สา หิ เวทนา น ทุกฺขา น สุขาติ อทุกฺขมสุขาติ วุจฺจติ , ม-กาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ รูปสหคตาติ รูปชฺฌานารมฺมณาฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตเน ฐิตสฺส หานภาคิยฐิติภาคิยนิพฺเพธภาคิยตฺเตสุ วิชฺชมาเนสุปิ วิเสสภาคิยตฺตาภาวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ น นิทฺทิฏฺฐํฯ สพฺโพปิ เจส โลกิโย สมาธิ ปมาทวิหาริสฺส มุทินฺทฺริยสฺส หานภาคิโย โหติ, อปฺปมาทวิหาริสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ฐิติภาคิโย โหติ, ตณฺหาจริตสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส วิเสสภาคิโย โหติ, ทิฏฺฐิจริตสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส นิพฺเพธภาคิโย โหตีติ วุจฺจติฯ

หานภาคิยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ลกฺขณตฺติกนิทฺเทสวณฺณนา

[31] อิทานิ ยสฺมา เอเกโกปิ โลกิยธมฺโม ติลกฺขณพฺภาหโต, ตสฺมา ลกฺขณตฺติกํ เอกโต นิทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ ตตฺถ ตตฺเถว ขียนภาเวน อนิจฺจํฯ ‘‘ขยธมฺมตฺตา, วยธมฺมตฺตา, วิราคธมฺมตฺตา, นิโรธธมฺมตฺตา อนิจฺจ’’นฺติ เอเกฯ ทุกฺขํ ภยฏฺเฐนาติ สปฺปฏิภยตาย ทุกฺขํฯ ยญฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ภยาวหํ โหติ สีโหปมสุตฺเต (สํ. นิ. 3.78) เทวานํ วิยฯ ‘‘ชาติชราพฺยาธิมรณภยฏฺเฐน ทุกฺข’’นฺติ เอเกฯ อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ‘‘อตฺตา นิวาสี การโก เวทโก สยํวสี’’ติ เอวํ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตสารสฺส อภาเวน อนตฺตาฯ ยญฺหิ อนิจฺจํ ทุกฺขํ, ตํ อตฺตโนปิ อนิจฺจตํ วา อุทยพฺพยปีฬนํ วา ธาเรตุํ น สกฺโกติ, กุโต ตสฺส การกาทิภาโวฯ วุตฺตญฺจ ‘‘รูปญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา’’ติอาทิ (มหาว. 20)ฯ ‘‘อตฺตสารนิจฺจสารวิรหิตตฺตา อนตฺตา’’ติ เอเกฯ

ลกฺขณตฺติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[32-33 .

อริยสจฺจจตุกฺกมฺปิ ตถฏฺเฐน สจฺจานํ เอกสมฺพนฺธตฺตา เอกโต เอว นิทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุฯ

กตมนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา ฯ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ ปุจฺฉิตธมฺมนิทสฺสนํฯ ตตฺถ ชาติปิ ทุกฺขาติอาทีสุ ชาติสทฺทสฺส ตาว อเนเก อตฺถา ปเวทิตาฯ ยถาห –

‘‘ภโว กุลํ นิกาโย จ, สีลํ ปญฺญตฺติ ลกฺขณํ;

ปสูติ สนฺธิ เจวาติ, ชาติอตฺถา ปเวทิตา’’ฯ

ตถา หิสฺส ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติอาทีสุ (ปารา. 12) ภโว อตฺโถฯ ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทนา’’ติ (ที. นิ. 1.331) เอตฺถ กุลํฯ ‘‘อตฺถิ, วิสาเข, นิคณฺฐา นาม สมณชาตี’’ติ (อ. นิ. 3.71) เอตฺถ นิกาโยฯ ‘‘ยโตหํ, ภคินิ, อริยาย ชาติยา ชาโต นาภิชานามี’’ติ (ม. นิ. 2.351) เอตฺถ อริยสีลํฯ ‘‘ติริยา นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ฐิตา อโหสี’’ติ (อ. นิ. 5.196) เอตฺถ ปญฺญตฺติฯ ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. 71) เอตฺถ สงฺขตลกฺขณํฯ ‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต’’ติ (ม. นิ. 3.207) เอตฺถ ปสูติฯ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ (วิภ. 354) จ ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.33; วิภ. 190) จ เอตฺถ ปริยายโต ปฏิสนฺธิขนฺธาฯ นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปฐมํ ปาตุภาโวฯ

กสฺมา ปเนสา ชาติ ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโตฯ อเนกานิ หิ ทุกฺขานิฯ เสยฺยถิทํ – ทุกฺขทุกฺขํ, วิปริณามทุกฺขํ, สงฺขารทุกฺขํ, ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ, อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ , ปริยายทุกฺขํ, นิปฺปริยายทุกฺขนฺติฯ เอตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนาสภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขนฺติ วุจฺจติฯ สุขา เวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํฯ อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํฯ กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสชปริฬาหาทิ กายิกเจตสิโก อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํฯ ทฺวตฺติํสกมฺมการณาทิสมุฏฺฐาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํฯ

ฐเปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค (วิภ. 190 อาทโย) อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํฯ ทุกฺขทุกฺขํ ปน นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติฯ

ตตฺรายํ ชาติ ยํ ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.246 อาทโย) ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยญฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขาฯ ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ – อยญฺหิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกาทีสุ นิพฺพตฺตติ, อถ โข เหฏฺฐา อามาสยสฺส อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺฐิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเร นานากุณปคนฺธปริภาวิตปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปฺปเทเส ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย นิพฺพตฺตติฯ โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส มาเส มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ปุฏปากํ วิย ปจฺจมาโน ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย เสทิยมาโน สมิญฺชนปสารณาทิวิรหิโต อธิมตฺตํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภตีติฯ อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนอุฏฺฐานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺตหตฺถคโต เอฬโก วิย อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนโอธุนนนิทฺธุนนาทินา อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุโภติ, ยญฺจ มาตุ สีตุทกปานกาเล สีตนรกูปปนฺโน วิย อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺฐิสมฺปริกิณฺโณ วิย โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขาราปตจฺฉิกาทิกมฺมการณปฺปตฺโต วิย อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุโภติฯ อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขมนุภวติฯ อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปฺปปาตํ วิย อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาทิยมานสฺส ปรมสมฺพาเธน จ โยนิมุเขน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน วิย นิกฑฺฒิยมานสฺส มหานาคสฺส นรกสตฺตสฺส วิย จ สงฺฆาตปพฺพเตหิ วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขมุปฺปชฺชติฯ อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสฺส สุกุมารสรีรสฺส หตฺถคหณนฺหาปนโธวนโจฬปริมชฺชนาทิกาเล สูจิมุขขุรธาราวิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติฯ อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหิ นิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติฯ อิทํ อตฺตุปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติฯ อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํทุกฺขนฺติฯ อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต, ตตฺถคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ;

ลเภถ ทุกฺขํ นุ กุหิํ ปติฏฺฐํ, อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาติํฯ

‘‘ทุกฺขํ ติรจฺเฉสุ กสาปโตท-

ทณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ;

ยํ ตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาติํ,

วินา ตหิํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขาฯ

‘‘เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสา-

วาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ;

ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ,

ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาหฯ

‘‘ติพฺพนฺธกาเร จ อสยฺหสีเต,

โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ;

น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ,

ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขาฯ

‘‘ยญฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุคพฺเภ,

สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมญฺจ;

ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ,

ชาติํ วินา อิติปิ ชาติ อยญฺหิ ทุกฺขาฯ

‘‘กิํ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิญฺจิ,

อตฺถีธ กิญฺจิทปิ ทุกฺขมิทํ กทาจิ;

เนวตฺถิ ชาติวิรเห ยทโต มเหสี,

ทุกฺขาติ สพฺพปฐมํ อิมมาห ชาติ’’นฺติฯ

ชราปิ ทุกฺขาติ เอตฺถ ทุวิธา ชรา สงฺขตลกฺขณญฺจ, ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธปุราณภาโว จฯ สา อิธ อธิปฺเปตาฯ สา ปเนสา ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จฯ ยํ หิทํ องฺคปจฺจงฺคสิถิลีภาวอินฺทฺริยวิการวิรูปตา โยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปฺปจฺจยํ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘องฺคานํ สิถิลีภาวา, อินฺทฺริยานํ วิการโต;

โยพฺพนสฺส วินาเสน, พลสฺส อุปฆาตโตฯ

‘‘วิปฺปวาสา สตาทีนํ, ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน;

อปฺปสาทนียโต เจว, ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยาฯ

‘‘ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ, กายิกํ มานสํ ตถา;

สพฺพเมตํ ชราเหตุ, ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา’’ติฯ

ชราทุกฺขานนฺตรํ พฺยาธิทุกฺเข วตฺตพฺเพปิ กายิกทุกฺขคหเณเนว พฺยาธิทุกฺขํ คหิตํ โหตีติ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

มรณมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ – สงฺขตลกฺขณญฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71)ฯ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘นิจฺจํ มรณโต ภย’’นฺติ (สุ. นิ. 581)ฯ ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ ชาติปจฺจยมรณํ อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปุญฺญกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํฯ ปุน ขณิกมรณํ สมฺมุติมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อยมฺเปตฺถ เภโท เวทิตพฺโพฯ

ปวตฺเต รูปารูปธมฺมานํ เภโท ขณิกมรณํ นามฯ ‘‘ติสฺโส มโต, ผุสฺโส มโต’’ติ อิทํ ปรมตฺถโต สตฺตสฺส อภาวา, ‘‘สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโต’’ติ อิทํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อภาวา สมฺมุติมรณํ นามฯ ขีณาสวสฺส อปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา สมุจฺเฉทมรณํ นามฯ พาหิรกํ สมฺมุติมรณํ ฐเปตฺวา อิตรํ สมฺมุติมรณญฺจ สมุจฺเฉทมรณญฺจ ยถาวุตฺตปพนฺธวิจฺเฉเทเนว สงฺคหิตํฯ ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปาปสฺส ปาปกมฺมาทินิมิตฺตมนุปสฺสโต;

ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส, วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ;

มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ, มานสํ อวิเสสโตฯ

‘‘สพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิพนฺธนจฺเฉทนาทิกํ;

วิตุชฺชมานมมฺมานํ , โหติ ทุกฺขํ สรีรชํฯ

‘‘อสยฺหมปฺปฏิการํ, ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต;

มรณํ วตฺถุ เตเนตํ, ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติฯ

โสกาทีสุ โสโก นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ จิตฺตสนฺตาโปฯ ทุกฺโข ปน ทุกฺขทุกฺขโต ทุกฺขวตฺถุโต จฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘สตฺตานํ หทยํ โสโก, วิสสลฺลํว ตุชฺชติ;

อคฺคิตตฺโตว นาราโจ, ภุสํว ทหเต ปุนฯ

‘‘สมาวหติ พฺยาธิญฺจ, ชรามรณเภทนํ;

ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา, ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตี’’ติฯ

ปริเทโว นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส วจีปลาโปฯ ทุกฺโข ปน สงฺขารทุกฺขภาวโต ทุกฺขวตฺถุโต จฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน, กณฺโฐฏฺฐตาลุตลโสสชมปฺปสยฺหํ;

ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ, ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหา’’ติฯ

ทุกฺขํ นาม กายปีฬนลกฺขณํ กายิกทุกฺขํฯ ทุกฺขํ ปน ทุกฺขทุกฺขโต มานสทุกฺขาวหนโต จฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปีเฬติ กายิกมิทํ, ทุกฺขํ ทุกฺขญฺจ มานสํ ภิยฺโย;

ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา, ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺต’’นฺติฯ

โทมนสฺสํ นาม จิตฺตปีฬนลกฺขณํ มานสํ ทุกฺขํฯ ทุกฺขํ ปน ทุกฺขทุกฺขโต กายิกทุกฺขาวหนโต จฯ เจโตทุกฺขสมปฺปิตา หิ เกเส ปกิริย กนฺทนฺติ, อุรานิ ปฏิปิสนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ, อุทฺธํปาทํ ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคิํ ปวิสนฺตีติ นานปฺปการกํ ทุกฺขมนุภวนฺติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปีเฬติ ยโต จิตฺตํ, กายสฺส จ ปีฬนํ สมาวหติ;

ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสํ, วิโทมนสฺสา ตโต อาหู’’ติฯ

อุปายาโส นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต โทโสเยวฯ ‘‘สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโม’’ติ เอเกฯ ทุกฺโข ปน สงฺขารทุกฺขภาวโต จิตฺตปริทหนโต กายวิสาทนโต จฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘จิตฺตสฺส จ ปริทหนา, กายสฺส วิสาทนา จ อธิมตฺตํ;

ยํ ทุกฺขมุปายาโส, ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโต’’ติฯ

เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเน ปาโก วิย โสโก, ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต พหินิกฺขมนํ วิย ปริเทโว, พหินิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุมฺปิ อปฺปโหนฺตสฺส อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺฐพฺโพฯ

อปฺปิยสมฺปโยโค นาม อปฺปิเยหิ สตฺตสงฺขาเรหิ สโมธานํฯ ทุกฺโข ปน ทุกฺขวตฺถุโตฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ทิสฺวาว อปฺปิเย ทุกฺขํ, ปฐมํ โหติ เจตสิ;

ตทุปกฺกมสมฺภูตมถ กาเย ยโต อิธฯ

‘‘ตโต ทุกฺขทฺวยสฺสาปิ, วตฺถุโต โส มเหสินา;

ทุกฺโข วุตฺโตติ วิญฺเญยฺโย, อปฺปิเยหิ สมาคโม’’ติฯ

ปิยวิปฺปโยโค นาม ปิเยหิ สตฺตสงฺขาเรหิ วินาภาโวฯ ทุกฺโข ปน ทุกฺขวตฺถุโตฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ญาติธนาทิวิโยคา , โสกสรสมปฺปิตา วิตุชฺชนฺติ;

พาลา ยโต ตโตยํ, ทุกฺโขติ มโต ปิยวิโยโค’’ติฯ

อิจฺฉิตาลาเภ อลพฺภเนยฺยวตฺถูสุ อิจฺฉาว ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขนฺติ วุตฺตาฯ เยนปิ ธมฺเมน อลพฺภเนยฺยํ วตฺถุํ อิจฺฉนฺโต น ลภติ, ตมฺปิ อลพฺภเนยฺยวตฺถุมฺหิ อิจฺฉนํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ ทุกฺขํ ปน ทุกฺขวตฺถุโตฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ตํ ตํ ปตฺถยมานานํ, ตสฺส ตสฺส อลาภโต;

ยํ วิฆาตมยํ ทุกฺขํ, สตฺตานํ อิธ ชายติฯ

‘‘อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ, ปตฺถนา ตสฺส การณํ;

ยสฺมา ตสฺมา ชิโน ทุกฺขํ, อิจฺฉิตาลาภมพฺรวี’’ติฯ

สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติ เอตฺถ ปน สงฺขิตฺเตนาติ เทสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทุกฺขญฺหิ เอตฺตกานิ ทุกฺขสตานีติ วา เอตฺตกานิ ทุกฺขสหสฺสานีติ วา สงฺขิปิตุํ น สกฺกา, เทสนา ปน สกฺกาฯ ตสฺมา ‘‘ทุกฺขํ นาม น อญฺญํ กิญฺจิ, สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ เทสนํ สงฺขิปนฺโต เอวมาหฯ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโทฯ อุปาทานกฺขนฺธาติ อุปาทานโคจรา ขนฺธาฯ

ชาติปฺปภุติกํ ทุกฺขํ, ยํ วุตฺตมิธ ตาทินา;

อวุตฺตํ ยญฺจ ตํ สพฺพํ, วินา เอเตน วิชฺชติฯ

ยสฺมา ตสฺมา อุปาทานกฺขนฺธา สงฺเขปโต อิเม;

ทุกฺขาติ วุตฺตา ทุกฺขนฺต-เทสเกน มเหสินาฯ

ตถา หิ อินฺธนมิว ปาวโก, ลกฺขมิว ปหรณานิ, โครูปํ วิย ฑํสมกสาทโย, เขตฺตมิว ลายกา, คามํ วิย คามฆาตกา, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกเมว ชาติอาทโย นานปฺปกาเรหิ วิพาเธนฺตา ติณลตาทีนิ วิย ภูมิยํ, ปุปฺผผลปลฺลวานิ วิย รุกฺเขสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุเยว นิพฺพตฺตนฺติฯ

อุปาทานกฺขนฺธานญฺจ อาทิทุกฺขํ ชาติ, มชฺเฌทุกฺขํ ชรา, ปริโยสานทุกฺขํ มรณํ, มารณนฺติกทุกฺขาภิฆาเตน ปริฑยฺหนทุกฺขํ โสโก , ตทสหนโต ลาลปฺปนทุกฺขํ ปริเทโว, ตโต ธาตุกฺโขภสงฺขาตอนิฏฺฐโผฏฺฐพฺพสมาโยคโต กายสฺส อาพาธนทุกฺขํ ทุกฺขํ, เตน อาพาธิยมานานํ ปุถุชฺชนานํ ตตฺถ ปฏิฆุปฺปตฺติโต เจโตพาธนทุกฺขํ โทมนสฺสํ, โสกาทิวุทฺธิยา ชนิตวิสาทานํ อนุตฺถุนนทุกฺขํ อุปายาโส, มโนรถวิฆาตปฺปตฺตานํ อิจฺฉาวิฆาตทุกฺขํ อิจฺฉิตาลาโภติ เอวํ นานปฺปการโต อุปปริกฺขิยมานา อุปาทานกฺขนฺธาว ทุกฺขาติ ยเทตํ เอกเมกํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานํ อเนเกหิปิ กปฺเปหิ น สกฺกา อนวเสสโต วตฺตุํ, ตํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ เอกชลพินฺทุมฺหิ สกลสมุทฺทชลรสํ วิย เยสุ เกสุจิ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ ภควตา วุตฺตเมว เถโร อโวจาติฯ

ตตฺถ กตมา ชาตีติอาทีสุ ปทภาชนีเยสุ ตตฺถาติ ทุกฺขสจฺจนิทฺเทเส วุตฺเตสุ ชาติอาทีสุฯ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ สงฺเขปโต อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโสฯ ยา เทวทตฺตสฺส ชาติ, ยา โสมทตฺตสฺส ชาตีติ เอวญฺหิ ทิวสมฺปิ กถิยมาเน เนว สตฺตา ปริยาทานํ คจฺฉนฺติ, น สพฺพํ อปรตฺถทีปนํ สิชฺฌติ, อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ น โกจิ สตฺโต อปริยาทินฺโน โหติ, น กิญฺจิ อปรตฺถทีปนํ น สิชฺฌติฯ ตมฺหิ ตมฺหีติ อยํ คติชาติวเสน อเนเกสํ สตฺตนิกายานํ สาธารณนิทฺเทโสฯ สตฺตนิกาเยติ สตฺตานํ นิกาเย, สตฺตฆฏายํ สตฺตสมูเหติ อตฺโถฯ ชาตีติ ชายนวเสนฯ อิทเมตฺถ สภาวปจฺจตฺตํฯ สญฺชาตีติ สญฺชายนวเสนฯ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ โอกฺกนฺตีติ โอกฺกมนวเสนฯ ชายนฏฺเฐน วา ชาติ, สา อปริปุณฺณายตนวเสน วุตฺตาฯ สญฺชายนฏฺเฐน สญฺชาติ, สา ปริปุณฺณายตนวเสน วุตฺตาฯ โอกฺกมนฏฺเฐน โอกฺกนฺติ, สา อณฺฑชชลาพุชวเสน วุตฺตาฯ เต หิ อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสญฺจ โอกฺกมนฺติ, โอกฺกมนฺตา ปวิสนฺตา วิย ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ อภินิพฺพตฺตนฏฺเฐน อภินิพฺพตฺติ, สา สํเสทชโอปปาติกวเสน วุตฺตาฯ เต หิ ปากฏา เอว หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ, อยํ ตาว สมฺมุติกถาฯ

อิทานิ ขนฺธานํ ปาตุภาโว, อายตนานํ ปฏิลาโภติ ปรมตฺถกถา โหติฯ ขนฺธา เอว หิ ปรมตฺถโต ปาตุภวนฺติ, น สตฺตาฯ เอตฺถ จ ขนฺธานนฺติ เอกโวการภเว เอกสฺส, จตุโวการภเว จตุนฺนํ, ปญฺจโวการภเว ปญฺจนฺนมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติฯ

อายตนานนฺติ ตตฺร ตตฺร อุปฺปชฺชมานายตนวเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ปฏิลาโภติ สนฺตติยํ ปาตุภาโวเยวฯ ปาตุภวนฺตาเนว หิ ตานิ ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ชาตีติ อยํ ชาติ นาม กถียติฯ

ชรานิทฺเทเส ชราติ สภาวปจฺจตฺตํฯ ชีรณตาติ อาการนิทฺเทโสฯ ขณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา, ปจฺฉิมา ทฺเว ปกตินิทฺเทสาฯ อยญฺหิ ชราติ อิมินา ปเทน สภาวโต ทีปิตา, เตนสฺสา อิทํ สภาวปจฺจตฺตํฯ ชีรณตาติ อิมินา อาการโต, เตนสฺสายํ อาการนิทฺเทโสฯ ขณฺฑิจฺจนฺติ อิมินา กาลาติกฺกเม ทนฺตนขานํ ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโตฯ ปาลิจฺจนฺติ อิมินา เกสโลมานํ ปลิตภาวกรณกิจฺจโตฯ วลิตฺตจตาติ อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิภาวกรณกิจฺจโต ทีปิตาฯ เตนสฺสา อิเม ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสาฯ เตหิ อิเมสํ วิการานํ ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ปากฏชรา ทสฺสิตาฯ ยเถว หิ อุทกสฺส วา วาตสฺส วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สมฺภคฺคปลิภคฺคตาย วา ฌามตาย วา คตมคฺโค ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว ชราย ทนฺตาทีสุ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวาปิ คยฺหติ, น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชราฯ น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหติฯ

อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกติ อิเมหิ ปน ปเทหิ กาลาติกฺกเมเยว อภิพฺยตฺตาย อายุกฺขยจกฺขาทิอินฺทฺริยปริปากสงฺขาตาย ปกติยา ทีปิตา, เตนสฺสิเม ทฺเว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ยสฺมา ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ, ตสฺมา ชรา ‘‘อายุโน สํหานี’’ติ ผลูปจาเรน วุตฺตาฯ ยสฺมา จ ทหรกาเล สุปฺปสนฺนานิ สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหนสมตฺถานิ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรํ ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุฬิตานิ อวิสทานิ โอฬาริกมฺปิ อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อินฺทฺริยานํ ปริปาโก’’ติ ผลูปจาเรเนว วุตฺตาฯ

สา ปเนสา เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑาทิภาวทสฺสนโต รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา นามฯ

อรูปธมฺเมสุ ปน ชรา ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา นามฯ ตตฺร ยฺวายํ ขณฺฑาทิภาโว ทิสฺสติ, โส ตาทิสานํ ทนฺตาทีนํ วณฺโณเยวฯ ตํ จกฺขุนา ทิสฺวา มโนทฺวาเรน จินฺเตตฺวา ‘‘อิเม ทนฺตา ชราย ปหฏา’’ติ ชรํ ชานาติ, อุทกฏฺฐาเน พทฺธานิ โคสิงฺคาทีนิ โอโลเกตฺวา เหฏฺฐา อุทกสฺส อตฺถิภาวชานนํ วิยฯ ปุน อยํ ชรา สวีจิ อวีจีติ เอวมฺปิ ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬจนฺทสูริยาทีนํ มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย, ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ อปาณีนํ วิย จ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ ทุพฺพิญฺเญยฺยตฺตา ชรา อวีจิชรา นาม, นิรนฺตรชราติ อตฺโถฯ ตโต อญฺเญสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา ชรา สวีจิชรา นามฯ

ตตฺถ สวีจิชรา อุปาทิณฺณกอนุปาทิณฺณกวเสน เอวํ เวทิตพฺพา – ทหรกุมารกานญฺหิ ปฐมเมว ขีรทนฺตา นาม อุฏฺฐหนฺติ, น เต ถิราฯ เตสุ ปน ปติเตสุ ปุน ทนฺตา อุฏฺฐหนฺติฯ เต ปฐมเมว เสตา โหนฺติ, ชราวาเตน ปหฏกาเล กาฬกา โหนฺติฯ เกสา ปฐมเมว ตมฺพา โหนฺติ, ตโต กาฬกา, ตโต เสตาฯ ฉวิ ปน สโลหิติกา โหติฯ วฑฺฒนฺตานํ วฑฺฒนฺตานํ โอทาตานํ โอทาตภาโว, กาฬกานํ กาฬกภาโว ปญฺญายติฯ ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล วลิํ คณฺหาติฯ สพฺพมฺปิ สสฺสํ วปิตกาเล เสตํ โหติ, ปจฺฉา นีลํฯ ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล ปณฺฑุกํ โหติฯ อมฺพงฺกุเรนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติฯ

มรณนิทฺเทเส จุตีติ จวนวเสน วุตฺตํฯ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธานํ สามญฺญวจนเมตํฯ จวนตาติ ภาววจเนน ลกฺขณนิทสฺสนํฯ เภโทติ จุติขนฺธานํ ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปนํฯ อนฺตรธานนฺติ ฆฏสฺส วิย ภินฺนสฺส ภินฺนานํ จุติขนฺธานํ เยน เกนจิ ปริยาเยน ฐานาภาวปริทีปนํฯ มจฺจุ มรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ มรณํ, น ขณิกมรณํฯ กาโล นาม อนฺตโก, ตสฺส กิริยาติ กาลกิริยาฯ เอตฺตาวตา จ สมฺมุติยา มรณํ ทีปิตํฯ

อิทานิ ปรมตฺเถน ทีเปตุํ ขนฺธานํ เภโทติอาทิมาหฯ ปรมตฺเถน หิ ขนฺธาเยว ภิชฺชนฺติ, น สตฺโต นาม โกจิ มรติฯ ขนฺเธสุ ปน ภิชฺชมาเนสุ สตฺโต มรติ, ภินฺเนสุ มโตติ โวหาโร โหติฯ เอตฺถ จ จตุโวการปญฺจโวการวเสน ขนฺธานํ เภโท, เอกโวการวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป, จตุโวการวเสน วา ขนฺธานํ เภโท, เสสทฺวยวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป เวทิตพฺโพฯ

กสฺมา? ภวทฺวเยปิ รูปกายสงฺขาตสฺส กเฬวรสฺส สมฺภวโตฯ ยสฺมา วา จาตุมหาราชิกาทีสุปิ ขนฺธา ภิชฺชนฺเตว, น กิญฺจิ นิกฺขิปติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ขนฺธานํ เภโท, มนุสฺสาทีสุ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปฯ เอตฺถ จ กเฬวรสฺส นิกฺเขปกรณโต มรณํ ‘‘กเฬวรสฺส นิกฺเขโป’’ติ วุตฺตํฯ

ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโทติ อิมินา อินฺทฺริยพทฺธสฺเสว มรณํ นาม โหติ, อนินฺทฺริยพทฺธสฺส มรณํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ‘‘สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโต’’ติ อิทํ ปน โวหารมตฺตเมว, อตฺถโต ปน เอวรูปานิ วจนานิ สสฺสาทีนํ ขยวยภาวเมว ทีเปนฺติฯ

อปิจ อิมานิ ชาติชรามรณานิ นาม อิเมสํ สตฺตานํ วธกปจฺจามิตฺตา วิย โอตารํ คเวสนฺตานิ วิจรนฺติฯ ยถา หิ ปุริสสฺส ตีสุ ปจฺจามิตฺเตสุ โอตาราเปกฺเขสุ วิจรนฺเตสุ เอโก วเทยฺย ‘‘อหํ อสุกอรญฺญสฺส นาม วณฺณํ กเถตฺวา เอตํ อาทาย ตตฺถ คมิสฺสามิ, เอตฺถ มยฺหํ ทุกฺกรํ นตฺถี’’ติฯ ทุติโย วเทยฺย ‘‘อหํ ตว เอตํ คเหตฺวา คตกาเล โปเถตฺวา ทุพฺพลํ กริสฺสามิ, เอตฺถ มยฺหํ ทุกฺกรํ นตฺถี’’ติฯ ตติโย วเทยฺย ‘‘ตยา เอตสฺมิํ โปเถตฺวา ทุพฺพเล กเต ติณฺเหน อสินา สีสจฺเฉทนํ นาม มยฺหํ ภาโร โหตู’’ติ เต เอวํ วตฺวา ตถา กเรยฺยุํฯ ตตฺถ ปฐมปจฺจามิตฺตสฺส อรญฺญวณฺณํ กเถตฺวา ตํ อาทาย ตตฺถ คตกาโล วิย สุหชฺชญาติมณฺฑลโต นิกฺกฑฺฒิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตาปนํ นาม ชาติยา กิจฺจํ, ทุติยสฺส โปเถตฺวา ทุพฺพลกรณํ วิย นิพฺพตฺตกฺขนฺเธสุ นิปติตฺวา ปราธีนมญฺจปรายณภาวกรณํ ชราย กิจฺจํ, ตติยสฺส ติณฺเหน อสินา สีสจฺเฉทนํ วิย ชีวิตกฺขยปาปนํ มรณสฺส กิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อปิเจตฺถ ชาติทุกฺขํ สาทีนวมหากนฺตารปฺปเวโส วิย ทฏฺฐพฺพํ, ชราทุกฺขํ ตตฺถ อนฺนปานรหิตสฺส ทุพฺพลํ วิย, มรณทุกฺขํ ทุพฺพลสฺส อิริยาปถปวตฺตเน วิหตปรกฺกมสฺส วาฬาทีหิ อนยพฺยสนาปาทนํ วิย ทฏฺฐพฺพนฺติฯ

โสกนิทฺเทเส วิยสตีติ พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ

ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ ญาติกฺขโย ญาติวินาโสติ อตฺโถฯ เตน ญาติพฺยสเนนฯ ผุฏฺฐสฺสาติ อชฺโฌตฺถฏสฺส อภิภูตสฺส, สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย โภควินาโสติ อตฺโถฯ โรโคเยว พฺยสนํ โรคพฺยสนํฯ โรโค หิ อาโรคฺยํ วิยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํฯ สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํฯ ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํฯ สมฺมาทิฏฺฐิํ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิ เอว พฺยสนํ ทิฏฺฐิพฺยสนํฯ เอตฺถ จ ปุริมานิ ทฺเว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณพฺภาหตานิฯ ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ น อกุสลานิ, สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํฯ

อญฺญตรญฺญตเรนาติ คหิเตสุ วา เยน เกนจิ อคฺคหิเตสุ วา มิตฺตามจฺจพฺยสนาทีสุ เยน เกนจิฯ สมนฺนาคตสฺสาติ สมนุพนฺธสฺส อปริมุจฺจมานสฺสฯ อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมนาติ เยน เกนจิ โสกทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติเหตุนาฯ โสโกติ โสจนกวเสน โสโกฯ อิทํ เตหิ การเณหิ อุปฺปชฺชนกโสกสฺส สภาวปจฺจตฺตํฯ โสจนาติ โสจนากาโรฯ โสจิตตฺตนฺติ โสจิตภาโวฯ อนฺโตโสโกติ อพฺภนฺตรโสโกฯ ทุติยปทํ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํฯ โส หิ อพฺภนฺตรํ สุกฺขาเปนฺโต วิย ปริสุกฺขาเปนฺโต วิย อุปฺปชฺชตีติ ‘‘อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก’’ติ วุจฺจติฯ เจตโส ปริชฺฌายนาติ จิตฺตสฺส ปริชฺฌายนากาโรฯ โสโก หิ อุปฺปชฺชมาโน อคฺคิ วิย จิตฺตํ ฌาเปติ ทหติ, ‘‘จิตฺตํ เม ฌามํ, น เม กิญฺจิ ปฏิภาตี’’ติ วทาเปติฯ ทุกฺขิโต มโน ทุมฺมโน, ตสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน โสโกว สลฺลนฺติ โสกสลฺลํฯ

ปริเทวนิทฺเทเส ‘‘มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ เอวํ อาทิสฺส อาทิสฺส เทวนฺติ โรทนฺติ เอเตนาติ อาเทโวฯ ตํ ตํ วณฺณํ ปริกิตฺเตตฺวา ปริกิตฺเตตฺวา เทวนฺติ เอเตนาติ ปริเทโวฯ ตโต ปรานิ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปุริมทฺวยสฺเสว อาการภาวนิทฺเทสวเสน วุตฺตานิฯ วาจาติ วจนํฯ ปลาโปติ ตุจฺฉํ นิรตฺถกวจนํฯ อุปฑฺฒภณิตอญฺญภณิตาทิวเสน วิรูโป ปลาโปติ วิปฺปลาโปฯ ลาลปฺโปติ ปุนปฺปุนํ ลปนํฯ ลาลปฺปนากาโร ลาลปฺปนาฯ ลาลปฺปิตสฺส ภาโว ลาลปฺปิตตฺตํฯ

ทุกฺขนิทฺเทเส กายนิสฺสิตตฺตา กายิกํฯ อมธุรฏฺเฐน อสาตํฯ กายิกปเทน เจตสิกอสาตํ ปฏิกฺขิปติ, อสาตปเทน กายิกสาตํฯ ตเทว ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขมตฺตา วา ทุกฺขํฯ กายสมฺผสฺสชนฺติ กายสมฺผสฺเส ชาตํฯ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตนฺติ อสาตํ เวทยิตํ น สาตํ, ทุกฺขํ เวทยิตํ น สุขํฯ ปรโต ตีณิ ปทานิ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตานิฯ อสาตา เวทนา น สาตา, ทุกฺขา เวทนา น สุขาติ อยเมว ปเนตฺถ อตฺโถฯ ยํ กายิกํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, ยา กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา, อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนฺติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

โทมนสฺสนิทฺเทเส ทุฏฺฐุ มโนติ ทุมฺมโน, หีนเวทนตฺตา วา กุจฺฉิตํ มโนติ ทุมฺมโน, ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ จิตฺตนิสฺสิตตฺตา เจตสิกํฯ เจโตสมฺผสฺสชนฺติ จิตฺตสมฺผสฺเส ชาตํฯ

อุปายาสนิทฺเทเส อายาสนฏฺเฐน อายาโสฯ สํสีทนวิสีทนาการปฺปวตฺตสฺส จิตฺตกิลมถสฺเสตํ นามํฯ พลวอายาโส อุปายาโสฯ อายาสิตภาโว อายาสิตตฺตํฯ อุปายาสิตภาโว อุปายาสิตตฺตํฯ

อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทเส อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ ยสฺสาติ เย อสฺสฯ อนิฏฺฐาติ อปริเยสิตาฯ ปริเยสิตา วา โหนฺตุ อปริเยสิตา วา, นามเมเวตํ อมนาปารมฺมณานํฯ มนสฺมิํ น กมนฺติ น ปวิสนฺตีติ อกนฺตาฯ มนสฺมิํ น อปฺปิยนฺติ, น วา มนํ วฑฺเฒนฺตีติ อมนาปาฯ รูปาติอาทิ เตสํ สภาวนิทสฺสนํฯ อนตฺถํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อนตฺถกามาฯ อหิตํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อหิตกามาฯ อผาสุํ ทุกฺขวิหารํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อผาสุกามาฯ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ วิวฏฺฏํ น กาเมนฺติ, สภยํ วฏฺฏเมว เนสํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อโยคกฺเขมกามาฯ อปิจ สทฺธาทีนํ วุทฺธิสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส อกามนโต, เตสํเยว หานิสงฺขาตสฺส อนตฺถสฺส จ กามนโต อนตฺถกามาฯ สทฺธาทีนํเยว อุปายภูตสฺส หิตสฺส อกามนโต, สทฺธาหานิอาทีนํ อุปายภูตสฺส อหิตสฺส จ กามนโต อหิตกามาฯ

ผาสุวิหารสฺส อกามนโต, อผาสุวิหารสฺส จ กามนโต อผาสุกามาฯ ยสฺส กสฺสจิ นิพฺภยสฺส อกามนโต, ภยสฺส จ กามนโต อโยคกฺเขมกามาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สงฺคตีติ คนฺตฺวา สํโยโคฯ สมาคโมติ อาคเตหิ สํโยโคฯ สโมธานนฺติ ฐานนิสชฺชาทีสุ สหภาโวฯ มิสฺสีภาโวติ สพฺพกิจฺจานํ สหกรณํฯ อยํ สตฺตวเสน โยชนาฯ สงฺขารวเสน ปน ยํ ลพฺภติ, ตํ คเหตพฺพํฯ โส ปน อปฺปิยสมฺปโยโค อตฺถโต เอโก ธมฺโม นาม นตฺถิ, เกวลํ อปฺปิยสมฺปยุตฺตานํ ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺโขติ วุตฺโตฯ

ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ มาตา วาติอาทิ ปเนตฺถ อตฺถกาเม สรูเปน ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ มมายตีติ มาตา, ปิยายตีติ ปิตาฯ ภชตีติ ภาตา, ตถา ภคินีฯ เมตฺตายนฺตีติ มิตฺตา, มินนฺติ วา สพฺพคุยฺเหสุ อนฺโต ปกฺขิปนฺตีติ มิตฺตาฯ กิจฺจกรณีเยสุ สหภาวฏฺเฐน อมา โหนฺตีติ อมจฺจาฯ ‘‘อยํ อมฺหากํ อชฺฌตฺติโก’’ติ เอวํ ชานนฺติ, ญายนฺตีติ วา ญาตีฯ โลหิเตน สมฺพนฺธาติ สาโลหิตาฯ ปิตุปกฺขิกา ญาตี, มาตุปกฺขิกา สาโลหิตาฯ มาตาปิตุปกฺขิกา วา ญาตี, สสฺสุสสุรปกฺขิกา สาโลหิตาฯ อยมฺปิ ปิยวิปฺปโยโค อตฺถโต เอโก ธมฺโม นาม นตฺถิ, เกวลํ ปิยวิปฺปยุตฺตานํ ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺโขติ วุตฺโตฯ อิทเมตฺถ สพฺพอฏฺฐกถาวจนํฯ สจฺจานํ ปน ตถลกฺขณตฺตา สมฺปโยควิปฺปโยควจเนหิ อปฺปิยปิยวตฺถูนิเยว วิเสสิตานีติ วตฺตุํ ยุชฺชตีติฯ

อิจฺฉิตาลาภนิทฺเทเส ชาติธมฺมานนฺติ ชาติสภาวานํ ชาติปกติกานํฯ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตีติ ตณฺหา อุปฺปชฺชติฯ อโห วตาติ ปตฺถนาฯ อสฺสามาติ ภเวยฺยามฯ น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพนฺติ ยํ เอตํ ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ เอวํ ปหีนสมุทเยสุ สาธูสุ วิชฺชมานํ อชาติธมฺมตฺตํ ปรินิพฺพุเตสุ จ วิชฺชมานํ ชาติยา อนาคมนํ อิจฺฉิตํ, ตํ อิจฺฉนฺตสฺสาปิ มคฺคภาวนาย วินา อปฺปตฺตพฺพโต, อนิจฺฉนฺตสฺสาปิ จ ภาวนาย ปตฺตพฺพโต น อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ นาม โหติฯ อิทมฺปีติ เอตมฺปิฯ อุปริ เสสานิ อุปาทาย อปิสทฺโทฯ

อุปาทานกฺขนฺธนิทฺเทเส เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส เต กตเม อิติ เจติ อตฺโถฯ รูปเมว อุปาทานกฺขนฺโธติ รูปุปาทานกฺขนฺโธฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ

ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา

[34] สมุทยสจฺจนิทฺเทเส ยายํ ตณฺหาติ ยา อยํ ตณฺหาฯ โปโนภวิกาติ ปุนพฺภวกรณํ ปุโนภโว, ปุโนภโว สีลมสฺสาติ โปโนภวิกาฯ อปิจ ปุนพฺภวํ เทติ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตตีติ โปโนภวิกาฯ สา ปเนสา ปุนพฺภวสฺส ทายิกาปิ อตฺถิ อทายิกาปิ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตนิกาปิ อตฺถิ อสํวตฺตนิกาปิ, ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกมตฺตาปิฯ สา ติปฺปการาปิ โปโนภวิกาติ นามํ ลภติฯ โปนพฺภวิกาติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ อภินนฺทนสงฺขาเตน นนฺทิราเคน สห คตาติ นนฺทิราคสหคตาฯ นนฺทิราเคน สทฺธิํ อตฺถโต เอกตฺตเมว คตาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺร ตตฺราภินนฺทินีติ ยตฺร ยตฺร อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ, ตตฺร ตตฺร อภินนฺทินีฯ รูปาทีสุ วา อารมฺมเณสุ ตตฺร ตตฺราภินนฺทินี, รูปาภินนฺทินี สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺมาภินนฺทินีติ อตฺโถฯ ตตฺร ตตฺราภินนฺทีติปิ ปาโฐ, ตตฺร ตตฺร อภินนฺทยตีติ อตฺโถฯ เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส สา กตมา อิติ เจติ อตฺโถฯ กามตณฺหาติ กาเม ตณฺหา, ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสตํ อธิวจนํฯ ภวตณฺหาติ ภเว ตณฺหาฯ ภวปตฺถนาวเสน อุปฺปนฺนสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสหคตสฺส ราคสฺส รูปารูปภวราคสฺส จ ฌานนิกนฺติยา จ เอตํ อธิวจนํฯ วิภวตณฺหาติ วิภเว ตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคสฺเสตํ อธิวจนํฯ

อิทานิ ตสฺสา ตณฺหาย วตฺถุํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ สา โข ปเนสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ ชายติฯ นิวิสตีติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปติฏฺฐาติฯ อุปฺปชฺชมานา กตฺถ อุปฺปชฺชติ, นิวิสมานา กตฺถ นิวิสตีติ สมฺพนฺโธฯ