสิณสฺส จิรฏฺฐานวเสน จ สมาธิสฺส โคจเรสุ เฉกภาโวฯ

สมาธิสฺส อภินีหารกุสลตาติ เอกตฺตนเยน เหฏฺฐาเหฏฺฐาสมาธิํ อุปรูปริสมาธิภาวูปนยเนน อภินีหรเณ อภินินฺนามเน เฉกภาโวฯ อุปจารชฺฌานญฺหิ วสิปฺปตฺตํ ปฐมชฺฌานตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา อภินีหรติ, เอวํ ปฐมชฺฌานาทีนิ ทุติยชฺฌานาทิอตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา, จตุตฺถชฺฌานํ อรูปสมาปตฺตตฺถาย อภิญฺญตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา, อากาสานญฺจายตนาทโย วิญฺญาณญฺจายตนาทิอตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา อภินีหรตีติ เอวํ สมาธิสฺส ตตฺถ ตตฺถ อภินีหารกุสลตาฯ ยสฺมา ปน กุสลตา นาม ปญฺญา, สา สมาธิ น โหติ, ตสฺมา สมาธิปริณายกปญฺญาวเสน สตฺตวิโธ สมาธิ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

เกจิ ปน อาจริยา ‘‘สมาธิกุสลตาติ เยน มนสิกาเรน จิตฺตํ น วิกฺขิปติ, ตตฺถ กุสลตาฯ สมาปตฺติกุสลตาติ เยน มนสิกาเรน สมาปชฺชนฺตสฺส ฌานงฺคานิ ปาตุภวนฺติ, ตตฺถ กุสลตาฯ ฐิติกุสลตาติ เยน มนสิกาเรน อปฺปิโต สมาธิ น วิกฺขิปติ, ตตฺถ กุสลตาฯ วุฏฺฐานกุสลตาติ นีวรณวุฏฺฐานํ ชานาติ ปฐมชฺฌาเน, องฺควุฏฺฐานํ ชานาติ ตีสุ ฌาเนสุ, อารมฺมณวุฏฺฐานํ ชานาติ อรูปสมาปตฺตีสุ, วิกฺเขปวุฏฺฐานํ ชานาติ วิสยาธิมตฺเตสุ, สจฺฉนฺทวุฏฺฐานํ ชานาติ ปริยนฺตกาเล จ อวสานกรณียกาเล จฯ

กลฺลตากุสลตาติ จิตฺตผาสุตาย สรีรผาสุตาย อาหารผาสุตาย เสนาสนผาสุตาย ปุคฺคลผาสุตาย จ สมาธิสฺส กลฺลตา โหตีติ ชานาติฯ โคจรกุสลตาติ อารมฺมณสฺส ปริจฺเฉทํ กาตุํ ชานาติ, ทิสาผรณํ กาตุํ ชานาติ, วฑฺเฒตุํ ชานาติฯ อภินีหารกุสลตาติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา มนสิกาเรน จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ, อุปจาเร วสิปฺปตฺเต ปฐมชฺฌาเน อภินีหรติ, เอวํ อุปรูปริฌาเนสุ อภิญฺญาสุ อรูปสมาปตฺตีสุ วิปสฺสนาสุ จ อภินีหรติฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ อภินีหารกุสลตา’’ติ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ

อฏฺฐกํ วุตฺตตฺถเมวฯ นวเก รูปาวจโรติ ‘‘กตเม ธมฺมา รูปาวจรา? เหฏฺฐโต พฺรหฺมปาริสชฺชํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโตกริตฺวา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1289) นเยน วุตฺเตสุ รูปาวจรธมฺเมสุ ปริยาปนฺโนฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ รูปํ เอตฺถ อวจรติ, น กาโมติ รูปาวจโรฯ รูปกฺขนฺโธปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ ‘‘รูปกฺขนฺโธ รูป’’นฺติอาทีสุ (ยม. 1.ขนฺธยมก.2) วิยฯ โส ปน พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมานํ ปริตฺตาภอปฺปมาณาภอาภสฺสรานํ ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหานํ อสญฺญสตฺตเวหปฺผลานํ อวิหาตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีอกนิฏฺฐานญฺจ วเสน โสฬสวิโธ ปเทโสฯ โส รูปาวจรสงฺขาโต ปเทโส อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ รูเป อวจรตีติ รูปาวจโรฯ รูปภโว วา รูปํ, ตสฺมิํ อวจรตีติ รูปาวจรํฯ กิญฺจาปิ หิ เอโส สมาธิ กามภเวปิ อวจรติ, ยถา ปน สงฺคาเม อวจรณโต สงฺคามาวจโรติ ลทฺธนาโม นาโค นคเร จรนฺโตปิ สงฺคามาวจโรติ วุจฺจติ, ถลจรา ชลจรา จ ปาณิโน อถเล อชเล จ ฐิตาปิ ถลจรา ชลจราติ วุจฺจนฺติ, เอวมยํ อญฺญตฺถ อวจรนฺโตปิ รูปาวจโรติ วุตฺโตฯ อปิจ รูปภวสงฺขาเต รูเป ปฏิสนฺธิํ อวจาเรตีติปิ รูปาวจโรฯ หีโนติ ลามโกฯ หีนุตฺตมานํ มชฺเฌ ภโว มชฺโฌฯ มชฺฌิโมติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ ปธานภาวํ นีโต ปณีโต, อุตฺตโมติ อตฺโถฯ เอเต ปน อายูหนวเสน เวทิตพฺพาฯ ยสฺส หิ อายูหนกฺขเณ ฉนฺโท วา หีโน โหติ วีริยํ วา จิตฺตํ วา วีมํสา วา, โส หีโน นามฯ ยสฺส เต ธมฺมา มชฺฌิมา, โส มชฺฌิโมฯ

ยสฺส ปณีตา, โส ปณีโตฯ อุปฺปาทิตมตฺโต วา หีโน, นาติสุภาวิโต มชฺฌิโม, อติสุภาวิโต วสิปฺปตฺโต ปณีโตฯ อรูปาวจโร รูปาวจเร วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

สุญฺญโต สมาธีติอาทีสุ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา วิปสฺสนฺตสฺส อนตฺตานุปสฺสนาย มคฺควุฏฺฐาเน ชาเต ยสฺมา สา วิปสฺสนา อตฺตวิรหิเตสุ สงฺขาเรสุ สุญฺญโต ปวตฺตา, ตสฺมา สุญฺญตา นาม โหติฯ ตาย สิทฺโธ อริยมคฺคสมาธิ สุญฺญโต สมาธิ นาม โหติ, สุญฺญตวเสน ปวตฺตสมาธีติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาย ปวตฺตากาเรน หิ โส ปวตฺตติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย มคฺควุฏฺฐาเน ชาเต ยสฺมา สา วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตปฏิปกฺขวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา อนิมิตฺตา นาม โหติฯ ตาย สิทฺโธ อริยมคฺคสมาธิ อนิมิตฺโต สมาธิ นาม โหติ, นิจฺจนิมิตฺตวิรหิโต สมาธีติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาย ปวตฺตากาเรน หิ โส ปวตฺตติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย มคฺควุฏฺฐาเน ชาเต ยสฺมา สา วิปสฺสนา ปณิธิปฏิปกฺขวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา อปฺปณิหิตา นาม โหติฯ ตาย สิทฺโธ อริยมคฺคสมาธิ อปฺปณิหิโต สมาธิ นาม โหติ, ปณิธิวิรหิโต สมาธีติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาย ปวตฺตากาเรน หิ โส ปวตฺตติฯ ตาทิสา เอว ตโย ผลสมาธโยปิ เอเตหิเยว ตีหิ สมาธีหิ คหิตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ โลกุตฺตรสมาธีนํ ปน ปณีตตฺตา หีนาทิเภโท น อุทฺธโฏฯ

ทสเก อุทฺธุมาตกสญฺญาวเสนาติอาทีสุ ภสฺตา วิย วายุนา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา ยถานุกฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน อุทฺธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตํ, อุทฺธุมาตเมว อุทฺธุมาตกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตนฺติ อุทฺธุมาตกํฯ ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ วินีลํ วุจฺจติ วิปริภินฺนวณฺณํ, วินีลเมว วินีลกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํฯ มํสุสฺสทฏฺฐาเนสุ รตฺตวณฺณสฺส, ปุพฺพสนฺนิจยฏฺฐาเนสุ เสตวณฺณสฺส, เยภุยฺเยน จ นีลวณฺณสฺส นีลฏฺฐาเน นีลสาฏกปารุตสฺเสว ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปริภินฺนฏฺฐาเนสุ วิสฺสนฺทมานปุพฺพํ วิปุพฺพํ, วิปุพฺพเมว วิปุพฺพกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิปุพฺพนฺติ วิปุพฺพกํฯ ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ

วิจฺฉิทฺทํ วุจฺจติ ทฺวิธา ฉินฺทเนน อปธาริตํ, วิจฺฉิทฺทเมว วิจฺฉิทฺทกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิจฺฉิทฺทนฺติ วิจฺฉิทฺทกํฯ เวมชฺเฌ ฉินฺนสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิโต จ เอตฺโต จ วิวิธากาเรน โสณสิงฺคาลาทีหิ ขายิตนฺติ วิกฺขายิตํ, วิขายิตนฺติ วตฺตพฺเพ วิกฺขายิตนฺติ วุตฺตํฯ วิกฺขายิตเมว วิกฺขายิตกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิกฺขายิตนฺติ วิกฺขายิตกํฯ ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ วิวิธํ ขิตฺตํ วิกฺขิตฺตํ, วิกฺขิตฺตเมว วิกฺขิตฺตกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิกฺขิตฺตนฺติ วิกฺขิตฺตกํฯ อญฺเญน หตฺถํ อญฺเญน ปาทํ อญฺเญน สีสนฺติ เอวํ ตโต ตโต ขิตฺตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ หตญฺจ ตํ ปุริมนเยเนว วิกฺขิตฺตกญฺจาติ หตวิกฺขิตฺตกํฯ กากปทากาเรน องฺคปจฺจงฺเคสุ สตฺเถน หนิตฺวา วุตฺตนเยน วิกฺขิตฺตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ โลหิตํ กิรติ วิกฺขิปติ อิโต จิโต จ ปคฺฆรตีติ โลหิตกํฯ ปคฺฆริตโลหิตมกฺขิตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปุฬวา วุจฺจนฺติ กิมโย, ปุฬเว กิรตีติ ปุฬวกํฯ กิมิปริปุณฺณสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํฯ อฏฺฐิเยว อฏฺฐิกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อฏฺฐีติ อฏฺฐิกํฯ อฏฺฐิสงฺขลิกายปิ เอกฏฺฐิกสฺสปิ เอตํ อธิวจนํฯ อิมานิ จ ปน อุทฺธุมาตกาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตานมฺปิ นิมิตฺเตสุ ปฏิลทฺธชฺฌานานมฺปิ เอตาเนว นามานิฯ อิธ ปน อุทฺธุมาตกนิมิตฺเต ปฏิกูลาการคาหิกา อปฺปนาวเสน อุปฺปนฺนา สญฺญา อุทฺธุมาตกสญฺญา, ตสฺสา อุทฺธุมาตกสญฺญาย วเสน อุทฺธุมาตกสญฺญาวเสนฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจปญฺญาส สมาธีติ เอกกาทิวเสน วุตฺตาฯ

[44] เอวํ เอกกาทิวเสน สมาธิปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺเญนปิ ปริยาเยน สมาธิํ ทสฺเสตุกาโม อปิจาติ อญฺญํ ปริยายารมฺภํ ทสฺเสตฺวา ปญฺจวีสตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมาธิสฺส สมาธิฏฺฐาติ สมาธิสฺส สมาธิภาเว สภาวา, เยหิ สภาเวหิ โส สมาธิ โหติ, เต ตสฺมิํ อตฺถา นามฯ ปริคฺคหฏฺเฐน สมาธีติ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ ปริคฺคหิตตฺตา ตสฺมา ปริคฺคหิตสภาเวน สมาธิฯ ตาเนว จ อินฺทฺริยานิ อญฺญมญฺญปริวารานิ โหนฺติ, ภาวนาปาริปูริยา ปริปุณฺณานิ จ โหนฺติฯ ตสฺมา ปริวารฏฺเฐน ปริปูรฏฺเฐน สมาธิฯ

เตสํเยว สมาธิวเสน เอการมฺมณมเปกฺขิตฺวา เอกคฺคฏฺเฐน, นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวมเปกฺขิตฺวา อวิกฺเขปฏฺเฐน, โลกุตฺตรสฺเสว มหตา วีริยพลปคฺคเหน ปตฺตพฺพตฺตา โลกุตฺตรมคฺคสฺเสว จ ปริหานิวเสน วิสาราภาวโต เหฏฺฐา คหิตปคฺคหฏฺฐอวิสารฏฺฐา อิธ น คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ กิเลสกาลุสฺสิยสฺสาภาเวน อนาวิลฏฺเฐน สมาธิฯ อวิกมฺปตฺตา อนิญฺชนฏฺเฐน สมาธิฯ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน วา กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตฏฺเฐน สมาธิฯ

เอกตฺตุปฏฺฐานวเสน จิตฺตสฺส ฐิตตฺตาติ สมาธิโยเคเนว เอการมฺมเณ ภุสํ ปติฏฺฐานวเสน จิตฺตสฺส อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺฐิตตฺตาฯ อฏฺฐสุ ยุคเลสุ เอสติ เนสติ, อาทิยติ นาทิยติ, ปฏิปชฺชติ น ปฏิปชฺชตีติ อิมานิ ตีณิ ยุคลานิ อปฺปนาวีถิโต ปุพฺพภาเค อุปจารสฺส มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาวเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ, ฌายติ ฌาเปตีติ อิทํ อปฺปนาวีถิยํ อุปจารวเสน เวทิตพฺพํฯ เอสิตตฺตา เนสิตตฺตา, อาทินฺนตฺตา อนาทินฺนตฺตา, ปฏิปนฺนตฺตา นปฺปฏิปนฺนตฺตา, ฌาตตฺตา น ฌาปิตตฺตาติ อิมานิ จตฺตาริ ยุคลานิ อปฺปนาวเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ตตฺถ สมํ เอสตีติ สมาธีติอาทีสุ สมนฺติ อปฺปนํฯ สา หิ ปจฺจนีกธมฺเม สเมติ นาเสตีติ สมา, ปจฺจนีกวิสมาภาวโต วา สมภูตาติ สมาฯ ตํ สมํ เอสติ อชฺฌาสยวเสน คเวสติฯ อิติสทฺโท การณตฺโถ, ยสฺมา สมํ เอสติ, ตสฺมา สมาธีติ อตฺโถฯ วิสมํ เนสตีติ ตํ ตํ ฌานปจฺจนีกสงฺขาตํ วิสมํ น เอสติฯ มุทุภูโต หิ ปุพฺพภาคสมาธิ อาทิภูตตฺตา สมํ เอสติ, วิสมํ เนสติ นามฯ มชฺฌิมภูโต ถิรภูตตฺตา สมํ อาทิยติ, วิสมํ นาทิยติ นามฯ อธิมตฺตภูโต อปฺปนาวีถิยา อาสนฺนภูตตฺตา สมํ ปฏิปชฺชติ, วิสมํ นปฺปฏิปชฺชติ นามฯ สมํ ฌายตีติ ภาวนปุํสกวจนํ, สมํ หุตฺวา ฌายติ, สเมน วา อากาเรน ฌายตีติ อตฺโถฯ อปฺปนาวีถิยญฺหิ สมาธิ ปจฺจนีกธมฺมวิคเมน สนฺตตฺตา, สนฺตาย อปฺปนาย อนุกูลภาเวน จ ฐิตตฺตา สเมนากาเรน ปวตฺตติฯ ฌายตีติ จ ปชฺชลตีติ อตฺโถ ‘‘เอเต มณฺฑลมาเฬ ทีปา ฌายนฺติ (ที. นิ. 1.159) สพฺพรตฺติํ, สพฺพรตฺติโย จ เตลปฺปทีโป ฌายติ, เตลปฺปทีโป เจตฺถ ฌาเยยฺยา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.255-256) วิยฯ

สมํ ชายตีติปิ ปาโฐ , สเมนากาเรน อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ ฌายติ ฌาเปตีติ ยุคลตฺตา ปน ปุริมปาโฐว สุนฺทรตโรฯ ฌาเปตีติ จ ทหตีติ อตฺโถฯ โส หิ สมาธิปจฺจนีกธมฺเม ทูรตรกรเณน ทหติ นามฯ เอสนาเนสนาทีนํ ปน อปฺปนาย สิทฺธตฺตา ‘‘เอสิตตฺตา เนสิตตฺตา’’ติอาทีหิ อปฺปนาสมาธิ วุตฺโตฯ สมํ ฌาตตฺตาติ สมํ ชลิตตฺตาฯ สมํ ชาตตฺตาติปิ ปาโฐฯ อิติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ยุคลานํ วเสน โสฬส, ปุริมา จ นวาติ อิเม ปญฺจวีสติ สมาธิสฺส สมาธิฏฺฐาฯ

สโม จ หิโต จ สุโข จาติ สมาธีติ อิทํ ปน ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ สาธิตสฺส สมาธิสฺส อตฺถสาธนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สโมติ สมสทฺทสฺส, สํสทฺทสฺส วา อตฺโถฯ โส หิ ปจฺจนีกกฺโขภวิสมวิรหิตตฺตา สโมฯ หิโตติ อาธิสทฺทสฺส อตฺโถ, อารมฺมเณ อาหิโต นิจฺจลภาวกรเณน ปติฏฺฐาปิโตติ อธิปฺปาโยฯ อุภเยน สโม จ อาหิโต จาติ สมาธีติ วุตฺตํ โหติฯ สุโขติ สนฺตฏฺเฐน สุโขฯ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมิํ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ (ม. นิ. 2.88) จ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ จ วุตฺตตฺตา เตน สนฺตตฺเถน สุขสทฺเทน อุเปกฺขาสหคตสมาธิปิ คหิโต โหติฯ อนิยาเมน หิ สพฺพสมาธโย อิธ วุจฺจนฺติฯ เตน จ สุขสทฺเทน อาหิตภาวสฺส การณํ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺมา สนฺโต, ตสฺมา เอการมฺมเณ อาหิโตติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพติฯ

สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[45] ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทเส อวิชฺชาสงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิตีติอาทีสุ ติฏฺฐนฺติ เอตาย สงฺขาราติ ฐิติฯ กา สา? อวิชฺชาฯ สา หิ สงฺขารานํ อุปฺปาทาย นิพฺพตฺติยา ฐิติ การณนฺติ อุปฺปาทฏฺฐิติฯ อุปฺปนฺนานํ ปวตฺติยาปิ การณนฺติ ปวตฺตฏฺฐิติฯ