[64] จตุตฺถคาถาย น เต มารสฺส ปทฺธคูติ เต มารสฺส ปทฺธจรา ปริจาริกา สิสฺสา น โหนฺติฯ

มหาชนํ ปาเส นิโยเชตฺวา มาเรตีติ มาโรฯ อกุสลกมฺเม นิยุตฺตตฺตา กณฺโหฯ ฉสุ เทวโลเกสุ อธิปติตฺตา อธิปติฯ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตํ คตตฺตา อนฺตคูฯ ปาปชนํ น มุญฺจตีติ นมุจิฯ สติวิปฺปวาสปฺปมตฺตปุคฺคลานํ ญาตโกติ ปมตฺตพนฺธุฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโสว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

กปฺปมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ชตุกณฺณิมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[65] เอกาทสเม ชตุกณฺณิสุตฺเต – สุตฺวานหํ วีร อกามกามินฺติ อหํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา (ปารา. 1; ที. นิ. 1.157, 255, 301; อ. นิ. 6.10; สํ. นิ. 5.997) นเยน วีร กามานํ อกามนโต อกามกามิํ พุทฺธํ สุตฺวาฯ อกามมาคมนฺติ นิกฺกามํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหิฯ สหชเนตฺตาติ สหชาตสพฺพญฺญุตญฺญาณจกฺขุ ฯ ยถาตจฺฉนฺติ ยถาตถํฯ พฺรูหิ เมติ ปุน ยาจนฺโต ภณติฯ ยาจนฺโต หิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ ภเณยฺย, โก ปน วาโท ทฺวิกฺขตฺตุํฯ

อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อิเมสํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ วิชฺชาหิ ปน จรเณน จ สมฺปนฺนตฺตา วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนฯ ตตฺถ วิชฺชาติ ติสฺโสปิ วิชฺชา อฏฺฐปิ วิชฺชาฯ ติสฺโส วิชฺชา ภยเภรวสุตฺเต (ม. นิ. 1.34 อาทโย) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา, อฏฺฐ อมฺพฏฺฐสุตฺเต (ที. นิ. 1.254 อาทโย)ฯ ตตฺถ หิ วิปสฺสนาญาเณน มโนมยิทฺธิยา จ สห ฉ อภิญฺญา ปริคฺคเหตฺวา อฏฺฐ วิชฺชา วุตฺตาฯ จรณนฺติ สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สตฺต สทฺธมฺมา จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานีติ อิเม ปนฺนรส ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ

อิเมเยว หิ ปนฺนรส ธมฺมา ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ, ตสฺมา ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตาฯ ยถาห – ‘‘อิธ, มหานาม, อริยสาวโก สีลวา โหตี’’ติ (ม. นิ. 2.24) สพฺพํ มชฺฌิมปณฺณาสเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ภควา อิมาหิ วิชฺชาหิ อิมินา จ จรเณน สมนฺนาคโต, เตน วุจฺจติ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติฯ ตตฺถ วิชฺชาสมฺปทา ภควโต สพฺพญฺญุตํ ปูเรตฺวา ฐิตา, จรณสมฺปทา มหาการุณิกตํฯ โส สพฺพญฺญุตาย สพฺพสตฺตานํ อตฺถานตฺถํ ญตฺวา มหาการุณิกตาย อนตฺถํ ปริวชฺเชตฺวา อตฺเถ นิโยเชติ, ยถา ตํ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนฯ เตนสฺส สาวกา สุปฺปฏิปนฺนา โหนฺติ, โน ทุปฺปฏิปนฺนา, วิชฺชาจรณวิปนฺนานญฺหิ สาวกา อตฺตนฺตปาทโย วิย (ปารา. อฏฺฐ. 1.1)ฯ

โสภนคมนตฺตา สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา สมฺมา คตตฺตา สมฺมา จ คทตฺตา สุคโตฯ คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติฯ ตญฺจ ภควโต โสภนํ ปริสุทฺธมนวชฺชํฯ กิํ ปน ตนฺติ? อริยมคฺโคฯ เตน เหส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ โสภนคมนตฺตา สุคโตฯ สุนฺทรญฺเจส ฐานํ คโต อมตํ นิพฺพานนฺติ สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตาปิ สุคโตฯ สมฺมา จ คโต เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน อปจฺจาคจฺฉนฺโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต…เป.… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต’’ติ (มหานิ. 38; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 27)ฯ

สมฺมา วา คโต ทีปงฺกรปาทมูลโต ปภุติ ยาว โพธิมณฺฑา ตาว สมติํสปารมีปูริกาย สมฺมา ปฏิปตฺติยา สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว กโรนฺโต สสฺสตํ อุจฺเฉทํ กามสุขํ อตฺตกิลมถนฺติ อิเม จ อนฺเต อนุปคจฺฉนฺโต คโตติ สมฺมา คตตฺตาปิ สุคโตฯ สมฺมา เจส คทติ ยุตฺตฏฺฐาเนสุ ยุตฺตเมว วาจํ ภาสตีติ สมฺมา คทตฺตาปิ สุคโตฯ

ตตฺริทํ สาธกสุตฺตํ –

‘‘ยํ ตถาคโต วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา, น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติฯ

ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา, ตมฺปิ ตถาคโต วาจํ น ภาสติฯ ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา, ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณายฯ ยํ ตถาคโต วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํฯ สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา, น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติฯ ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา, ตมฺปิ ตถาคโต วาจํ น ภาสติฯ ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ, สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา, ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณายา’’ติ (ม. นิ. 2.86)ฯ

เอวํ สมฺมา คทตฺตาปิ สุคโตติ เวทิตพฺโพฯ

สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา ปน โลกวิทูฯ โส หิ ภควา สภาวโต สมุทยโต นิโรธโต นิโรธูปายโตติ สพฺพถา โลกํ อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิฯ ยถาห –

‘‘ยตฺถ โข, อาวุโส, น ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, นาหํ ตํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺยํ ทฏฺเฐยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิฯ น จาหํ, อาวุโส, อปฺปตฺวาว โลกสฺส อนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิฯ อปิ จาหํ, อาวุโส, อิมสฺมิํเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสญฺญิมฺหิ สมนเก โลกญฺจ ปญฺญเปมิ โลกสมุทยญฺจ โลกนิโรธญฺจ โลกนิโรธคามินิญฺจ ปฏิปทํ (สํ. นิ. 1.107; อ. นิ. 4.45)ฯ

‘‘คมเนน น ปตฺตพฺโพ, โลกสฺสนฺโต กุทาจนํ;

น จ อปฺปตฺวา โลกนฺตํ, ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนํฯ

‘‘ตสฺมา หเว โลกวิทู สุเมโธ, โลกนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย;

โลกสฺส อนฺตํ สมิตาวิ ญตฺวา, นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.107; อ. นิ. 4.45);

อปิ จ – ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติฯ ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.112) อาคตฏฺฐาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพฯ ‘‘สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ วา’’ติ (ที. นิ. 1.421; ม. นิ. 1.269; สํ. นิ. 4.416; วิภ. 937) อาคตฏฺฐาเน สตฺตโลโกฯ

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;

ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เต วตฺตตี วโส’’ติฯ (ม. นิ. 1.503) –

อาคตฏฺฐาเน โอกาสโลโกฯ ตมฺปิ ภควา สพฺพถา อเวทิฯ ตถา หิสฺส ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ ทฺเว โลกา นามญฺจ รูปญฺจฯ ตโย โลกา ติสฺโส เวทนาฯ จตฺตาโร โลกา จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ โลกา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ สตฺต โลกา สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อฏฺฐ โลกา อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ นว โลกา นว สตฺตาวาสาฯ ทส โลกา ทสายตนานิฯ ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิฯ อฏฺฐารสโลกา อฏฺฐารส ธาตุโย’’ติ (ปฏิ. ม. 1.112) อยํ สงฺขารโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตฯ

ยสฺมา ปเนส สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย, สฺวากาเร ทฺวากาเร, สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย, ภพฺเพ อภพฺเพ สตฺเต ชานาติฯ ตสฺมาสฺส สตฺตโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตฯ ยถา จ สตฺตโลโก, เอวํ โอกาสโลโกปิฯ ตถา เหส เอกํ จกฺกวาฬํ อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทส สตสหสฺสานิ จตุติํส สตานิ จ ปญฺญาสญฺจ โยชนานิฯ ปริกฺเขปโต –

สพฺพํ สตสหสฺสานิ, ฉตฺติํส ปริมณฺฑลํ;

ทส เจว สหสฺสานิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ จฯ

ตตฺถ –

ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;

เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธราฯ

ตสฺสาเยว สนฺธารกํ –

จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, อฏฺเฐว นหุตานิ จ;

เอตฺตกํ พหลตฺเตน, ชลํ วาเต ปติฏฺฐิตํฯ

ตสฺสาปิ สนฺธารโก –

นว สตสหสฺสานิ, มาลุโต นภมุคฺคโต;

สฏฺฐิ เจว สหสฺสานิ, เอสา โลกสฺส สณฺฐิติฯ

เอวํ สณฺฐิเต เจตฺถ โยชนานํ –

จตุราสีติ สหสฺสานิ, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;

อจฺจุคฺคโต ตาวเทว, สิเนรุ ปพฺพตุตฺตโมฯ

ตโต อุปฑฺฒุปฑฺเฒน, ปมาเณน ยถากฺกมํ;

อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตา ทิพฺพา, นานารตนจิตฺติตาฯ

ยุคนฺธโร อีสธโร, กรวีโก สุทสฺสโน;

เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิริ พฺรหาฯ

เอเต สตฺต มหาเสลา, สิเนรุสฺส สมนฺตโต;

มหาราชานมาวาสา, เทวยกฺขนิเสวิตาฯ

โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปญฺจ ปพฺพโต;

โยชนานํ สหสฺสานิ, ตีณิ อายตวิตฺถโตฯ

จตุราสีติสหสฺเสหิ, กูเฏหิ ปฏิมณฺฑิโต;

ติปญฺจโยชนกฺขนฺธ-ปริกฺเขปา นควฺหยาฯ

ปญฺญาสโยชนกฺขนฺธ-สาขายามา สมนฺตโต;

สตโยชนวิตฺถิณฺณา, ตาวเทว จ อุคฺคตา;

ชมฺพู ยสฺสานุภาเวน, ชมฺพุทีโป ปกาสิโตฯ (วิสุทฺธิ. 1.137; ธ. ส. อฏฺฐ. 584);

ยญฺเจตํ ชมฺพุยา ปมาณํ, เอตเทว อสุรานํ จิตฺตปาฏลิยา, ครุฬานํ สิมฺพลิรุกฺขสฺส, อปรโคยาเน กทมฺพสฺส, อุตฺตรกุรูสุ กปฺปรุกฺขสฺส, ปุพฺพวิเทเห สิรีสสฺส, ตาวติํเสสุ ปาริจฺฉตฺตกสฺสาติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก;

กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีเสน ภวติ สตฺตมํฯ

‘‘ทฺเว อสีติ สหสฺสานิ, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;

อจฺจุคฺคโต ตาวเทว, จกฺกวาฬสิลุจฺจโย;

ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ, โลกธาตุมยํ ฐิโต’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.137; ธ. ส. อฏฺฐ. 584);

ตตฺถ จนฺทมณฺฑลํ เอกูนปญฺญาสโยชนํ, สูริยมณฺฑลํ ปญฺญาสโยชนํ, ตาวติํสภวนํ ทสสหสฺสโยชนํ, ตถา อสุรภวนํ อวีจิมหานิรโย ชมฺพุทีโป จฯ อปรโคยานํ สตฺตสหสฺสโยชนํฯ ตถา ปุพฺพวิเทโหฯ อุตฺตรกุรุ อฏฺฐสหสฺสโยชโนฯ เอกเมโก เจตฺถ มหาทีโป ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาโรฯ ตํ สพฺพมฺปิ เอกํ จกฺกวาฬํ เอกา โลกธาตุฯ ตทนฺตเรสุ โลกนฺตริกนิรยา ฯ เอวํ อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ อนนฺตา โลกธาตุโย ภควา อนนฺเตน พุทฺธญาเณน อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิฯ เอวมสฺส โอกาสโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตฯ เอวมฺปิ สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา โลกวิทูฯ

อตฺตโน ปน คุเณหิ วิสิฏฺฐตรสฺส กสฺสจิ อภาวโต นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโรฯ ตถา เหส สีลคุเณนปิ สพฺพํ โลกํ อภิภวติ สมาธิ…เป.… ปญฺญา… วิมุตฺติ… วิมุตฺติญาณทสฺสนคุเณนปิฯ สีลคุเณนปิ อสโม อสมสโม อปฺปฏิโม อปฺปฏิภาโค อปฺปฏิปุคฺคโล…เป.… วิมุตฺติญาณทสฺสนคุเณนปิฯ ยถาห – ‘‘น โข ปนาหํ ปสฺสามิ สเทวเก โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย อตฺตนา สีลสมฺปนฺนตร’’นฺติ (สํ. นิ. 1.173; อ. นิ. 4.21) วิตฺถาโรฯ

เอวํ อคฺคปสาทสุตฺตาทีนิ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) ‘‘น เม อาจริโย อตฺถี’’ติอาทิกา (ม. นิ. 1.285; มหาว. 11; กถา. 405; มิ. ป. 4.5.11) คาถาโย จ วิตฺถาเรตพฺพาฯ

ปุริสทมฺเม สาเรตีติ ปุริสทมฺมสารถิ, ทเมติ วิเนตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ปุริสทมฺมาติ อทนฺตา ทเมตุํ ยุตฺตา ติรจฺฉานปุริสาปิ มนุสฺสปุริสาปิ อมนุสฺสปุริสาปิ ฯ ตถา หิ ภควตา ติรจฺฉานปุริสาปิ อปลาโล นาคราชา จูโฬทโร มโหทโร อคฺคิสิโข ธูมสิโข อรวาโฬ นาคราชา ธนปาลโก หตฺถีติ เอวมาทโย ทมิตา นิพฺพิสา กตา, สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาปิตาฯ มนุสฺสปุริสาปิ สจฺจกนิคณฺฐปุตฺตอมฺพฏฺฐมาณวโปกฺขรสาติโสณทนฺตกูฏทนฺตาทโยฯ อมนุสฺสปุริสาปิ อาฬวกสูจิโลมขรโลมยกฺขสกฺกเทวราชาทโย ทมิตา วินีตา วิจิตฺเรหิ วินยนูปาเยหิฯ ‘‘อหํ โข เกสิ ปุริสทมฺเม สณฺเหนปิ วิเนมิ, ผรุเสนปิ วิเนมิ, สณฺหผรุเสนปิ วิเนมี’’ติ (อ. นิ. 4.111) อิทญฺเจตฺถ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อปิ จ ภควา วิสุทฺธสีลาทีนํ ปฐมชฺฌานาทีนิ โสตาปนฺนาทีนญฺจ อุตฺตริมคฺคปฏิปทํ อาจิกฺขนฺโต ทนฺเตปิ ทเมติเยวฯ

อถ วา อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถีติ เอกเมวิทํ อตฺถปทํฯ ภควา หิ ตถา ปุริสทมฺเม สาเรติ, ยถา เอกปลฺลงฺเกเนว นิสินฺนา อฏฺฐ ทิสา อสชฺชมานา ธาวนฺติฯ ตสฺมา ‘‘อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘หตฺถิทมเกน, ภิกฺขเว, หตฺถิ ทมฺโม สาริโต เอกํเยว ทิสํ ธาวตี’’ติ อิทญฺเจตฺถ สุตฺตํ (ม. นิ. 3.312) วิตฺถาเรตพฺพํฯ

วีริยวาติ อริยมคฺเคน สพฺพปาปเกหิ วิรโตฯ ปหูติ ปภูฯ วิสวีติ ปรสนฺตาเน วีริยุปฺปาทโกฯ อลมตฺโตติ สมตฺถจิตฺโตฯ

วิรโตติ อริยมคฺเคน วิรตตฺตา อายติํ อปฺปฏิสนฺธิโกฯ สพฺพปาปเกหิ นิรยทุกฺขํ อติจฺจาติ อายติํ อปฺปฏิสนฺธิตาย นิรยทุกฺขํ อติจฺจ ฐิโตฯ วีริยวาโสติ วีริยนิเกโตฯ โส วีริยวาติ โส ขีณาสโว ‘‘วีริยวา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ ปธานวา วีโร ตาทีติ อิมานิ ปนสฺส ถุติวจนานิฯ โส หิ ปธานวา มคฺคชฺฌานปธาเนน, วีโร กิเลสาริวิทฺธํสนสมตฺถตาย, ตาทิ นิพฺพิการตาย ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ ตถารูโป ‘‘วีริยวา’’ติ ปวุจฺจติฯ

เต กามกามิโนติ เอเต รูปาทิวตฺถุกาเม อิจฺฉนฺตาฯ ราคราคิโนติ ราเคน รญฺชิตาฯ สญฺญาสญฺญิโนติ ราคสญฺญาย สญฺญิโนฯ

น กาเม กาเมตีติ รูปาทิวตฺถุกาเม น ปตฺเถติฯ อกาโมติ กาเมหิ วิรหิโตฯ นิกฺกาโมติ นิกฺกนฺตกาโมฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ ติยทฺธคตํ สพฺพเนยฺยปถํ ชานาตีติ สพฺพญฺญู, ตสฺส ภาโว สพฺพญฺญุตา, สพฺพญฺญุตา เอว ญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาตํ เนตฺตญฺจ วาสนาย สห กิเลเส ปราเชตฺวา ชิตตฺตา ชินภาโว จ อปุพฺพํ อจริมํ อปุเร อปจฺฉา เอกสฺมิํ ขเณ เอกสฺมิํ กาเล อุปฺปนฺโน ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ ปนฺโนติ อุปฺปนฺโนฯ

[66] เตชี เตชสาติ เตเชน สมนฺนาคโต เตชสา อภิภุยฺยฯ ยมหํ วิชญฺญํ ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ ยํ อหํ ชาติชราย ปหานภูตํ ธมฺมํ อิเธว ชาเนยฺยํฯ

ชคตีติ ปถวีฯ สพฺพํ อากาสคตนฺติ สกลํ อากาเส ปวตฺตํ ปตฺถฏํฯ ตมคตนฺติ ตมเมว ตมคตํ อนฺธการํ ยถา คูถคตํ มุตฺตคตนฺติฯ อภิวิหจฺจาติ นาเสตฺวาฯ อนฺธการํ วิธมิตฺวาติ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารกํ อนฺธการํ ปลาเปตฺวาฯ อาโลกํ ทสฺสยิตฺวาติ สูริยาโลกํ ทสฺสยิตฺวาฯ อากาเสติ อชฏากาเสฯ อนฺตลิกฺเขติ อนฺตรธาตุสมตฺถตุจฺโฉกาเสฯ คคนปเถติ เทวตานํ คมนมคฺเค คจฺฉติฯ สพฺพํ อภิสงฺขารสมุทยนฺติ สกลํ กมฺมํ สมุทยํ อุปฺปาทํ, ตณฺหนฺติ อตฺโถฯ กิเลสตมํ อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวาติ กิเลสตมสงฺขาตํ อญฺญาณํ อวิชฺชนฺธการํ นีหริตฺวา นาเสตฺวาฯ ญาณาโลกํ ปญฺญาโลกํ ทสฺสยิตฺวาฯ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวาติ รูปาทิวตฺถุกาเม ญาตตีรณปริญฺญาย ชานิตฺวาฯ กิเลสกาเม ปหายาติ อุปตาปนสงฺขาเต กิเลสกาเม ปหานปริญฺญาย ปชหิตฺวาฯ

[67] อถสฺส ภควา ตํ ธมฺมํ อาจิกฺขนฺโต อุปรูปริคาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโตติ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ ‘‘เขม’’นฺติ ทิสฺวาฯ อุคฺคหิตนฺติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน คหิตํฯ นิรตฺตํ วาติ นิรสฺสิตพฺพํ วา, มุญฺจิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มา เต วิชฺชิตฺถาติ มา เต อโหสิฯ กิญฺจนนฺติ ราคาทิกิญฺจนํ, ตมฺปิ เต มา วิชฺชิตฺถฯ

มุญฺจิตพฺพนฺติ มุญฺจิตฺวา น ปุน คเหตพฺพํฯ วิชหิตพฺพนฺติ จชิตพฺพํฯ วิโนเทตพฺพนฺติ ขิปิตพฺพํฯ พฺยนฺตีกาตพฺพนฺติ วิคตนฺตํ กาตพฺพํ ฯ อนภาวํ คเมตพฺพนฺติ อนุ อนุ อภาวํ คเมตพฺพํฯ

[68-9] ปุพฺเพติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปนฺนกิเลสาฯ พฺราหฺมณาติ ภควา ชตุกณฺณิํ อาลปติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

ชตุกณฺณิมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ภทฺราวุธมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[70] ทฺวาทสเม ภทฺราวุธสุตฺเต – โอกญฺชหนฺติ อาลยํ ชหํฯ ตณฺหจฺฉิทนฺติ ตณฺหากายจฺฉิทํฯ อเนชนฺติ โลกธมฺเมสุ นิกฺกมฺปํฯ นนฺทิญฺชหนฺติ อนาคตรูปาทิปตฺถนาชหํฯ เอกา เอว หิ สา ตณฺหา, ถุติวเสน อิธ นานปฺปการโต วุตฺตาฯ กปฺปญฺชหนฺติ ทุวิธํ กปฺปชหํฯ อภิยาเจติ อติวิย ยาจามิฯ สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตติ นาคสฺส ตว ภควโต วจนํ สุตฺวา อิโต ปาสาณกเจติยโต พหุชนา ปกฺกมิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

เย อุปยุปาทานาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อุปคนฺตฺวา คหิตาฯ เจตโส อธิฏฺฐานาติ จิตฺเต ปติฏฺฐิตาฯ อภินิเวสานุสยาติ ปติฏฺฐหิตฺวา อาคนฺตฺวา สยิตาฯ

[71] ชนปเทหิ สงฺคตาติ องฺคาทีหิ ชนปเทหิ อิธ สมาคตาฯ วิยากโรหีติ ธมฺมํ เทเสหิฯ

สงฺคตาติ เอเต ขตฺติยาทโย เอกีภูตาฯ สมาคตาติ วุตฺตปฺปกาเรหิ ชนปเทหิ อาคตาฯ สโมหิตาติ ราสีภูตาฯ สนฺนิปติตาติ อธิโยคาฯ

[72] อถสฺส อาสยานุโลเมน ธมฺมํ เทเสนฺโต ภควา อุปรูปริคาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ อาทานตณฺหนฺติ รูปาทีนํ อาทายิกํ คหณตณฺหํ, ตณฺหุปาทานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺตีติ เอเตสุ อุทฺธาทิเภเทสุ ยํ ยํ คณฺหนฺติฯ