[79] อิทานิ ตสฺส นิพฺพานสฺส มคฺคํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กถํ สตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ วิญฺญาณนฺติ อภิสงฺขารวิญฺญาณํฯ

[80]

อถสฺส มคฺคํ กเถนฺโต ภควา ‘‘อชฺฌตฺตญฺจา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ เอวํ สตสฺสาติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺสฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโสว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

อุทยมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. โปสาลมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[81] จุทฺทสเม โปสาลสุตฺเต – โย อตีตํ อาทิสตีติ โย ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิเภทํ อตีตํ อาทิสติฯ

เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลกํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํฯ เอส นโย ทฺเวปิ ชาติโยติอาทีสุฯ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป, ตทา สพฺเพสํ พฺรหฺมโลเก สนฺนิปตนโตฯ วฑฺฒมาโน กปฺโป วิวฏฺฏกปฺโป, ตทา พฺรหฺมโลกโต สตฺตานํ วิวฏฺฏนโตฯ ตตฺถ สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺฐายี คหิโต โหติ ตํมูลกตฺตา, วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺฐายีฯ เอวญฺหิ สติ ยานิ ตานิ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺฐายี’’ติ วุตฺตานิ (อ. นิ. 4.156), ตานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติฯ สํวฏฺฏกปฺเป วิวฏฺฏกปฺเปติ จ กปฺปสฺส อทฺธํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเปติ สกลํ กปฺปํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ กถํ อนุสฺสรตีติ เจ? อมุตฺราสินฺติอาทินา นเยนฯ ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป อหํ อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺญาณฏฺฐิติยา วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อาสิํฯ เอวํนาโมติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วาฯ

เอวํโคตฺโตติ กจฺจาโน วา กสฺสโป วา ฯ อิทมสฺส อตีตภเว อตฺตโน นามโคตฺตานุสฺสรณวเสน วุตฺตํฯ สเจ ปน ตสฺมิํ กาเล อตฺตโน วณฺณสมฺปตฺติํ วา ลูขปณีตชีวิตภาวํ วา สุขทุกฺขพหุลตํ วา อปฺปายุกทีฆายุกภาวํ วา อนุสฺสริตุกาโม, ตมฺปิ อนุสฺสรติเยวฯ เตนาห – ‘‘เอวํวณฺโณ เอวมายุปริยนฺโต’’ติฯ ตตฺถ เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วาฯ เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร วา ปวตฺตผลโภชโน วาฯ เอวํ สุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวทีฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ วสฺสสตปรมายุปริยนฺโต วา จตุราสีติ กปฺปสหสฺสปรมายุปริยนฺโต วาฯ

โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โส อหํ ตโต ภวโต โยนิโต คติโต วิญฺญาณฏฺฐิติโต สตฺตาวาสโต สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน อมุกสฺมิํ นาม ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา อุทปาทิํฯ ตตฺราปาสินฺติ อถ ตตฺราปิ ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา ปุน อโหสิํฯ เอวํนาโมติอาทิวุตฺตนยเมวฯ

อปิ จ – ยสฺมา อมุตฺราสินฺติ อิทํ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกํ อนุสฺสรณํฯ โส ตโต จุโตติ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํฯ ตสฺมา อิธูปปนฺโนติ อิมิสฺสา อิธูปปตฺติยา อนนฺตรเมวสฺส อุปปตฺติฏฺฐานํ สนฺธาย อมุตฺร อุทปาทินฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺราปาสินฺติ เอวมาทิ ปนสฺส ตตฺรา อิมิสฺสา อุปปตฺติยา อนฺตเร อุปปตฺติฏฺฐาเน นามโคตฺตาทีนํ อนุสฺสรณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ สฺวาหํ ตโต อนนฺตรูปปตฺติฏฺฐานโต จุโต อิธ อสุกสฺมิํ นาม ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺโตฯ

อิติติ เอวํฯ สาการํ สอุทฺเทสนฺติ นามโคตฺตวเสน สอุทฺเทสํ, วณฺณาทิวเสน สาการํฯ นามโคตฺเตน หิ สตฺโต ‘‘ติสฺโส กสฺสโป’’ติ อุทฺทิสิยติ, วณฺณาทีหิ ‘‘โอทาโต สาโม’’ติ นานตฺตโต ปญฺญายติฯ ตสฺมา นามโคตฺตํ อุทฺเทโส, อิตเร อาการาติฯ

ปุพฺเพนิวาสนฺติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุฏฺฐกฺขนฺธา ปุพฺเพนิวาโสฯ นิวุฏฺฐาติ อชฺฌาวุฏฺฐา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา, นิวุฏฺฐธมฺมา วาฯ นิวุฏฺฐาติ โคจรนิวาเสน นิวุฏฺฐา, อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา, ปรวิญฺญาเณน วิญฺญาตาปิ วา ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุฯ เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺติฯ ตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติ กเถติฯ ปเรสํ อตีตนฺติ อญฺเญสํ ปรปุคฺคลานํ ปุพฺเพนิวาสํ เอกมฺปิ ชาตินฺติอาทินา นเยน อาทิสติฯ

มหาปทานิยสุตฺตนฺตนฺติ มหาปุริสานํ อปทานนิยุตฺตํ มหาปทานสุตฺตํ (ที. นิ. 2.1 อาทโย)ฯ มหาสุทสฺสนิยสุตฺตนฺตนฺติ มหาสุทสฺสนสฺส สมฺปตฺติยุตฺตํ มหาสุทสฺสนสุตฺตํ (ที. นิ. 2.241 อาทโย)ฯ มหาโควินฺทิยสุตฺตนฺตนฺติ มหาโควินฺทพฺราหฺมณสฺส อปทานนิยุตฺตํ มหาโควินฺทสุตฺตํ (ที. นิ. 2.293 อาทโย)ฯ มาฆเทวิยสุตฺตนฺตนฺติ มฆเทวรญฺโญ อปทานนิยุตฺตํ มฆเทวสุตฺตํ (ม. นิ. 2.308 อาทโย)ฯ สตานุสาริญฺญาณํ โหตีติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตญาณํ โหติฯ

ยาวตกํ อากงฺขตีติ ยตฺตกํ ญาตุํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ ชานิสฺสามีติ ญาณํ เปเสติฯ อถสฺส ทุพฺพลปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทนาราโธ วิย อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ ญาณํ คจฺฉติฯ เตน ยาวตกํ อากงฺขติ, ตาวตกํ อนุสฺสรติฯ โพธิชนฺติ โพธิยา มูเล ชาตํฯ ญาณํ อุปฺปชฺชตีติ จตุมคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อยมนฺติมา ชาตีติ เตน ญาเณน ชาติมูลสฺส ปหีนตฺตา ปุน ‘‘อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติ (ที. นิ. 2.31) อปรมฺปิ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนฺติ เอตฺถ อุปริ ‘‘สตฺตาน’’นฺติ ปทํ อิเธว อาหริตฺวา สตฺตานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนฺติ โยเชตพฺพํฯ ปรานิ จ อปรานิ จ ‘‘ปราปรานี’’ติ วตฺตพฺเพ สนฺธิวเสน โร-การํ กตฺวา ‘‘ปโรปรานี’’ติ วุจฺจติฯ ปโรปรานํ ภาโว ปโรปริยํ, ปโรปริยเมว ปโรปริยตฺตํ, เวเนยฺยสตฺตานํ สทฺธาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส ญาณํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ, อินฺทฺริยานํ อุตฺตมานุตฺตมภาวญาณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อินฺทฺริยวโรวริยตฺตญาณ’’นฺติปิ ปาโฐ, วรานิ จ อวรานิ จ วโรวริยานิ, วโรวริยานํ ภาโว วโรวริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํฯ อวริยานีติ จ อุตฺตมานีติ อตฺโถฯ

อถ วา – ปรานิ จ โอปรานิ จ ปโรปรานิ, เตสํ ภาโว ปโรปริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํฯ โอปรานีติ จ โอรานีติ วุตฺตํ โหติ, ลามกานีติ อตฺโถ ‘‘ปโรปรายสฺส สเมจฺจ ธมฺมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.5; สุ. นิ. 479) วิยฯ ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณ’’นฺติ ภุมฺมวจเนนปิ ปาโฐ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.68)ฯ

ตถาคตสฺสาติ ยถา วิปสฺสิอาทโย ปุพฺพกา อิสโย อาคตา, ตถา อาคตสฺสฯ ยถา จ เต คตา, ตถา คตสฺสฯ ตถาคตพลนฺติ อญฺเญหิ อสาธารณํ ตถาคตสฺเสว พลํฯ ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลํ ปุญฺญุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตํ, ตถา อาคตพลนฺติปิ อตฺโถฯ ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตสฺส พลํ กายพลญฺจ ญาณพลญฺจฯ เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธมงฺคลเหมญฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.148; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.22; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.10.21; วิภ. อฏฺฐ. 760; อุทา. อฏฺฐ. 75; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.44);

ยเทตํ ปกติหตฺถิคฺคณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสสฺส, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ, อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํฯ ญาณพลํ ปน มหาสีหนาเท (ม. นิ. 1.146 อาทโย) อาคตํ ทสพลญาณํ จตุเวสารชฺชญาณํ อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนญาณํ จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ สํยุตฺตเก (สํ. นิ. 2.33-34) อาคตานิ เตสตฺตติ ญาณานิ สตฺตสตฺตติ ญาณานีติ เอวํ อญฺญานิปิ อเนกานิ ญาณสหสฺสานิ, เอตํ ญาณพลํ นามฯ อิธาปิ ญาณพลเมว อธิปฺเปตํ, ญาณญฺหิ อกมฺปิยฏฺเฐน อุปถมฺภกฏฺเฐน จ พลนฺติ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.2.44) วุตฺตํฯ

สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณนฺติ เอตฺถ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา ‘สตฺโต’ติ วุจฺจติ ฯ เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา ‘สตฺโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.161; มหานิ. 7)ฯ

อกฺขรจินฺตกา ปน อตฺถํ อวิจาเรตฺวา ‘‘นามมตฺตเมต’’นฺติ อิจฺฉนฺติฯ เยปิ อตฺถํ วิจาเรนฺติ, เต สตฺวโยเคน สตฺตาติ อิจฺฉนฺติฯ เตสํ สตฺตานํ อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ อาสโย , มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิยา วา กามาทีหิ เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส จิตฺตสนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํฯ สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺติ อนุปวตฺตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ กามราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ อาสโย จ อนุสโย จ อาสยานุสโยฯ ชาติคฺคหเณน จ ทฺวนฺทสมาสวเสน จ เอกวจนํ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา จริตาธิมุตฺติโย อาสยานุสยสงฺคหิตา, ตสฺมา อุทฺเทเส จริตาธิมุตฺตีสุ ญาณานิ อาสยานุสยญาเณเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘อาสยานุสเย ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยมกปาฏิหีเร ญาณนฺติ เอตฺถ อคฺคิกฺขนฺธอุทกธาราทีนํ อปุพฺพํ อจริมํ สกิํเยว ปวตฺติโต ยมกํ, อสฺสทฺธิยาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ หรณโต ปาฏิหีรํ, ยมกญฺจ ตํ ปาฏิหีรญฺจาติ ยมกปาฏิหีรํฯ

มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณนฺติ เอตฺถ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วา ปรทุกฺขํ หิํสติ วินาเสตีติ กรุณา, กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสารียตีติ กรุณา, ผรณกมฺมวเสน กมฺมคุณวเสน จ มหตี กรุณา มหากรุณา, สมาปชฺชนฺติ เอตํ มหาการุณิกาติ สมาปตฺติ, มหากรุณา จ สา สมาปตฺติ จาติ มหากรุณาสมาปตฺติ, ตสฺสํ มหากรุณาสมาปตฺติยํฯ ตํ สมฺปยุตฺตํ วา ญาณํฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อนาวรณญาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ สพฺพํ อญฺญาสีติ สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุสฺส ภาโว สพฺพญฺญุตา, สพฺพญฺญุตา เอว ญาณํ สพฺพญฺญุตาญาณนฺติ วตฺตพฺเพ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ วุตฺตํฯ สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺญตฺตีติ ปญฺเจว เนยฺยปถา โหนฺติฯ อาวชฺชนปฏิพทฺธตฺตา เอว หิ นตฺถิ ตสฺส อาวรณนฺติ ตเทว อนาวรณญาณนฺติ วุจฺจติ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.68)ฯ

สพฺพตฺถ อสงฺคมปฺปฏิหตมนาวรณญาณนฺติ เอตฺถ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ อสงฺคํ สงฺควิรหิตํ อปฺปฏิหตํ ปฏิปกฺขวิรหิตํ หุตฺวา ปวตฺตํ อาวรณวิรหิตํ ญาณํฯ

อนาคตมฺปิ อาทิสตีติ –

‘‘อิมสฺมิํ ภทฺทเก กปฺเป, ตโย อาสิํสุ นายกา;

อหเมตรหิ สมฺพุทฺโธ, เมตฺเตยฺโย จาปิ เหสฺสตี’’ติฯ จ –

‘‘อสีติวสฺสสหสฺสายุเกสุ , ภิกฺขเว, มนุสฺเสสุ เมตฺเตยฺโย นาม ภควา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติ จ (ที. นิ. 3.107) –

‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สงฺโข นาม ราชา โย โส ยูโป รญฺญา มหาปนาเทน การาปิโต, ตํ ยูปํ อุสฺสาเปตฺวา อชฺฌาวสิตฺวา ตํ ทตฺวา วิสฺสชฺชิตฺวา สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ทานํ ทตฺวา เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิสฺสตี’’ติ จ (ที. นิ. 3.108) –

‘‘อนาคเต อฏฺฐิสฺสโร นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ (มิ. ป. 4.1.3) จ, ‘‘สุมนิสฺสโร นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ จ –

อาทินา นเยน เทวทตฺตาทีนํ อนาคตํ อาจิกฺขติฯ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสตีติ อิทํ ปากฏเมวฯ

[82] วิภูตรูปสญฺญิสฺสาติ สมติกฺกนฺตรูปสญฺญิสฺสฯ สพฺพกายปฺปหายิโนติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน สพฺพรูปกายปหายิโน, ปหีนรูปภวปฏิสนฺธิกสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโตติ วิญฺญาณาภาวทสฺสเนน ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ปสฺสโต, อากิญฺจญฺญายตนลาภิโนติ วุตฺตํ โหติฯ ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ สกฺกาติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาหฯ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ญาณํ ปุจฺฉามิ, กีทิสํ อิจฺฉิตพฺพนฺติฯ กถํ เนยฺยาติ กถญฺจ โส เนตพฺโพ, กถมสฺส อุตฺตริญาณํ อุปฺปาเทตพฺพนฺติฯ

กตมา รูปสญฺญาติ เอตฺถ รูปสญฺญาติ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรฌานญฺเจว ตทารมฺมณญฺจฯ รูปาวจรฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 248; ปฏิ. ม. 1.209)ฯ ตสฺส อารมฺมณมฺปิ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 223)ฯ ตสฺมา อิธ รูเป สญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ สญฺญาสีเสน รูปาวจรฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ รูปํ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญา, รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน กุสลวิปากกิริยวเสน ปญฺจทสฌานสงฺขาตา รูปสญฺญา เอว อธิปฺเปตา ฯ รูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺส วาติ รูปาวจรกุสลชฺฌานสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺสฯ อุปปนฺนสฺส วาติ วิปากชฺฌานวเสน ตสฺมิํ ภเว อุปปนฺนสฺสฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วาติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว กิริยาฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สุขํ อุปฺปาเทตฺวา วิหรนฺตสฺสฯ อรูปสมาปตฺติโยติ อากาสานญฺจายตนาทีนิฯ ปฏิลทฺธสฺสาติ อุปฺปาเทตฺวา ฐิตสฺสฯ รูปสญฺญา วิภูตา โหนฺตีติ รูปสญฺญา อปคตา โหนฺติฯ วิคตาติ วินาสิตาฯ ‘‘อภาวิตา’’ติปิ ปาโฐ, สุนฺทโรฯ

ตทงฺคสมติกฺกมาติ ตทงฺคปฺปหานวเสน อติกฺกเมนฯ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโนติ อรูปชฺฌานปฏิลาเภน วิกฺขมฺภเนน ปหีโนฯ ตสฺส รูปกาโยติ ตสฺส อรูปสมาปตฺติปฏิลาภิโน อรูปปุคฺคลสฺส รูปาวจรกาโยฯ

อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอตฺถ นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส สงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํ, อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ อากิญฺจญฺญํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อิมิสฺสา สญฺญาย อายตนนฺติ อากิญฺจญฺญายตนํ, อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาปคมารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวาติ ตํ วิญฺญาณญฺจายตนํ สโตการี หุตฺวา สมาปชฺชิตฺวาฯ ตโต วุฏฺฐหิตฺวาติ สโตการี หุตฺวา ตาย สมาปตฺติยา วุฏฺฐายฯ ตญฺเญว วิญฺญาณนฺติ ตํ อากาเส ปวตฺติตํ มหคฺคตวิญฺญาณํฯ อภาเวตีติ วินาเสติฯ วิภาเวตีติ วิวิธา นาเสติฯ อนฺตรธาเปตีติ อทสฺสนํ คเมติฯ

กถํ โส เนตพฺโพติ โส ปุคฺคโล เกนปฺปกาเรน ชานิตพฺโพฯ วิเนตพฺโพติ นานาวิเธน ชานิตพฺโพฯ อนุเนตพฺโพติ ปุนปฺปุนํ จิตฺเตน กถํ คมยิตพฺโพฯ

[83]

อถสฺส ภควา ตาทิเส ปุคฺคเล อตฺตโน อปฺปฏิหตญาณตํ ปกาเสตฺวา ตํ ญาณํ พฺยากาตุํ คาถมาหฯ ตตฺถ วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพา, อภิชานํ ตถาคโตติ อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส ปฏิสนฺธิวเสน สตฺตาติ เอวํ สพฺพา วิญฺญาณฏฺฐิติโย อภิชานนฺโต ตถาคโตฯ ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาตีติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน ติฏฺฐเมตํ ปุคฺคลํ ชานาติ – ‘‘อายติํ อยํ เอวํคติโก ภวิสฺสตี’’ติฯ ธิมุตฺตนฺติ อากิญฺจญฺญายตนาทีสุ อธิมุตฺตํฯ ตปฺปรายณนฺติ ตมฺมยํฯ

วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ฐานานิ สวิญฺญาณกา ขนฺธา เอวฯ ตตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถฯ อปริมาเณสุปิ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน ทฺเวปิ เอกสทิสา นตฺถิฯ เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺฐาเนน วา สทิสา โหนฺติฯ เตปิ อาโลกิตวิโลกิตาทีหิ วิสทิสาว โหนฺติฯ ตสฺมา ‘‘นานตฺตกายา’’ติ วุตฺตาฯ ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหติฯ ตสฺมา ‘‘นานตฺตสญฺญิโน’’ติ วุตฺตาฯ เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉ กามาวจรเทวาฯ เตสุ หิ เกสญฺจิ กาโย นีโล โหติ, เกสญฺจิ ปีตกาทิวณฺโณฯ สญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ โหติ, อเหตุกา น โหติฯ เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตา ปุนพฺพสุมาตา ยกฺขินี ปิยงฺกรมาตา ผุสฺสมิตฺตา ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทโย อญฺเญ จ เวมานิกา เปตาฯ เอเตสญฺหิ โอทาตกาฬมงฺคุรจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว กิสถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ติเหตุกทุเหตุกาเหตุกวเสน สญฺญาปิฯ เต ปน เทวา วิย น มเหสกฺขา, กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา วิหรนฺติฯ เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข สุขิตา โหนฺติ, ตสฺมา สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตาฯ เย ปเนตฺถ ติเหตุกา, เตสํ ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ ปิยงฺกรมาตาทีนํ วิยฯ

พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาโนฯ ปฐมาภินิพฺพตฺตาติ เต สพฺเพปิ ปฐมชฺฌาเนน นิพฺพตฺตาฯ พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน ปริตฺเตน, พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, กาโยว เนสํ วิปฺผาริกตโร โหติฯ มหาพฺรหฺมาโน ปณีเตน, กาโย ปน เนสํ อติวิปฺผาริกตโร โหติฯ อิติ เต กายสฺส นานตฺตา, ปฐมชฺฌานวเสน สญฺญาย เอกตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนติ วุตฺตาฯ ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตาฯ นิรเยสุ หิ เกสญฺจิ คาวุตํ, เกสญฺจิ อฑฺฒโยชนํ, เกสญฺจิ ติคาวุตํ อตฺตภาโว โหติ, เทวทตฺตสฺส ปน โยชนสติโก ชาโตฯ ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา โหนฺติ, เกจิ มหนฺตาฯ เปตฺติวิสเยสุปิ เกจิ สฏฺฐิหตฺถา, เกจิ อสีติหตฺถา โหนฺติ, เกจิ สุวณฺณา, เกจิ ทุพฺพณฺณาฯ ตถา กาลกญฺจิกา อสุราฯ อปิ เจตฺถ ทีฆปิฏฺฐิกเปตา นาม สฏฺฐิโยชนิกาปิ โหนฺติฯ สญฺญา ปน สพฺเพสมฺปิ อกุสลวิปากาเหตุกาว โหติฯ อิติ อาปายิกาปิ นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนติ สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ

อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสรตีติ อาภสฺสราฯ เตสุ ปญฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานทฺวยํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติฯ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อปฺปมาณาภา นาม โหนฺติฯ ปณีตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อาภสฺสรา นาม โหนฺติฯ อิธ ปน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สพฺเพ คหิตาฯ สพฺเพสญฺหิ เตสํ กาโย เอกวิปฺผาโรว โหติ, สญฺญา ปน อวิตกฺกวิจารมตฺตา จ อวิตกฺกอวิจารา จาติ นานาฯ

สุภกิณฺหาติ สุเภน โวกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน เอกคฺฆนาติ อตฺโถฯ เอเตสญฺหิ น อาภสฺสรานํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปภา คจฺฉตีติฯ จตุกฺกนเย ตติยสฺส ปญฺจกนเย จตุกฺกสฺส ปริตฺตมชฺฌิมปณีตสฺส ฌานสฺส วเสน ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติฯ อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสญฺญาย เอกตฺตสญฺญิโน จาติ เวทิตพฺพาฯ เวหปฺผลาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติฯ อสญฺญสตฺตา วิญฺญาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ คจฺฉนฺติฯ

สุทฺธาวาสา วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา, น สพฺพกาลิกา, กปฺปสตสหสฺสมฺปิ อสงฺเขฺยยฺยมฺปิ พุทฺธสุญฺเญ โลเก น อุปฺปชฺชนฺติฯ โสฬสกปฺปสหสฺสพฺภนฺตเร พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุเยว อุปฺปชฺชนฺติฯ ธมฺมจกฺกปวตฺติสฺส (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 2.30) ภควโต ขนฺธาวารสทิสา โหนฺติฯ ตสฺมา เนว วิญฺญาณฏฺฐิติํ, น จ สตฺตาวาสํ ภชนฺติฯ มหาสีวตฺเถโร ปน ‘‘น โข ปน โส, สาริปุตฺต, อาวาโส สุลภรูโป, โย มยา อนาวุฏฺฐปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺญตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหีติ อิมินา สุตฺเตน (ม. นิ. 1.160) สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติํ จตุตฺถสตฺตาวาสญฺจ ภชนฺตี’’ติ วทติ, ตํ อปฺปฏิพาหิตตฺตา สุตฺตสฺส อนุญฺญาตํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 3.7.44-45; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.21)ฯ

สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมาติ เอตฺถ สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, สพฺพาสํ วา อนวเสสานนฺติ อตฺโถฯ รูปสญฺญานนฺติ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานญฺเจว ตทารมฺมณานญฺจฯ รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 248; ปฏิ. ม. 1.209), ตสฺส อารมฺมณมฺปิ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 223)ฯ ตสฺมา อิธ ‘‘รูเป สญฺญา รูปสญฺญา’’ติ เอวํ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ รูปํ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญา, รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สมติกฺกมาติ วิราคา นิโรธา จฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยวเสน ปญฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ เอเตสญฺจ ปถวีกสิณาทิวเสน อฏฺฐนฺนํ อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ สพฺพากาเรน อนวเสสานํ วา วิราคา จ นิโรธา จ วิราคเหตุ เจว นิโรธเหตุ จ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ น หิ สกฺกา สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสญฺเญน เอตํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุนฺติฯ ตตฺถ ยสฺมา อารมฺมเณ อวิรตฺตสฺส สญฺญาสมติกฺกโม น โหติ, สมติกฺกนฺตาสุ จ สญฺญาสุ อารมฺมณํ สมติกฺกนฺตเมว โหติฯ ตสฺมา อารมฺมณสมติกฺกมํ อวตฺวา –

‘‘ตตฺถ กตมา รูปสญฺญา? รูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ รูปสญฺญาโยฯ อิมา รูปสญฺญาโย อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต, เตน วุจฺจติ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติ –

เอวํ วิภงฺเค (วิภ. 602) สญฺญานํเยว สมติกฺกโม วุตฺโตฯ ยสฺมา ปน อารมฺมณสมติกฺกเมน ปตฺตพฺพา เอตา สมาปตฺติโย, น เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ ปฐมชฺฌานาทีนิ วิย, ตสฺมา อยํ อารมฺมณสมติกฺกมวเสนาปิ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเตน อุปฺปนฺนา สญฺญา ปฏิฆสญฺญา, รูปสญฺญาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมา ปฏิฆสญฺญา? รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญา, อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสญฺญาโย’’ติ (วิภ. 603)ฯ ตาสํ กุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนนฺติ สพฺพโส ทสนฺนํ ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา ปหานา อสมุปฺปาทา, อปฺปวตฺติํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

กามญฺเจตา ปฐมชฺฌานาทีนิ สมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ, น หิ ตสฺมิํ สมเย ปญฺจทฺวารวเสน จิตฺตํ ปวตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ อญฺญตฺถ ปหีนานํ สุขทุกฺขานํ จตุตฺถชฺฌาเน วิย สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ตติยมคฺเค วิย จ อิมสฺมิํเยว ฌาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ อิมสฺส ฌานสฺส ปสํสาวเสน เอตาสํ เอตฺถ วจนํ เวทิตพฺพํฯ อถ วา – กิญฺจาปิ ตา รูปาวจรํ สมาปนฺนสฺส น สนฺติ, อถ โข น ปหีนตฺตา น สนฺติ, น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตติ, รูปายตฺตา จ เอตาสํ ปวตฺติ, อยํ ปน ภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติ ฯ ตสฺมา ตา เอตฺถ ‘‘ปหีนา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ น เกวลญฺจ วตฺตุํ, เอกํเสเนว เอวํ ธาเรตุมฺปิ วฏฺฏติฯ ตาสญฺหิ อิโต ปุพฺเพ อปฺปหีนตฺตาเยว ‘‘ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโก’’ติ (อ. นิ. 10.72) วุตฺโต ภควตาฯ อิธ จ ปหีนตฺตาเยว อรูปสมาปตฺตีนํ อาเนญฺชตา สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตา – ‘‘อาฬาโร จ กาลาโม อรูปํ สมาปนฺโน ปญฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อติกฺกนฺตานิ เนว อทฺทส, น ปน สทฺทํ อสฺโสสี’’ติ (ที. นิ. 2.192)ฯ

นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการาติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตานํ สญฺญานํ, นานตฺตานํ วา สญฺญานํฯ ยสฺมา หิ เอตา –

‘‘ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺญา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส วา มโนวิญฺญาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ นานตฺตสญฺญาโย’’ติ (วิภ. 604) –

เอวํ วิภงฺเค วิภชิตฺวา วุตฺตาว อิธ อธิปฺเปตา อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุสงฺคหิตา สญฺญา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติฯ ยสฺมา เจตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา ทฺวาทส อกุสลสญฺญา เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา ทฺเว อกุสลวิปากสญฺญา เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสมฺปิ สญฺญา นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ อสทิสา, ตสฺมา ‘‘นานตฺตสญฺญา’’ติ วุตฺตาฯ ตาสํ สพฺพโส นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา อนาวชฺชนา อสมนฺนาหารา อปจฺจเวกฺขณาฯ ยสฺมา ตา นาวชฺชติ น มนสิกโรติ น ปจฺจเวกฺขติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ

ยสฺมา เจตฺถ ปุริมา รูปสญฺญา ปฏิฆสญฺญา จ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเวปิ น วิชฺชนฺติ, ปเคว ตสฺมิํ ภเว อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณกาเล, ตสฺมา ตาสํ ‘‘สมติกฺกมา อตฺถงฺคมา’’ติ ทฺเวธาปิ อภาโวเยว วุตฺโตฯ นานตฺตสญฺญาสุ ปน ยสฺมา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา นว กิริยสญฺญา ทส อกุสลสญฺญาติ, อิมา สตฺตวีสติ สญฺญา อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเว วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตาสํ ‘‘อมนสิการา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺราปิ หิ อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺโต ตาสํ อมนสิการาเยว อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตา ปน มนสิกโรนฺโต อสมาปนฺโน โหตีติฯ สงฺเขปโต เจตฺถ ‘‘รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา’’ติ อิมินา สพฺพรูปาวจรธมฺมานํ ปหานํ วุตฺตํฯ ‘‘ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’’ติ อิมินา สพฺเพสํ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานญฺจ ปหานํ อมนสิกาโร จ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.213)ฯ

อิติ ภควา ปนฺนรสนฺนํ รูปสญฺญานํ สมติกฺกเมน ทสนฺนํ ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคเมน จตุจตฺตาลีสาย นานตฺตสญฺญานํ อมนสิกาเรนาติ ตีหิ ปเทหิ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา วณฺณํ กเถสิฯ กิํ การณาติ เจ? โสตูนํ อุสฺสาหชนนตฺถญฺเจว ปโลภนตฺถญฺจฯ

สเจ หิ เกจิ อปณฺฑิตา วเทยฺยุํ – ‘‘สตฺถา อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตถาติ วทติ, โก นุ โข เอตาย นิพฺพตฺติตาย อตฺโถ, โก อานิสํโส’’ติฯ ‘‘เต เอวํ วตฺตุํ มา ลภนฺตู’’ติ อิเมหิ อากาเรหิ สมาปตฺติยา วณฺณํ กเถสิฯ ตญฺหิ เนสํ สุตฺวา เอวํ ภวิสฺสติ – ‘‘เอวํ สนฺตา กิร อยํ สมาปตฺติ เอวํ ปณีตา, นิพฺพตฺเตสฺสาม น’’นฺติ, อถสฺสา นิพฺพตฺตนตฺถาย อุสฺสาหํ กริสฺสนฺตีติฯ

ปโลภนตฺถญฺจาปิ เตสํ เอติสฺสา วณฺณํ กเถสิ วิสกณฺฏกวาณิโชวิย, วิสกณฺฏกวาณิโช นาม คุฬวาณิโช วุจฺจติฯ โส กิร คุฬผาณิตขณฺฑสกฺกราทีนิ สกเฏน อาทาย ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถ, วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา ‘‘วิสํ นาม กกฺขฬํ, โย นํ ขาทติ, โส มรติ, กณฺฏโกปิ วิชฺฌิตฺวา มาเรติ, อุโภเปเต กกฺขฬา, โก เอตฺถ อานิสํโส’’ติ เคหทฺวารานิ ถเกสุํ, ทารเก จ ปลาเปสุํฯ ตํ ทิสฺวา วาณิโช ‘‘อโวหารกุสลา อิเม คามิกา, หนฺท เน อุปาเยน คณฺหาเปมี’’ติ ‘‘อติมธุรํ คณฺหถ, อติสาทุํ คณฺหถ, คุฬํ ผาณิตํ สกฺกรํ สมคฺฆํ ลพฺภติ, กูฏมาสกกูฏกหาปณาทีหิปิ ลพฺภตี’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา หฏฺฐปหฏฺฐา นิกฺขนฺตา พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา คเหสุํฯ

ตตฺถ วาณิชสฺส ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆสนํ วิย ภควโต ‘‘อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตถา’’ติ วจนํฯ ‘‘อุโภเปเต กกฺขฬา, โก เอตฺถ อานิสํโส’’ติ คามิกานํ จินฺตนํ วิย ‘‘ภควา ‘อากาสานญฺจายตนํ นิพฺพตฺเตถา’ติ อาห, โก นุ โข เอตฺถ อานิสํโส, นาสฺส คุณํ ชานามา’’ติ โสตูนํ จินฺตนํฯ อถสฺส วาณิชสฺส ‘‘อติมธุรํ คณฺหถา’’ติอาทิวจนํ วิย ภควโต รูปสญฺญาสมติกฺกมนาทิกํ อานิสํสปฺปกาสนํฯ อิทญฺหิ สุตฺวา เต พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา คามิกา วิย คุฬํ ‘‘อิมินา อานิสํเสน ปโลภิตจิตฺตา มหนฺตมฺปิ อุสฺสาหํ กตฺวา อิมํ สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตสฺสนฺตี’’ติ อุสฺสาหชนนตฺถํ ปโลภนตฺถญฺจ กเถสิฯ

อากาสานญฺจายตนูปคาติ เอตฺถ นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสํ อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตํ เอว อากาสานญฺจํ, ตํ อากาสานญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ อากาสานญฺจายตนํฯ กสิณุคฺฆาฏิมากาสสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฏิสนฺธิวเสน อากาสานญฺจายตนภวํ อุปคตา อากาสานญฺจายตนูปคาฯ อิโต ปเรสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม (ธ. ส. อฏฺฐ. 265, 1436-7)ฯ

อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถ ตาว ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อากาสานญฺจํ อายตนมสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตนํ, วุตฺตนเยเนว อารมฺมณมฺปิฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

วิญฺญาณญฺจายตนูปคาติ เอตฺถ ปน ‘‘อนนฺต’’นฺติ มนสิกาตพฺพวเสน นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อนนฺตเมว อานญฺจํ, วิญฺญาณํ อานญฺจํ ‘‘วิญฺญาณานญฺจ’’นฺติ อวตฺวา ‘‘วิญฺญาณญฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ รุฬฺหีสทฺโทฯ ตเทว วิญฺญาณญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ ตตฺถ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิญฺญาณญฺจายตนภวํ อุปคตา วิญฺญาณญฺจายตนูปคาฯ

วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิญฺญาณญฺจํ อายตนมสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ฌานมฺปิ วิญฺญาณญฺจายตนํ, วุตฺตนเยเนว จ อารมฺมณมฺปิฯ เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อากิญฺจญฺญายตนูปคาติ เอตฺถ ปน นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํ, อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ อากิญฺจญฺญํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนนฺติ อากิญฺจญฺญายตนํฯ ตตฺถ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อากิญฺจญฺญายตนภวํ อุปคตา อากิญฺจญฺญายตนูปคาฯ

อยํ สตฺตมวิญฺญาณฏฺฐิตีติ อิมํ สตฺตมํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ฐานํ ชานาติ ฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ยเถว สญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนว วิญฺญาณํ นาวิญฺญาณํ, ตสฺมา วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ น วุตฺตํฯ

อภูตนฺติ อภูตตฺถํ ‘‘รูปํ อตฺตา’’ติอาทิวจนํฯ ตํ วิปลฺลาสภาวโต อตจฺฉํฯ ทิฏฺฐินิสฺสยโต อนตฺถสญฺหิตํฯ อถ วา อภูตนฺติ อสนฺตํ อวิชฺชมานํฯ อโจรสฺเสว ‘‘อิทํ เต โจริกาย อาภตํ, น อิทํ ตุยฺหํ ฆเร ธน’’นฺติอาทิวจนํฯ อตจฺฉนฺติ อตถาการํ อญฺญถา สนฺตํฯ อนตฺถสญฺหิตนฺติ น อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิตํฯ น ตํ ตถาคโต พฺยากโรตีติ ตํ อนิยฺยานิกกถํ ตถาคโต น กเถติฯ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตนฺติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํฯ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตนฺติ อริยสจฺจสนฺนิสฺสิตํฯ ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหตีติ ตสฺมิํ ตติยพฺยากรเณ ตสฺส ปญฺหสฺส พฺยากรณตฺถาย ตถาคโต กาลญฺญู โหติฯ มหาชนสฺส อาทานกาลํ คหณกาลํ ชานิตฺวา สเหตุกํ สการณํ กตฺวา ยุตฺตปตฺตกาเลเยว พฺยากโรตีติ อตฺโถฯ

ยุตฺตปตฺตกาเล วทตีติ กาลวาทีฯ ภูตํ สภาวํ วทตีติ ภูตวาทีฯ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ วทตีติ อตฺถวาทีฯ มคฺคผลธมฺมํ วทตีติ ธมฺมวาทีฯ สํวราทิวินยํ วทตีติ วินยวาทีฯ ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเรสุ อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติฯ เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา ‘‘กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตก’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 617-618) นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ วิตถํ นตฺถิฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิฯ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ เตสํ วิวิธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐํ สุต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํฯ สุตนฺติ สทฺทายตนํฯ มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํฯ วิญฺญาตนฺติ สุขทุกฺขาทิธมฺมารมฺมณํฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ

ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํฯ

ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺติ อิมินา เอตํ ทสฺเสติ – ยญฺหิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส นีลํ ปีตกนฺติอาทิ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม รูปารมฺมณํ ทิสฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํฯ ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติอาทิ สทฺทารมฺมณํ โสตทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, มูลคนฺโธ ตจคนฺโธติอาทิ คนฺธารมฺมณํ ฆานทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, มูลรโส ขนฺธรโสติอาทิ รสารมฺมณํ ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, กกฺขฬํ มุทุกนฺติอาทิ ปถวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุเภทํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ กายทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ ผุสิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํฯ ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส สุขทุกฺขาทิเภทํ ธมฺมารมฺมณํ มโนทฺวารสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม ธมฺมารมฺมณํ วิชานิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํฯ

ยญฺหิ, จุนฺท, อิเมสํ สตฺตานํ ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ, ตตฺถ ตถาคเตน อทิฏฺฐํ วา อสุตํ วา อมุตํ วา อวิญฺญาตํ วา นตฺถิ, อิมสฺส ปน มหาชนสฺส ปริเยสิตฺวา อปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา อปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, สพฺพมฺปิ ตถาคตสฺส อสมฺปตฺตํ นาม นตฺถิ ญาเณน อสจฺฉิกตํฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ ยํ ตถา โลเกน คตํ, ตสฺส ตเถว คตตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจตีติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อภิสมฺพุทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ คตสทฺเทน เอกตฺถํฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ ตถาคโตติ นิคมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.188; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.23)ฯ

‘‘ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ, โน อญฺญถา, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ –

เอตฺถ ยํ รตฺติํ ภควา โพธิมณฺเฑ อปฺปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรสมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺติํ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป.… เวทลฺลํ, ตํ สพฺพํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ นตฺถิ, ตตฺถ วาฬคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, สพฺพํ ตํ เอกมุทฺทิกาย ลญฺฉิตํ วิย, เอกนาฬิยา มิตํ วิย, เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ วิตถํ นตฺถิฯ เตนาห – ‘‘ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต…เป.… สพฺพํ ตํ ตถเมว โหติ, โน อญฺญถา ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติฯ คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทฯ

อปิ จ – อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถฯ ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา คโตติ เอวเมตสฺมิํ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

‘‘ยถาวาที, จุนฺท…เป.… วุจฺจตี’’ติ เอตฺถ ภควโต วาจาย กาโย อนุโลเมติ กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ภควา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ, เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถฯ ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโตติ เอวเมตฺถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

อภิภู อนภิภูโตติ อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจิปริยนฺตํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ วิมุตฺติยาปิ น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิฯ อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชราชา เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมาฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ ทกฺขตีติ ทโสฯ วสํ วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ

ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา – อคโท วิย อคโท, โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จฯ เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติฯ อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺญุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7)ฯ

อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสนาติ อปุญฺญาภิสงฺขารวเสน อิธตฺถญฺเญว ชานาติฯ กายสฺส เภทา ปรํ มรณาติ อุปาทินฺนขนฺธเภทา มรณโต ปรํฯ อปายนฺติอาทีสุ วุฑฺฒิสงฺขาตสุขสาตโต อยา อเปตตฺตา อปาโยฯ ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติฯ ทุกฺกรการิโน เอตฺถ วินิปตนฺตีติ วินิปาโตฯ นิรติอฏฺเฐน นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรโยฯ ตํ อปายํ…เป.… นิรยํฯ อุปปชฺชิสฺสตีติ ปฏิสนฺธิวเสน อุปฺปชฺชิสฺสติฯ ติรจฺฉานโยนินฺติ ติริยํ อญฺจนฺตีติ ติรจฺฉานา, เตสํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ, ตํ ติรจฺฉานโยนิํฯ เปตฺติวิสยนฺติ ปจฺจภาวํ ปตฺตานํ วิสโยติ เปตฺติวิสโย, ตํ เปตฺติวิสยํฯ มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา , เตสุ มนุสฺเสสุฯ อิโต ปรํ กมฺมาภิสงฺขารวเสนาติ เอตฺถ ปุญฺญาภิสงฺขารวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

อาสวานํ ขยาติ อาสวานํ วินาเสนฯ อนาสวํ เจโตวิมุตฺตินฺติ อาสววิรหิตํ อรหตฺตผลสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตผลปญฺญํฯ อรหตฺตผลสมาธิ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลปญฺญา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ตณฺหาจริเตน วา อปฺปนาฌานพเลน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อธิคตํ อรหตฺตผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ทิฏฺฐิจริเตน อุปจารชฺฌานมตฺตํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ อรหตฺตผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ อนาคามิผลํ วา กามราคํ สนฺธาย ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลํ สพฺพปฺปการโต อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ

อากิญฺจญฺญายตนํ ธิมุตฺตนฺติ วิโมกฺเขนาติ เกนฏฺเฐน วิโมกฺโข เวทิตพฺโพติ? อธิมุจฺจนฏฺเฐนฯ

โก อยํ อธิมุจฺจนฏฺโฐ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺฐุ วิมุจฺจนฏฺโฐ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ วิมุจฺจนฏฺโฐ, ปิตุ องฺเก วิสฺสฏฺฐองฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวรูเปน วิโมกฺเขน ธิมุตฺตนฺติฯ วิญฺญาณญฺจายตนํ มุญฺจิตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน นิราสงฺกวเสน ธิมุตฺตํ อลฺลีนํฯ ตตฺราธิมุตฺตนฺติ ตสฺมิํ สมาธิมฺหิ อลฺลีนํฯ ตทธิมุตฺตนฺติ ตสฺมิํ ฌาเน อธิมุตฺตํฯ ตทาธิปเตยฺยนฺติ ตํ ฌานํ เชฏฺฐกํฯ รูปาธิมุตฺโตติอาทีนิ ปญฺจ กามคุณครุกวเสน วุตฺตานิฯ กุลาธิมุตฺโตติอาทีนิ ตีณิ ขตฺติยาทิกุลครุกวเสน วุตฺตานิฯ ลาภาธิมุตฺโตติอาทีนิ อฏฺฐ โลกธมฺมวเสน วุตฺตานิฯ ธีวราธิมุตฺโตติอาทีนิ จตฺตาริ ปจฺจยวเสน วุตฺตานิฯ สุตฺตนฺตาธิมุตฺโตติอาทีนิ ปิฏกตฺตยวเสน วุตฺตานิฯ อารญฺญกงฺคาธิมุตฺโตติอาทีนิ ธุตงฺคสมาทานวเสน วุตฺตานิฯ ปฐมชฺฌานาธิมุตฺโตติอาทีนิ ปฏิลาภวเสน วุตฺตานิฯ

กมฺมปรายณนฺติ อภิสงฺขารวเสนฯ วิปากปรายณนฺติ ปวตฺติวเสนฯ กมฺมครุกนฺติ เจตนาครุกํฯ ปฏิสนฺธิครุกนฺติ อุปปตฺติครุกํฯ

[84] อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวาติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา อากิญฺจญฺญายตนชนกกมฺมาภิสงฺขารํ ญตฺวา ‘‘กินฺติ ปลิโพโธ อย’’นฺติฯ นนฺทิสํโยชนํ อิตีติ ยา จตุตฺถอรูปราคสงฺขาตา นนฺที ตญฺจ สํโยชนํ ญตฺวาฯ ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติ อถ ตตฺถ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา ตํ สมาปตฺติํ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสติฯ เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺสาติ เอตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ วิปสฺสโต อนุกฺกเมน อุปฺปนฺนํ อรหตฺตญาณํ อวิปรีตํฯ วุสีมโตติ วุสิตวนฺตสฺสฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

โปสาลมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. โมฆราชมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[85] ปนฺนรสเม โมฆราชสุตฺเต – ทฺวาหนฺติ ทฺเว วาเร อหํฯ โส หิ ปุพฺเพ อชิตสุตฺตสฺส (สุ. นิ. 1038 อาทโย) จ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตสฺส (สุ. นิ. 1046 อาทโย) จ อวสาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ, ภควา ปนสฺส อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน น พฺยากาสิฯ เตนาห – ‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺส’’นฺติฯ ยาวตติยญฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตนฺติ ยาวตติยญฺจ สหธมฺมิกํ ปุฏฺโฐ วิสุทฺธิเทวภูโต อิสิ ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ พฺยากโรตีติ เอวํ เม สุตํฯ โคธาวรีตีเรเยว กิร โส เอวมสฺโสสิฯ เตนาห – ‘‘พฺยากโรตีติ เม สุต’’นฺติฯ อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทเส ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยํ เอวฯ

[86] อยํ โลโกติ มนุสฺสโลโกฯ ปโร โลโกติ ตํ ฐเปตฺวา อวเสโสฯ สเทวโกติ พฺรหฺมโลกํ ฐเปตฺวา อวเสโส อุปปตฺติเทวสมฺมุติเทวยุตฺโตฯ ‘‘พฺรหฺมโลโก สเทวโก’’ติ เอตํ วา ‘‘สเทวโก โลโก’’ติอาทินยนิทสฺสนมตฺตํฯ เตน สพฺโพปิ ตถาวุตฺตปฺปการโลโก เวทิตพฺโพฯ

[87] เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺติ เอวํ อคฺคทสฺสาวิํ, สเทวกสฺส โลกสฺส อชฺฌาสยาธิมุตฺติคติปรายณาทีนิ ปสฺสิตุํ สมตฺถนฺติ ทสฺเสติฯ

[88] สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วาติ ทฺวีหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ ปสฺสฯ อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจาติ สกฺกายทิฏฺฐิํ อุทฺธริตฺวาฯ

ลุชฺชตีติ ภิชฺชติฯ จกฺขตีติ จกฺขุฯ ตเทตํ สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺฐมณฺฑเล จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ รูปยนฺตีติ รูปา, วณฺณวิการมาปชฺชนฺตา หทยงฺคตภาวํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถฯ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิญฺญาณํ , จกฺขุสฺส วา จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ วา วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสฯ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยาติ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตผสฺสปจฺจยาฯ