ปริญฺเญยฺยนิทฺเทสวณฺณนา

[21] ปริญฺเญยฺยนิทฺเทเส กิญฺจาปิ ปริญฺญาสทฺเทน ญาตปริญฺญา, ตีรณปริญฺญา, ปหานปริญฺญาติ ติสฺโส ปริญฺญา สงฺคหิตาฯ เหฏฺฐา ‘‘อภิญฺเญยฺยา’’ติ ญาตปริญฺญาย วุตฺตตฺตา อุปริ ‘‘ปหาตพฺพา’’ติ ปหานปริญฺญาย วุตฺตตฺตา ตีรณปริญฺญาว อิธ อธิปฺเปตาฯ ผสฺโส สาสโว อุปาทานิโยติ อาสวานญฺเจว อุปาทานานญฺจ ปจฺจยภูโต เตภูมกผสฺโสฯ โสปิ หิ อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมาเนหิ สห อาสเวหีติ สาสโว, อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา อุปาทานสมฺพนฺธเนน อุปาทานานํ หิโตติ อุปาทานิโยฯ ยสฺมา ผสฺเส ตีรณปริญฺญาย ปริญฺญาเต ผสฺสมุเขน เสสาปิ อรูปธมฺมา ตทนุสาเรน จ รูปธมฺมา ปริญฺญายนฺติ, ตสฺมา เอโกว ผสฺโส วุตฺโตฯ เอวํ เสเสสุปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ

นามนฺติ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน นิพฺพานญฺจฯ รูปนฺติ จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปานิ จตุวีสติฯ จตฺตาโร ขนฺธา นมนฏฺเฐน นามํฯ เต หิ อารมฺมณาภิมุขา นมนฺติฯ สพฺพมฺปิ นามนฏฺเฐน นามํฯ จตฺตาโร หิ ขนฺธา อารมฺมเณ อญฺญมญฺญํ นาเมนฺติ, นิพฺพานํ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺเม นาเมติฯ สนฺตติวเสน สีตาทีหิ รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ รุปฺปนฏฺเฐนาติ กุปฺปนฏฺเฐนฯ สนฺตติวิปริณามวเสน หิ สีตาทีหิ ฆฏฺฏนียํ ธมฺมชาตํ รูปนฺติ วุจฺจติฯ อิธ ปน นามนฺติ โลกิกเมว อธิปฺเปตํ, รูปํ ปน เอกนฺเตน โลกิกเมวฯ

ติสฺโส เวทนาติ สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ ตา โลกิกา เอวฯ อาหาราติ ปจฺจยาฯ ปจฺจยา หิ อตฺตโน ผลํ อาหรนฺตีติ อาหาราฯ กพฬีกาโร อาหาโร ผสฺสาหาโร มโนสญฺเจตนาหาโร วิญฺญาณาหาโรติ จตฺตาโรฯ วตฺถุวเสน กพฬีกาตพฺพตฺตา กพฬีกาโร , อชฺโฌหริตพฺพตฺตา อาหาโรฯ โอทนกุมฺมาสาทิวตฺถุกาย โอชาเยตํ นามํฯ สา หิ โอชฏฺฐมกรูปานิ อาหรตีติ อาหาโรฯ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ฉพฺพิโธ ผสฺโส ติสฺโส เวทนา อาหรตีติ อาหาโรฯ มนโส สญฺเจตนา, น สตฺตสฺสาติ มโนสญฺเจตนา ยถา จิตฺเตกคฺคตาฯ มนสา วา สมฺปยุตฺตา สญฺเจตนา มโนสญฺเจตนา ยถา อาชญฺญรโถฯ เตภูมกกุสลากุสลเจตนาฯ สา หิ ตโย ภเว อาหรตีติ อาหาโรฯ วิญฺญาณนฺติ เอกูนวีสติเภทํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ ปฏิสนฺธินามรูปํ อาหรตีติ อาหาโรฯ อุปาทานกฺขนฺธาติ อุปาทานโคจรา ขนฺธา, มชฺฌปทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ

อุปาทานสมฺภูตา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา ยถา ติณคฺคิ ถุสคฺคิฯ อุปาทานวิเธยฺยา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา ยถา ราชปุริโสฯ อุปาทานปฺปภวา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา ยถา ปุปฺผรุกฺโข ผลรุกฺโขฯ อุปาทานานิ ปน กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ จตฺตาริฯ อตฺถโต ปน ภุสํ อาทานนฺติ อุปาทานํฯ รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธติ ปญฺจฯ

ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานีติ จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํฯ

สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ กตมา สตฺต? วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว (อ. นิ. 7.44; ที. นิ. 3.332), สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกาฯ อยํ ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปฐมาภินิพฺพตฺตาฯ อยํ ทุติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสราฯ อยํ ตติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนฯ เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหาฯ อยํ จตุตฺถา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนูปคาฯ อยํ ปญฺจมี วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนูปคาฯ อยํ ฉฏฺฐา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ , ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนูปคาฯ อยํ สตฺตมี วิญฺญาณฏฺฐิติฯ อิมา โข, ภิกฺขเว, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย’’ติ (อ. นิ. 7.44; ที. นิ. 3.332)ฯ

วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ฐานานิ สวิญฺญาณกา ขนฺธา เอวฯ ตตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโตฯ มนุสฺสาติ อปริมาเณสุปิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน ทฺเวปิ เอกสทิสา นตฺถิฯ เยปิ วณฺเณน วา สณฺฐาเนน วา สทิสา โหนฺติ, เตปิ อาโลกิตวิโลกิตาทีหิ วิสทิสาว โหนฺติ, ตสฺมา นานตฺตกายาติ วุตฺตาฯ ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหติ, ตสฺมา นานตฺตสญฺญิโนติ วุตฺตาฯ เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉ กามาวจรเทวาฯ เตสุ หิ เกสญฺจิ กาโย นีโล โหติ, เกสญฺจิ ปีตกาทิวณฺโณ, สญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ โหติ, อเหตุกา น โหติฯ เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตา ปุนพฺพสุมาตา ยกฺขินี, ปิยงฺกรมาตา, ผุสฺสมิตฺตา, ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทโย อญฺเญ จ เวมานิกา เปตาฯ เอเตสญฺหิ โอทาตกาฬมงฺคุรจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว กิสถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ติเหตุกทฺวิเหตุกาเหตุกวเสน สญฺญาปิฯ เต ปน เทวา วิย น มเหสกฺขา, กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา วิหรนฺติฯ เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข สุขิตา โหนฺติ, ตสฺมา สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตาฯ เย ปเนตฺถ ติเหตุกา, เตสํ ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ ปิยงฺกรมาตาทีนํ วิยฯ

พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาโนฯ ปฐมาภินิพฺพตฺตาติ เต สพฺเพปิ ปฐมชฺฌาเนน นิพฺพตฺตาฯ พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน ปริตฺเตน, พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, กาโย จ เตสํ วิปฺผาริกตโร โหติฯ มหาพฺรหฺมาโน ปณีเตน, กาโย ปน เนสํ อติวิปฺผาริกตโร โหติฯ อิติ เต กายสฺส นานตฺตา, ปฐมชฺฌานวเสน สญฺญาย เอกตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนติ วุตฺตาฯ ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตาฯ

นิรเยสุ หิ เกสญฺจิ คาวุตํ, เกสญฺจิ อฑฺฒโยชนํ , เกสญฺจิ ติคาวุตํ อตฺตภาโว โหติ, เทวทตฺตสฺส ปน โยชนสติโก ชาโตฯ ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา โหนฺติ, เกจิ มหนฺตาฯ เปตฺติวิสเยสุปิ เกจิ สฏฺฐิหตฺถา เกจิ อสีติหตฺถา โหนฺติ เกจิ สุวณฺณา เกจิ ทุพฺพณฺณาฯ ตถา กาลกญฺจิกา อสุราฯ อปิเจตฺถ ทีฆปิฏฺฐิกา เปตา นาม สฏฺฐิโยชนิกาปิ โหนฺติ, สญฺญา ปน สพฺเพสมฺปิ อกุสลวิปากาเหตุกาว โหติฯ อิติ อปายิกาปิ ‘‘นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน’’ติ สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ

อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสรตีติ อาภสฺสราฯ เตสุ ปญฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานทฺวยํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปฺปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติ, มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อุปฺปนฺนา อปฺปมาณาภา นาม โหนฺติ, ปณีตํ ภาเวตฺวา อุปฺปนฺนา อาภสฺสรา นาม โหนฺติฯ อิธ ปน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สพฺเพว เต คหิตาฯ สพฺเพสญฺหิ เตสํ กาโย เอกวิปฺผาโรว โหติ, สญฺญา ปน อวิตกฺกวิจารมตฺตา จ อวิตกฺกอวิจารา จาติ นานาฯ

สุภกิณฺหาติ สุเภน โวกิณฺณา วิกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน เอกคฺฆนาติ อตฺโถฯ เอเตสญฺหิ น อาภสฺสรานํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปภา คจฺฉตีติฯ จตุกฺกนเย ตติยสฺส, ปญฺจกนเย จตุตฺถสฺส ปริตฺตมชฺฌิมปณีตสฺส ฌานสฺสวเสน ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติฯ อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสญฺญาย เอกตฺตสญฺญิโน จาติ เวทิตพฺพาฯ เวหปฺผลาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติฯ อสญฺญสตฺตา วิญฺญาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ คจฺฉนฺติฯ

สุทฺธาวาสา วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา น สพฺพกาลิกา, กปฺปสตสหสฺสมฺปิ อสงฺเขฺยยมฺปิ พุทฺธสุญฺเญ โลเก น อุปฺปชฺชนฺติ, โสฬสกปฺปสหสฺสพฺภนฺตเร พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุเยว อุปฺปชฺชนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตสฺส ภควโต ขนฺธาวารสทิสา โหนฺติ, ตสฺมา เนว วิญฺญาณฏฺฐิติํ, น จ สตฺตาวาสํ ภชนฺติฯ

มหาสีวตฺเถโร ปน – ‘‘น โข ปน โส, สาริปุตฺต, สตฺตาวาโส สุลภรูโป, โย มยา อนาวุตฺถปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺญตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหี’’ติ (ม. นิ. 1.160) อิมินา สุตฺเตน สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถํ วิญฺญาณฏฺฐิติํ จตุตฺถํ สตฺตาวาสญฺจ ภชนฺตีติ วทติ, ตํ อปฺปฏิพาหิตตฺตา สุตฺตสฺส อนุญฺญาตํฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ยเถว สญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนววิญฺญาณํ นาวิญฺญาณํ, ตสฺมา วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ น วุตฺตํฯ

อฏฺฐ โลกธมฺมาติ ลาโภ, อลาโภ, ยโส, อยโส, นินฺทา, ปสํสา, สุขํ, ทุกฺขนฺติ อิเม อฏฺฐ โลกปฺปวตฺติยา สติ อนุปรมธมฺมกตฺตา โลกสฺส ธมฺมาติ โลกธมฺมาฯ เอเตหิ มุตฺโต สตฺโต นาม นตฺถิ, พุทฺธานมฺปิ โหนฺติเยวฯ ยถาห –

‘‘อฏฺฐิเม, ภิกฺขเว, โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ, โลโก จ อฏฺฐ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตติฯ กตเม อฏฺฐ? ลาโภ จ อลาโภ จ ยโส จ อยโส จ นินฺทา จ ปสํสา จ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺฐ โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ, โลโก จ อิเม อฏฺฐ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 8.6)ฯ

ตตฺถ อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุพนฺธนฺติ นปฺปชหนฺติ, โลกโต น นิวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ ลาโภติ ปพฺพชิตสฺส จีวราทิ, คหฏฺฐสฺส ธนธญฺญาทิ ลาโภฯ โสเยว อลพฺภมาโน ลาโภ อลาโภฯ น ลาโภ อลาโภติ วุจฺจมาเน อตฺถาภาวาปตฺติโต ปริญฺเญยฺโย น สิยาฯ ยโสติ ปริวาโรฯ โสเยว อลพฺภมานา ยโส อยโสฯ นินฺทาติ อวณฺณภณนํฯ ปสํสาติ วณฺณภณนํฯ สุขนฺติ กามาวจรานํ กายิกเจตสิกํฯ ทุกฺขนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ กายิกเจตสิกํ, อนาคามิอรหนฺตานํ กายิกเมวฯ

นว สตฺตาวาสาติ สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺฐานานีติ อตฺโถฯ ตานิ ปน ตถาปกาสิตา ขนฺธา เอวฯ กตเม นว? วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘นวยิเม, ภิกฺขเว (อ. นิ. 9.24; ที. นิ. 3.341), สตฺตาวาสาฯ

กตเม นว? สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกาฯ อยํ ปฐโม สตฺตาวาโสฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปฐมาภินิพฺพตฺตาฯ อยํ ทุติโย สตฺตาวาโสฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสราฯ อยํ ตติโย สตฺตาวาโสฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหาฯ อยํ จตุตฺโถ สตฺตาวาโสฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา อสญฺญิโน อปฺปฏิสํเวทิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อสญฺญสตฺตาฯ อยํ ปญฺจโม สตฺตาวาโสฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนูปคาฯ อยํ ฉฏฺโฐ สตฺตาวาโสฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนูปคาฯ อยํ สตฺตโม สตฺตาวาโสฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนูปคาฯ อยํ อฏฺฐโม สตฺตาวาโสฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปคา ฯ อยํ นวโม สตฺตาวาโสฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, นว สตฺตาวาสา’’ติ (อ. นิ. 9.24; ที. นิ. 3.341)ฯ

ทสายตนานีติ จกฺขายตนํ รูปายตนํ โสตายตนํ สทฺทายตนํ ฆานายตนํ คนฺธายตนํ ชิวฺหายตนํ รสายตนํ กายายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนนฺติ เอวํ ทสฯ มนายตนธมฺมายตนานิ ปน โลกุตฺตรมิสฺสกตฺตา น คหิตานิฯ

อิเมสุ ทสสุ วิสฺสชฺชเนสุ วิปสฺสนาวเสน ตีรณปริญฺญา วุตฺตา, ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทีสุ ปน อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนํ ติณฺณํ, นิโรธปฏิปทานํ สจฺฉิกิริยาภาวนฏฺฐานํ เตสํเยว ปฏิเวธฏฺฐานํ ทุกฺขาทีนํ นิสฺสรณสฺส อนุปฺปาทาทีนํ ปญฺจทสนฺนํ, ปริคฺคหฏฺฐาทีนํ เอกติํสาย, อุตฺตริปฏิเวธฏฺฐาทีนํ ติณฺณํ, มคฺคงฺคานํ อฏฺฐนฺนํ, ‘‘ปโยคานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺโฐ’’ติอาทีนํ ทฺวินฺนํ, อสงฺขตฏฺฐสฺส วุฏฺฐานฏฺฐาทีนํ ทฺวินฺนํ, นิยฺยานฏฺฐสฺส อนุพุชฺฌนฏฺฐาทีนํ ติณฺณํ, อนุโพธนฏฺฐาทีนํ ติณฺณํ, อนุโพธปกฺขิยาทีนํ ติณฺณํ, อุชฺโชตนฏฺฐาทีนํ จตุนฺนํ, ปตาปนฏฺฐาทีนํ อฏฺฐารสนฺนํ, วิวฏฺฏนานุปสฺสนาทีนํ นวนฺนํ, ขเยญาณอนุปฺปาเทญาณานํ ปญฺญาวิมุตฺตินิพฺพานานนฺติ อิเมสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภวเสน ตีรณปริญฺญา วุตฺตา, เสสานํ ยถาโยคํ วิปสฺสนาวเสน จ ปฏิลาภวเสน จ ตีรณปริญฺญา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

เยสํ เยสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส, เต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺติฯ เอวํ เต ธมฺมา ปริญฺญาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จาติ หิ กิจฺจสมาปนฏฺเฐน ตีรณปริญฺญา วุตฺตาฯ กิจฺเจ หิ สมาปิเต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺตีติฯ เกจิ ปน ‘‘อวิปสฺสนูปคานํ ญาตปริญฺญา’’ติ วทนฺติฯ อภิญฺเญยฺเยน ญาตปริญฺญาย วุตฺตตฺตา ตํ น สุนฺทรํฯ ปริญฺญาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จาติ เต ปฏิลทฺธา เอว ธมฺมา ปริญฺญาตา จ นาม โหนฺติ, ตีริตา จ นามาติ อตฺโถฯ เอวํ กิจฺจสมาปนตฺถวเสน ปริญฺญาตตฺโถ วุตฺโต โหติฯ

[22] อิทานิ ตเมวตฺถํ เอเกกธมฺเม ปฏิลาภวเสน โยเชตฺวา อนฺเต จ นิคเมตฺวา ทสฺเสตุํ เนกฺขมฺมนฺติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

ปริญฺเญยฺยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปหาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา

[23] ปหาตพฺพนิทฺเทเส อสฺมิมาโนติ รูปาทีสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺมีติ มาโนฯ ตสฺมิญฺหิ ปหีเน อรหตฺตํ ปตฺตํ โหติฯ รูปราคาทีสุ วิชฺชมาเนสุปิ เสสานิ อวตฺวา อสฺมิมานสฺเสว วจนํ ทิฏฺฐิปติรูปกตฺเตน ตสฺส โอฬาริกตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ อวิชฺชาติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ทุกฺขาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ อญฺญาณํ, อภิธมฺมปริยาเยน ปุพฺพนฺตาทีหิ สทฺธิํ อฏฺฐสุฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณ’’นฺติ (ธ. ส. 1106; วิภ. 226)ฯ

ภวตณฺหาติ กามภวาทีสุ ภเวสุ ปตฺถนาฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสาน’’นฺติ (วิภ. 895)ฯ

ติสฺโส ตณฺหาติ กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาฯ ตาสํ อภิธมฺเม เอวํ นิทฺเทโส กโต – ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? ภวทิฏฺฐิสหคโต ราโค…เป.… จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ ภวตณฺหาฯ ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค…เป.… จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ วิภวตณฺหาฯ อวเสสา ตณฺหา กามตณฺหาฯ ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค…เป.… จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ กามตณฺหาฯ ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? รูปธาตุอรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค…เป.… ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค…เป.… (วิภ. 916)ฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามตณฺหา, รูปารูปภเวสุ ราโค ฌานนิกนฺติสสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภววเสน ปตฺถนา ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค วิภวตณฺหา’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ทสุตฺตรสุตฺตปริยาเยน โยชนาฯ สงฺคีติปริยาเยน ปน อภิธมฺมปริยาเยน จ ‘‘อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา กามตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหาฯ