สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา

[29] สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทเส ทส เอกุตฺตรวิสฺสชฺชนานิ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาวเสน วุตฺตานิฯ ตตฺถ อกุปฺปา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ สา หิ น กุปฺปติ น จลติ น ปริหายตีติ อกุปฺปา, สพฺพกิเลเสหิ จิตฺตสฺส วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ วุจฺจติฯ วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชาฯ วิมุตฺตีติ ทสุตฺตรปริยาเยน อรหตฺตผลํ วุตฺตํ, สงฺคีติปริยาเยน ปน ‘‘วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.304) วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นีวรณาทีหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ นาม, นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตโต วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ นามฯ ติสฺโส วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ วิชฺชา สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณํ วิชฺชา อาสวานํ ขเย ญาณํ วิชฺชาฯ ตมวิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชา, วิทิตกรณฏฺเฐนาปิ วิชฺชาฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ ปุพฺเพนิวาสํ ฉาเทตฺวา ฐิตํ ตมํ วิชฺฌติ, ปุพฺเพนิวาสญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ จุตูปปาเต ญาณํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, จุตูปปาตญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ อาสวานํ ขเย ญาณํ จตุสจฺจจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, จตุสจฺจธมฺเม จ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ จตฺตาริ สามญฺญผลานีติ โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํฯ ปาปธมฺเม สเมติ วินาเสตีติ สมโณ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํฯ จตุนฺนํ อริยมคฺคานเมตํ นามํฯ สามญฺญสฺส ผลานิ สามญฺญผลานิฯ

ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธาติ สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ, ปญฺญากฺขนฺโธ, วิมุตฺติกฺขนฺโธ, วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺโธฯ ธมฺมกฺขนฺธาติ ธมฺมวิภาคา ธมฺมโกฏฺฐาสาฯ สีลกฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โลกิยโลกุตฺตรา สีลสมาธิปญฺญา เอว สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺธา ฯ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติโย เอว วิมุตฺติกฺขนฺโธฯ ติวิธา วิมุตฺติปจฺจเวกฺขณา เอว วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺโธฯ โส โลกิโย เอวฯ ชานนฏฺเฐน ญาณเมว ทสฺสนฏฺเฐน ทสฺสนนฺติ ญาณทสฺสนํ, วิมุตฺตีนํ ญาณทสฺสนํ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ วิกฺขมฺภนตทงฺควิมุตฺติโย ปน สมาธิปญฺญากฺขนฺเธเหว สงฺคหิตาฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา เสกฺขานํ เสกฺขา, อเสกฺขานํ อเสกฺขาติ วุตฺตาฯ เอเตสุ หิ โลกิยา จ นิสฺสรณวิมุตฺติ จ เนวเสกฺขานาเสกฺขาฯ เสกฺขา โหนฺตาปิ เสกฺขานํ อิเม อิติ เสกฺขา, อเสกฺขานํ อิเม อิติ อเสกฺขาติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘เสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหตี’’ติ เอตฺถ ปน นิสฺสรณวิมุตฺติยา อารมฺมณกรณวเสน สมนฺนาคโตติ เวทิตพฺโพฯ ฉ อภิญฺญาติ ฉ อธิกานิ ญาณานิฯ

กตมา ฉ? อิทฺธิวิธญาณํ , ทิพฺพโสตธาตุญาณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ, เจโตปริยญาณํ, ทิพฺพจกฺขุญาณํ, อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ อิมา ฉฯ

สตฺต ขีณาสวพลานีติ ขีณา อาสวา อสฺสาติ ขีณาสโว, ขีณาสวสฺส พลานิ ขีณาสวพลานิฯ กตมานิ สตฺต? วุตฺตานิ ภควตา –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติ, อิทมฺปิ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ ‘ขีณา เม อาสวา’ติฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามาติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ ยมฺปิ, ภิกฺขเว…เป.… อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺฐํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหิฯ ยมฺปิ, ภิกฺขเว…เป.… อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตาฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตาฯ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโตฯ ยมฺปิ, ภิกฺขเว, ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ ‘ขีณา เม อาสวา’’’ติ (อ. นิ. 10.90; ที. นิ. 3.357; ปฏิ. ม. 2.44)ฯ

ตตฺถ ปฐเมน พเลน ทุกฺขสจฺจปฏิเวโธ, ทุติเยน สมุทยสจฺจปฏิเวโธ, ตติเยน นิโรธสจฺจปฏิเวโธ, จตูหิ มคฺคสจฺจปฏิเวโธ ปกาสิโต โหติฯ

อฏฺฐ วิโมกฺขาติ อารมฺมเณ อธิมุจฺจนฏฺเฐน ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺเฐน วิโมกฺขาฯ ‘‘กตเม อฏฺฐ? รูปี รูปานิ ปสฺสติ, อยํ ปฐโม วิโมกฺโขฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, อยํ ทุติโย วิโมกฺโขฯ ‘สุภ’นฺเตว อธิมุตฺโต โหติ, อยํ ตติโย วิโมกฺโขฯ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโขฯ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ปญฺจโม วิโมกฺโขฯ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฉฏฺโฐ วิโมกฺโขฯ สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ สตฺตโม วิโมกฺโขฯ สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ อฏฺฐโม วิโมกฺโข’’ติ (ที. นิ. 2.174; 3.358; อ. นิ. 8.66)ฯ

นว อนุปุพฺพนิโรธาติ นว อนุปฏิปาฏิยา นิโรธาฯ ‘‘กตเม นว? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส กามสญฺญา นิรุทฺธา โหติ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา นิรุทฺธา โหนฺติ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ นิรุทฺธา โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา นิรุทฺธา โหนฺติ, อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญา นิรุทฺธา โหติ, วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญา นิรุทฺธา โหติ, อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญา นิรุทฺธา โหติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญา นิรุทฺธา โหติ, สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สญฺญา จ เวทนา จ นิรุทฺธา โหนฺตี’’ติ (อ. นิ. 9.31; ที. นิ. 3.344, 359)ฯ

ทส อเสกฺขา ธมฺมาติ อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต น สิกฺขนฺตีติ อเสกฺขาฯ

อถ วา ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา, วุทฺธิปฺปตฺตา เสกฺขาติ อเสกฺขา, อรหนฺโตฯ อเสกฺขานํ อิเม อิติ อเสกฺขาฯ ‘‘กตเม ทส? อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺฐิ, อเสกฺโข สมฺมาสงฺกปฺโป, อเสกฺขา สมฺมาวาจา, อเสกฺโข สมฺมากมฺมนฺโต, อเสกฺโข สมฺมาอาชีโว, อเสกฺโข สมฺมาวายาโม, อเสกฺขา สมฺมาสติ, อเสกฺโข สมฺมาสมาธิ, อเสกฺขํ สมฺมาญาณํ, อเสกฺขา สมฺมาวิมุตฺตี’’ติ (ที. นิ. 3.348, 360)ฯ อเสกฺขํ สมฺมาญาณนฺติ อรหตฺตผลปญฺญํ ฐเปตฺวา เสสโลกิยปญฺญาฯ สมฺมาวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ อฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.348) ปน วุตฺตํ –

‘‘อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺฐีติอาทโย สพฺเพปิ ผลสมฺปยุตฺตธมฺมา เอวฯ เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาญาณนฺติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปญฺญาว กถิตาฯ สมฺมาวิมุตฺตีติ อิมินา ปน ปเทน วุตฺตาวเสสา ผลสมาปตฺติธมฺมา สงฺคหิตา’’ติฯ

สพฺพํ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพนฺติอาทีสุ อารมฺมณสจฺฉิกิริยา เวทิตพฺพาฯ รูปํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรตีติอาทีสุ รูปาทีนิ โลกิยานิ ปสฺสิตพฺพากาเรน ปสฺสนฺโต ตาเนว รูปาทีนิ อารมฺมณสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกโรติ, รูปาทีนิ วา ปสฺสิตพฺพากาเรน ปสฺสนฺโต เตน เหตุนา สจฺฉิกาตพฺพํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ ปสฺสนฺโตติ หิ ปทํ เหตุอตฺเถปิ อกฺขรจินฺตกา อิจฺฉนฺติฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ ปน โลกุตฺตรานิ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปสฺสนฺโต ตาเนว อารมฺมณสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกโรติฯ ‘‘อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน สจฺฉิกโรตี’’ติ อิทํ ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺเพสุ สจฺฉิกาตพฺพตฺตา อุชุกเมวฯ เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺตีติ อารมฺมณสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตา อารมฺมณผสฺเสน ผุฏฺฐา โหนฺติ, ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตา ปฏิลาภผสฺเสน ผุฏฺฐา โหนฺตีติฯ

สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

หานภาคิยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[30] อิทานิ ยสฺมา หานภาคิยาทิตา เอเกกสฺเสว สมาธิสฺส อวตฺถาเภเทน โหติ, ตสฺมา หานภาคิยจตุกฺกํ เอกโตเยว นิทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินฺติ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิโน ฯ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํฯ ลาโภ สจฺฉิกิริยา อสฺส อตฺถีติ ลาภีติ วุจฺจติฯ กามสหคตาติ เอตฺถ สหคตสทฺทสฺส อารมฺมณตฺโถ อธิปฺเปโต, วตฺถุกามกิเลสกามารมฺมณาติ อตฺโถฯ สญฺญามนสิการาติ ชวนสญฺญา จ ตทาวชฺชนมนสิกาโร จ, สญฺญาสมฺปยุตฺตมนสิกาโรปิ วฏฺฏติฯ สมุทาจรนฺตีติ ปวตฺตนฺติฯ ธมฺโมติ ปฐมชฺฌานธมฺโมฯ ฌานา ปริหายนฺโต ตีหิ การเณหิ ปริหายติ กิเลสสมุทาจาเรน วา อสปฺปายกิริยาย วา อนนุโยเคน วาฯ กิเลสสมุทาจาเรน ปริหายนฺโต สีฆํ ปริหายติ, กมฺมารามตาภสฺสารามตานิทฺทารามตาสงฺคณิการามตานุโยควเสน อสปฺปายกิริยาย ปริหายนฺโต ทนฺธํ ปริหายติ, เคลญฺญปจฺจยเวกลฺลาทินา ปลิโพเธน อภิกฺขณํ อสมาปชฺชนฺโต อนนุโยเคน ปริหายนฺโตปิ ทนฺธํ ปริหายติฯ อิธ ปน พลวการณเมว ทสฺเสนฺโต กิเลสสมุทาจารเมวาหฯ ทุติยชฺฌานาทีหิ ปน ปริหายนฺโต เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานนิกนฺติสมุทาจาเรนปิ ปริหายติฯ กิตฺตาวตา ปริหีโน โหตีติ? ยทา น สกฺโกติ สมาปชฺชิตุํ, เอตฺตาวตา ปริหีโน โหตีติฯ ตทนุธมฺมตาติ อนุปวตฺโต ธมฺโม อนุธมฺโม, ฌานํ อธิกํ กตฺวา ปวตฺตสฺส นิกนฺติธมฺมสฺเสตํ อธิวจนํฯ อนุธมฺโม เอว อนุธมฺมตา, ตสฺส ฌานสฺส อนุธมฺมตา ตทนุธมฺมตาฯ สตีติ นิกนฺติฯ สนฺติฏฺฐตีติ ปติฏฺฐาติ ฯ ตํ ปฐมชฺฌานํ อนุวตฺตมานา นิกนฺติ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ อวิตกฺกสหคตาติ ทุติยชฺฌานารมฺมณาฯ ตญฺหิ นตฺเถตฺถ วิตกฺโกติ อวิตกฺกนฺติ วุจฺจติฯ นิพฺพิทาสหคตาติ วิปสฺสนารมฺมณาฯ สา หิ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนโต นิพฺพิทาติ วุจฺจติฯ ‘‘นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตี’’ติ (มหาว. 23; สํ. นิ. 3.61) หิ วุตฺตํฯ วิราคูปสํหิตาติ อริยมคฺคปฏิสญฺญุตฺตา วิปสฺสนาฯ วิปสฺสนา หิ สิขาปฺปตฺตา มคฺควุฏฺฐานํ ปาเปติฯ ตสฺมา วิปสฺสนารมฺมณา สญฺญามนสิการา ‘‘วิราคูปสํหิตา’’ติ วุจฺจนฺติ, ‘‘วิราคา วิมุจฺจตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ

วิตกฺกสหคตาติ วิตกฺกวเสน ปฐมชฺฌานารมฺมณาฯ อุเปกฺขาสุขสหคตาติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย จ สุขเวทนาย จ วเสน ตติยชฺฌานารมฺมณาฯ ปีติสุขสหคตาติ ปีติยา จ สุขเวทนาย จ วเสน ทุติยชฺฌานารมฺมณาฯ อทุกฺขมสุขสหคตาติ อุเปกฺขาเวทนาวเสน จตุตฺถชฺฌานารมฺมณาฯ