ภาเวตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา

[25] ภาเวตพฺพนิทฺเทเส กายคตาสตีติ กายคตาสติสุตฺตนฺเต (ม. นิ. 3.153 อาทโย) วุตฺตา อานาปานจตุอิริยาปถขุทฺทกอิริยาปถทฺวตฺติํสาการจตุธาตุนวสิวถิกาปฏิกูล- ววตฺถาปกมนสิการสมฺปยุตฺตา ยถานุรูปํ รูปชฺฌานสมฺปยุตฺตา จ สติฯ สา หิ เตสุ กาเยสุ คตา ปวตฺตาติ กายคตาติ วุจฺจติฯ สาตสหคตาติ มธุรสุขเวทยิตสงฺขาเตน สาเตน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตาฯ ตพฺภาเว โวกิณฺเณ อารมฺมเณ นิสฺสเย สํสฏฺเฐ ทิสฺสติ สหคตสทฺโท ปญฺจสุ อตฺเถสุ ชินวจเนฯ ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา’’ติ (วิภ. 203) เอตฺถ ตพฺภาเว, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถฯ ‘‘ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 5.832) เอตฺถ โวกิณฺเณ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อตฺโถฯ ‘‘ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีน’’นฺติ (ปุ. ป. 3-8) เอตฺถ อารมฺมเณ, รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อฏฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติ (สํ. นิ. 5.238) เอตฺถ นิสฺสเย, อฏฺฐิกสญฺญานิสฺสยํ อฏฺฐิกสญฺญํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สมฺปยุตฺต’’นฺติ (วิภ. 578) เอตฺถ สํสฏฺเฐ, สมฺมิสฺสนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิมฺปิ ปเท สํสฏฺโฐ อธิปฺเปโตฯ สาตสํสฏฺฐา หิ สาตสหคตาติ วุตฺตาฯ สา หิ ฐเปตฺวา จตุตฺถํ ฌานํ เสเสสุ สาตสหคตา โหติ, สติปิ จ อุเปกฺขาสหคตตฺเต เยภุยฺยวเสน สาตสหคตาติ วุตฺตา, ปุริมชฺฌานมูลกตฺตา วา จตุตฺถชฺฌานสฺส สาตสหคตาย อุเปกฺขาสหคตาปิ วุตฺตาว โหติ , อุเปกฺขาย ปน สนฺเต สุเข วุตฺตตฺตา ภควตา สาตสหคตาติ จตุตฺถชฺฌานสมฺปยุตฺตาปิ วุตฺตาว โหติฯ

สมโถ จ วิปสฺสนา จาติ กามจฺฉนฺทาทโย ปจฺจนีกธมฺเม สเมติ วินาเสตีติ สมโถฯ สมาธิสฺเสตํ นามํฯ อนิจฺจตาทิวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ ธมฺเม ปสฺสตีติ วิปสฺสนาฯ ปญฺญาเยตํ นามํฯ อิเม ปน ทฺเว ทสุตฺตรปริยาเย ปุพฺพภาคาติ วุตฺตา, สงฺคีติปริยาเย จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาติฯ

ตโย สมาธีติ สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ , อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิฯ สมฺปโยควเสน วตฺตมาเนน สห วิตกฺเกน สวิตกฺโก, สห วิจาเรน สวิจาโรฯ โส ขณิกสมาธิ, วิปสฺสนาสมาธิ, อุปจารสมาธิ, ปฐมชฺฌานสมาธิฯ นตฺถิ เอตสฺส วิตกฺโกติ อวิตกฺโกฯ วิตกฺกวิจาเรสุ วิจาโร มตฺตา ปรมา ปมาณํ เอตสฺสาติ วิจารมตฺโต, วิจารโต อุตฺตริ วิตกฺเกน สมฺปโยคํ น คจฺฉตีติ อตฺโถฯ โส ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธิ, ตทุภยวิรหิโต อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิฯ โส จตุกฺกนเย ทุติยชฺฌานาทิ, ปญฺจกนเย ตติยชฺฌานาทิ รูปาวจรสมาธิฯ อิเม ตโยปิ โลกิยา เอวฯ สงฺคีติปริยาเย อปเรปิ ตโย สมาธี วุตฺตา – ‘‘สุญฺญโต สมาธิ, อนิมิตฺโต สมาธิ, อปฺปณิหิโต สมาธี’’ติ (ที. นิ. 3.305)ฯ น เต อิธ อธิปฺเปตาฯ

จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํฯ ปุพฺพภาเค จุทฺทสวิเธน กายํ ปริคฺคณฺหโต กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, นววิเธน เวทนํ ปริคฺคณฺหโต เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, โสฬสวิเธน จิตฺตํ ปริคฺคณฺหโต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ปญฺจวิเธน ธมฺเม ปริคฺคณฺหโต ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ โลกุตฺตรํ ปน อิธ น อธิปฺเปตํฯ ปญฺจงฺคิโก สมาธีติ ปญฺจ องฺคานิ อสฺส สนฺตีติ ปญฺจงฺคิโก, จตุตฺถชฺฌานสมาธิฯ ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ ปญฺจ องฺคานิฯ ปีติํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา นามฯ สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา นามฯ ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปญฺญา เจโตผรณตา นามฯ อาโลกํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา นามฯ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา, ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา, ปรจิตฺตปญฺญา เจโตผรณตา, ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐิตสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺต’’นฺติ (วิภ. 804)ฯ

ตญฺหิ วุฏฺฐิตสมาธิสฺส ปวตฺตาการคหณโต นิมิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ ปีติผรณตา สุขผรณตา ทฺเว ปาทา วิย, เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ทฺเว หตฺถา วิย, อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย, ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ สีสํ วิยฯ อิติ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธิํ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ ปุริสํ วิย กตฺวา ทสฺเสสิฯ

ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติโย เอว อนุสฺสติโย, ปวตฺติตพฺพฏฺฐานสฺมิํเยว ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สติโยติปิ อนุสฺสติโย, อนุสฺสติโย เอว ปีติอาทีนํ ฐานตฺตา อนุสฺสติฏฺฐานานิฯ กตมานิ ฉ? พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ (ที. นิ. 3.327)ฯ โพชฺฌงฺคาติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา เอสา ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติฯ พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย วุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิยฯ โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา’’ติฯ อปิจ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา, โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 2.17) นเยน โพชฺฌงฺคฏฺโฐ เวทิตพฺโพฯ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภกรตฺตา จ อริโยฯ อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสาติ อฏฺฐงฺคิโกฯ โสยํ จตุรงฺคิกา วิย เสนา, ปญฺจงฺคิกํ วิย จ ตูริยํ องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถิฯ โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคา โลกุตฺตรา, ทสุตฺตรปริยาเยน ปุพฺพภาคาปิ ลพฺภนฺติฯ

นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานีติ สีลวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, จิตฺตวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ปญฺญา ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, วิมุตฺติ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ (ที. นิ. 3.359)ฯ สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถํ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ ตญฺหิ ทุสฺสีลฺยมลํ วิโสเธติฯ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ ปริสุทฺธภาวสฺส ปธานํ อุตฺตมํ องฺคํฯ จิตฺตวิสุทฺธีติ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภูตา ปคุณา อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ตา หิ กามจฺฉนฺทาทิจิตฺตมลํ วิโสเธนฺติฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํฯ ตญฺหิ สตฺตทิฏฺฐิมลํ วิโสเธติฯ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธีติ ปจฺจยาการญาณํฯ เตน หิ ตีสุ อทฺธาสุ ปจฺจยวเสน ธมฺมา ปวตฺตนฺตีติ ปสฺสนฺโต ตีสุปิ อทฺธาสุ สตฺตกงฺขามลํ วิตรนฺโต วิสุชฺฌติฯ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ อุทยพฺพยานุปสฺสนกฺขเณ อุปฺปนฺนา โอภาสญาณปีติปสฺสทฺธิสุขอธิโมกฺขปคฺคหอุปฏฺฐานอุเปกฺขานิกนฺตีติ ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลสา, น มคฺโค, วีถิปฏิปนฺนํ อุทยพฺพยญาณํ มคฺโคติ เอวํ มคฺคามคฺเค ญาณํ นามฯ เตน หิ อมคฺคมลํ วิโสเธติฯ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วีถิปฏิปนฺนํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ภยตุปฏฺฐานานุปสฺสนาญาณํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อนุโลมญาณนฺติ อิมานิ นว วิปสฺสนาญาณานิฯ ตานิ หิ นิจฺจสญฺญาทิมลํ วิโสเธนฺติฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ จตุอริยมคฺคปญฺญาฯ สา หิ สมุจฺเฉทโต สกสกมคฺควชฺฌกิเลสมลํ วิโสเธติฯ ปญฺญาติ อรหตฺตผลปญฺญาฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ

ทส กสิณายตนานีติ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยํ อทฺวยํ อปฺปมาณํ, อาโปกสิณเมโก สญฺชานาติ…เป.… เตโชกสิณเมโก สญฺชานาติ…เป.… วาโยกสิณเมโก สญฺชานาติ…เป.… นีลกสิณเมโก สญฺชานาติ…เป.… ปีตกสิณเมโก สญฺชานาติ…เป.… โลหิตกสิณเมโก สญฺชานาติ…เป.… โอทาตกสิณเมโก สญฺชานาติ…เป.… อากาสกสิณเมโก สญฺชานาติ…เป.… วิญฺญาณกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยํ อทฺวยํ อปฺปมาณ’’นฺติ (อ. นิ. 10.25; ที. นิ. 3.360) เอวํ วุตฺตานิ ทสฯ

เอตานิ หิ สกลผรณฏฺเฐน กสิณานิ, ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ เขตฺตฏฺเฐน อธิฏฺฐานฏฺเฐน วา อายตนานิฯ อุทฺธนฺติ อุปริคคนตลาภิมุขํฯ อโธติ เหฏฺฐาภูมิตลาภิมุขํฯ ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺนํฯ เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโตฯ เอโกปิ เตน เตน วา การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโมฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริย’’นฺติ (อ. นิ. 10.25; ที. นิ. 3.360)ฯ อทฺวยนฺติ อิทํ ปน เอกสฺส อญฺญภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํฯ ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺฐสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว โหติ น อญฺญํ, เอวเมว ปถวีกสิณํ ปถวีกสิณเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส อญฺญกสิณสมฺเภโทติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํฯ ตญฺหิ มนสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, น ‘‘อยมสฺส อาทิ อิทํ มชฺฌ’’นฺติ ปมาณํ คณฺหาตีติฯ อากาสกสิณนฺติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส ปริจฺเฉทากาสกสิณญฺจฯ วิญฺญาณกสิณนฺติ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตวิญฺญาณํฯ ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาฏิมากาเส, กสิณุคฺฆาฏิมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา, ปริจฺเฉทากาสกสิณสฺสปิ วฑฺฒนียตฺตา ตสฺส วเสนปีติฯ

[26] อิทานิ ภาวนาปเภทํ ทสฺเสนฺโต ทฺเว ภาวนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โลกิยาติอาทีสุ โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺฏํ, ตสฺมิํ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺตาติ โลกิยา, โลกิยานํ ธมฺมานํ ภาวนา โลกิยาฯ กิญฺจาปิ ธมฺมานํ ภาวนาติ โวหารวเสน วุจฺจติ, เตหิ ปน วิสุํ ภาวนา นตฺถิฯ เต เอว หิ ธมฺมา ภาวิยมานา ภาวนาติ วุจฺจนฺติฯ อุตฺติณฺณาติ อุตฺตรา, โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตราติ โลกุตฺตราฯ

รูปภวสงฺขาเต รูเป อวจรนฺตีติ รูปาวจราฯ กุสลสทฺโท ปเนตฺถ อาโรคฺยอนวชฺชเฉกสุขวิปาเกสุ ทิสฺสติฯ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ? กจฺจิ โภโต อนามย’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.15.146; 2.20.129) อาโรคฺเยฯ ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กายสมาจาโร กุสโล? โย โข, มหาราช, กายสมาจาโร อนวชฺโช’’ติ (ม. นิ. 2.361) จ ‘‘ปุน จปรํ, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ (ที. นิ. 3.145) จ เอวมาทีสุ อนวชฺเชฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, ราชกุมาร, กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคาน’’นฺติ? (ม. นิ. 2.87) ‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺส สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย’’ติ (ชา. 2.22.94) จ อาทีสุ เฉเกฯ ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติ (ที. นิ. 3.80) ‘‘กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา’’ติ (ธ. ส. 431) จ อาทีสุ สุขวิปาเกฯ สฺวายมิธ อาโรคฺเยปิ อนวชฺเชปิ สุขวิปาเกปิ วฏฺฏติฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา, กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กุสา, เต อกุสลสงฺขาเต กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลา, กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต กุสํ, ญาณํฯ เตน กุเสน ลาตพฺพา คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ กุสลา, ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลาฯ เตสํ รูปาวจรกุสลานํ ภาวนาฯ อรูปภวสงฺขาเต อรูเป อวจรนฺตีติ อรูปาวจราฯ เตภูมกวฏฺเฏ ปริยาปนฺนา อนฺโตคธาติ ปริยาปนฺนา, ตสฺมิํ น ปริยาปนฺนาติ อปริยาปนฺนา, โลกุตฺตราฯ

กามาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา กสฺมา น วุตฺตาติ เจ? อปฺปนาปฺปตฺตาย เอว ภาวนาย อภิธมฺเม ภาวนาติ อธิปฺเปตตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺฐาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา, เวทนา อนิจฺจาติ วา, สญฺญา อนิจฺจาติ วา, สงฺขารา อนิจฺจาติ วา, วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ วา ยํ เอวรูปํ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ทิฏฺฐิํ รุจิํ มุทิํ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ ปรโต อสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปญฺญาฯ โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ…เป.… ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ ปรโต สุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปญฺญาฯ สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา ปญฺญา’’ติ (วิภ. 768)ฯ

สา ปน กามาวจรภาวนา อาวชฺชนภวงฺคปาเตหิ อนฺตริตตฺตา ภาวนาติ น วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ สพฺเพสํ ปน ปุญฺญานํ ติวิธปุญฺญกิริยวตฺถูนํ อนฺโตคธตฺตา อุปจารสมาธิวิปสฺสนาสมาธีนํ ภาวนามยปุญฺญตา สิทฺธาฯ อิธ ปน โลกิยภาวนาย เอว สงฺคหิตาฯ รูปารูปาวจรานํ ติวิธภาเว หีนาติ ลามกาฯ หีนุตฺตมานํ มชฺเฌ ภวา มชฺฌา, มชฺฌิมาติปิ ปาโฐฯ ปธานภาวํ นีตาติ ปณีตา, อุตฺตมาติ อตฺโถฯ อายูหนวเสน อยํ หีนมชฺฌิมปณีตตา เวทิตพฺพาฯ ยสฺสา หิ อายูหนกฺขเณ ฉนฺโท วา หีโน โหติ วีริยํ วา จิตฺตํ วา วีมํสา วา, สา หีนา นามฯ ยสฺสา เต ธมฺมา มชฺฌิมา, สา มชฺฌิมา นามฯ ยสฺสา เต ธมฺมา ปณีตา, สา ปณีตา นามฯ มุทุเกหิ วา อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตา หีนา นาม, มชฺฌิเมหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตา มชฺฌิมา, อธิมตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตา ปณีตา นามฯ อปริยาปนฺนาย หีนมชฺฌิมตฺตาภาวา ปณีตตา เอว วุตฺตาฯ สา หิ อุตฺตมฏฺเฐน อตปฺปกฏฺเฐน จ ปณีตาฯ

[27] ปฐมภาวนาจตุกฺเก ภาเวตีติ เอกสฺมิํเยว ขเณ ตถา ตถา ปฏิวิชฺฌนฺโต อริยมคฺคํ ภาเวติฯ ทุติยภาวนาจตุกฺเก เอสนาภาวนาติ อปฺปนาปุพฺพภาเค ภาวนาฯ สา หิ อปฺปนํ เอสนฺติ เอตายาติ เอสนาติ วุตฺตาฯ ปฏิลาภภาวนาติ อปฺปนาภาวนาฯ สา หิ ตาย เอสนาย ปฏิลพฺภตีติ ปฏิลาโภติ วุตฺตาฯ เอกรสาภาวนาติ ปฏิลาเภ วสีภาวํ ปตฺตุกามสฺส ปโยคกาเล ภาวนาฯ สา หิ เตน เตน ปหาเนน เตหิ เตหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสาติ กตฺวา เอกรสาติ วุตฺตาฯ อาเสวนาภาวนาติ ปฏิลาเภ วสิปฺปตฺตสฺส ยถารุจิ ปริโภคกาเล ภาวนาฯ สา หิ ภุสํ เสวียตีติ อาเสวนาติ วุตฺตาฯ เกจิ ปน ‘‘อาเสวนาภาวนา วสีกมฺมํ, เอกรสาภาวนา สพฺพตฺถิกา’’ติ วณฺณยนฺติฯ จตุกฺกวิภาเค สมาธิํ สมาปชฺชนฺตานนฺติ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํฯ ตตฺถ ชาตาติ ตสฺมิํ ปุพฺพภาเค ชาตาฯ เอกรสา โหนฺตีติ อปฺปนุปฺปาทเน สมานกิจฺจา โหนฺติฯ สมาธิํ สมาปนฺนานนฺติ อปฺปิตปฺปนานํฯ ตตฺถ ชาตาติ ตสฺสา อปฺปนาย ชาตาฯ อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ สมปฺปวตฺติยา อญฺญมญฺญํ นาติกฺกมนฺติฯ

อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ภาวยโตติอาทีสุ เอกกฺขเณปิ เอเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส สกสกกิจฺจกรเณ ตํตํนิสฺสยวเสน สกสกกิจฺจการกานิ เสสานิปิ อินฺทฺริยานิ วิมุตฺติรเสน เอกรสา โหนฺตีติ วิมุตฺติรเสเนว เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ พลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺเคสุปิ เอเสว นโยฯ เอกรสาติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ

อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุฯ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขุฯ ปุพฺพณฺหสมยนฺติอาทีสุ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ, อตฺถโต ปน ภุมฺมเมว , ทิวสสฺส ปุพฺพกาเลติ อตฺโถฯ อาเสวตีติ วสิปฺปตฺตํ สมาธิํ ภุสํ เสวติฯ มชฺฌนฺหิกสมยนฺติ ทิวสสฺส มชฺฌกาเลฯ สายนฺหสมยนฺติ ทิวสสฺส สายนฺหกาเลฯ ปุเรภตฺตนฺติ ทิวาภตฺตโต ปุเรกาเลฯ ปจฺฉาภตฺตนฺติ ทิวาภตฺตโต ปจฺฉากาเลฯ ปุริเมปิ ยาเมติ รตฺติยา ปฐเม โกฏฺฐาเสฯ กาเฬติ กาฬปกฺเขฯ ชุณฺเหติ สุกฺกปกฺเขฯ ปุริเมปิ วโยขนฺเธติ ปฐเม วโยโกฏฺฐาเส, ปฐมวเยติ อตฺโถฯ ตีสุ จ วเยสุ วสฺสสตายุกสฺส ปุริสสฺส เอเกกสฺมิํ วเย จตุมาสาธิกานิ เตตฺติํส วสฺสานิ โหนฺติฯ

[28] ตติยภาวนาจตุกฺเก ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐนาติ ตตฺถ เนกฺขมฺมาทีสุ ภาวนาวิเสเสสุ ชาตานํ สมาธิปญฺญาสงฺขาตานํ ยุคนทฺธธมฺมานํ อญฺญมญฺญํ อนติกฺกมนภาเวนฯ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐนาติ ตตฺเถว สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสภาเวนฯ ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐนาติ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกสฺส วีริยสฺส วาหนภาเวนฯ อาเสวนฏฺเฐนาติ ยา ตสฺส ตสฺมิํ สมเย ปวตฺตา อาเสวนาฯ ตสฺสา อาเสวนาย อาเสวนภาเวนฯ

รูปสญฺญนฺติ กุสลวิปากกิริยวเสน ปญฺจทสวิธํ รูปาวจรชฺฌานสงฺขาตํ รูปสญฺญํฯ รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.174; อ. นิ. 8.66; ธ. ส. 248), ตสฺส ฌานสฺส อารมฺมณมฺปิ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.173; อ. นิ. 8.65-66; ธ. ส. 247, 249)ฯ รูปาวจรชฺฌานญฺหิ สญฺญาสีเสน รูเป สญฺญาติ กตฺวา รูปสญฺญาติ วุจฺจติฯ ปฏิฆสญฺญนฺติ กุสลวิปากา ปญฺจ, อกุสลวิปากา ปญฺจาติ เอวํ ทสวิธํ ปฏิฆสญฺญํฯ

ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา หิ สญฺญา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเตน อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิฆสญฺญาติ วุจฺจติฯ รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญาติปิ เอติสฺสา เอว นามํฯ นานตฺตสญฺญนฺติ อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา , เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา, ทฺเว อกุสลวิปากสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสวิธํ นานตฺตสญฺญํฯ สา หิ นานตฺเต นานาสภาเว รูปสทฺทาทิเภเท โคจเร ปวตฺตา สญฺญาติ นานตฺตสญฺญา, จตุจตฺตาลีสเภทโต นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ อสทิสา สญฺญาติ วา นานตฺตสญฺญาติ วุจฺจติฯ สญฺญาพหุกตฺเตปิ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตํฯ

นิจฺจสญฺญนฺติ นิจฺจนฺติ สญฺญํ นิจฺจสญฺญํฯ เอวํ สุขสญฺญํ อตฺตสญฺญํฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกํ ตณฺหํฯ ราคนฺติ นิปฺปีติกํ ตณฺหํฯ สมุทยนฺติ ราคสฺส สมุทยํฯ อถ วา ภงฺคานุปสฺสนาย ภงฺคสฺเสว ทสฺสนโต สงฺขารานํ อุทยํฯ อาทานนฺติ นิพฺพตฺตนวเสน กิเลสานํ, อโทสทสฺสาวิตาย สงฺขตารมฺมณสฺส วา อาทานํฯ ฆนสญฺญนฺติ สนฺตติวเสน ฆนนฺติ สญฺญํฯ อายูหนนฺติ สงฺขารานํ อตฺถาย ปโยคกรณํฯ ธุวสญฺญนฺติ ถิรนฺติ สญฺญํฯ นิมิตฺตนฺติ นิจฺจนิมิตฺตํฯ ปณิธินฺติ สุขปตฺถนํฯ อภินิเวสนฺติ อตฺถิ อตฺตาติ อภินิเวสํฯ สาราทานาภินิเวสนฺติ นิจฺจสารตฺตสารคหณาภินิเวสํฯ สมฺโมหาภินิเวสนฺติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิวเสน (สํ. นิ. 2.20) ‘‘อิสฺสรโต โลโก สมฺโภตี’’ติอาทิวเสน จ สมฺโมหาภินิเวสํฯ อาลยาภินิเวสนฺติ อาทีนวาทสฺสเนน อลฺลียิตพฺพมิทนฺติ อภินิเวสํฯ อปฺปฏิสงฺขนฺติ อนุปายคหณํฯ สญฺโญคาภินิเวสนฺติ กามโยคาทิกํ กิเลสปฺปวตฺติํฯ

ทิฏฺเฐกฏฺเฐติ ทิฏฺฐีหิ สห เอกสฺมิํ ฐิตาติ ทิฏฺเฐกฏฺฐาฯ เต ทิฏฺเฐกฏฺเฐฯ กิเลเสนฺติ อุปตาเปนฺติ, วิพาเธนฺติ วาติ กิเลสาฯ เต กิเลเสฯ ทุวิธญฺหิ เอกฏฺฐํ ปหาเนกฏฺฐํ สหเชกฏฺฐญฺจฯ ปหาเนกฏฺฐํ สกฺกายทิฏฺฐิปมุขาหิ เตสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีหิ สห (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.118) ยาว โสตาปตฺติมคฺเคน ปหานา, ตาว เอกสฺมิํ ปุคฺคเล ฐิตาติ อตฺโถฯ อิทมิธาธิปฺเปตํฯ ทสสุ หิ กิเลเสสุ อิธ ทิฏฺฐิกิเลโสเยว อาคโตฯ

เสเสสุ ปน อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ นว กิเลสา ทิฏฺฐิยา สห ปหาเนกฏฺฐา หุตฺวา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, ราคโทสโมหปมุเขสุ วา ทิยฑฺเฒสุ กิเลสสหสฺเสสุ โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺฐิยา ปหียมานาย ทิฏฺฐิยา สห อปายคมนียา สพฺพกิเลสา ปหาเนกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ, สหเชกฏฺเฐ ทิฏฺฐิยา สห เอกสฺมิํ จิตฺเต ฐิตาติ อตฺโถฯ โสตาปตฺติมคฺเคน หิ ทฺวีสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ, ทฺวีสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตสสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติฯ โอฬาริเก กิเลเสติ โอฬาริกภูเต กามราคพฺยาปาเทฯ อนุสหคเต กิเลเสติ สุขุมภูเต กามราคพฺยาปาเทฯ สพฺพกิเลเสติ มคฺคตฺตเยน ปหีนาวเสเสฯ

วีริยํ วาเหตีติ โยคาวจโร วีริยํ ปวตฺเตติฯ เหฏฺฐา เอสนาปฏิลาภเอกรสอาเสวนวจนานิ ภาวนานํ วิเสสทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ ‘‘เอวํภูตา จ ภาวนา’’ติฯ อิธ ‘‘ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน อาเสวนฏฺเฐนา’’ติ วจนานิ ภาวนาเหตุทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ ‘‘อิมินา จ อิมินา จ เหตุนา ภาวนา’’ติฯ เหฏฺฐา อาเสวนาภาวนาติ นานากฺขณวเสน วุตฺตา, อิธ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาติ เอกกฺขณวเสนาติ วิเสโสฯ รูปํ ปสฺสนฺโต ภาเวตีติอาทีสุ รูปาทีนิ ปสฺสิตพฺพากาเรน ปสฺสนฺโต ภาเวตพฺพํ ภาวนํ ภาเวตีติ อตฺโถฯ เอกรสา โหนฺตีติ วิมุตฺติรเสน, กิจฺจรเสน วา เอกรสา โหนฺติฯ วิมุตฺติรโสติ สมฺปตฺติรโสฯ กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน รโส นาม ปวุจฺจตีติ หิ วุตฺตนฺติฯ

ภาเวตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา

[29] สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทเส ทส เอกุตฺตรวิสฺสชฺชนานิ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาวเสน วุตฺตานิฯ ตตฺถ อกุปฺปา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ สา หิ น กุปฺปติ น จลติ น ปริหายตีติ อกุปฺปา, สพฺพกิเลเสหิ จิตฺตสฺส วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ วุจฺจติฯ วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชาฯ วิมุตฺตีติ ทสุตฺตรปริยาเยน อรหตฺตผลํ วุตฺตํ, สงฺคีติปริยาเยน ปน ‘‘วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.304) วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นีวรณาทีหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ นาม, นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตโต วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ นามฯ ติสฺโส วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ วิชฺชา สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณํ วิชฺชา อาสวานํ ขเย ญาณํ วิชฺชาฯ ตมวิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชา, วิทิตกรณฏฺเฐนาปิ วิชฺชาฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ ปุพฺเพนิวาสํ ฉาเทตฺวา ฐิตํ ตมํ วิชฺฌติ, ปุพฺเพนิวาสญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ จุตูปปาเต ญาณํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, จุตูปปาตญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ อาสวานํ ขเย ญาณํ จตุสจฺจจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, จตุสจฺจธมฺเม จ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ จตฺตาริ สามญฺญผลานีติ โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตผลํฯ ปาปธมฺเม สเมติ วินาเสตีติ สมโณ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํฯ จตุนฺนํ อริยมคฺคานเมตํ นามํฯ สามญฺญสฺส ผลานิ สามญฺญผลานิฯ

ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธาติ สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ, ปญฺญากฺขนฺโธ, วิมุตฺติกฺขนฺโธ, วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺโธฯ ธมฺมกฺขนฺธาติ ธมฺมวิภาคา ธมฺมโกฏฺฐาสาฯ สีลกฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โลกิยโลกุตฺตรา สีลสมาธิปญฺญา เอว สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺธา ฯ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติโย เอว วิมุตฺติกฺขนฺโธฯ ติวิธา วิมุตฺติปจฺจเวกฺขณา เอว วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺโธฯ โส โลกิโย เอวฯ ชานนฏฺเฐน ญาณเมว ทสฺสนฏฺเฐน ทสฺสนนฺติ ญาณทสฺสนํ, วิมุตฺตีนํ ญาณทสฺสนํ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ วุจฺจติฯ วิกฺขมฺภนตทงฺควิมุตฺติโย ปน สมาธิปญฺญากฺขนฺเธเหว สงฺคหิตาฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา เสกฺขานํ เสกฺขา, อเสกฺขานํ อเสกฺขาติ วุตฺตาฯ เอเตสุ หิ โลกิยา จ นิสฺสรณวิมุตฺติ จ เนวเสกฺขานาเสกฺขาฯ เสกฺขา โหนฺตาปิ เสกฺขานํ อิเม อิติ เสกฺขา, อเสกฺขานํ อิเม อิติ อเสกฺขาติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘เสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหตี’’ติ เอตฺถ ปน นิสฺสรณวิมุตฺติยา อารมฺมณกรณวเสน สมนฺนาคโตติ เวทิตพฺโพฯ ฉ อภิญฺญาติ ฉ อธิกานิ ญาณานิฯ