[35-7] อิโต ปรา ทฺเว คาถา เมตฺตคูสุตฺเต วุตฺตนยา เอวฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ ธมฺมํ, อิธ สนฺตินฺติ อยํ วิเสโสฯ ตติยคาถายปิ ปุพฺพฑฺฒํ ตตฺถ วุตฺตนยเมวฯ อปรฑฺเฒ สงฺโคติ สชฺชนฏฺฐานํ, ลคฺคนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

โธตกมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อุปสีวมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[38] ฉฏฺเฐ อุปสีวสุตฺเต – มหนฺตโมฆนฺติ มหนฺตํ โอฆํฯ อนิสฺสิโตติ ปุคฺคลํ วา ธมฺมํ วา อนลฺลีโนฯ โน วิสหามีติ น สกฺโกมิฯ อารมฺมณนฺติ นิสฺสยํฯ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ ธมฺมํ วา ปุคฺคลํ วา นิสฺสิโตฯ

นิทฺเทเส กาโมฆนฺติ อนาคามิมคฺเคน กาโมฆํฯ อรหตฺตมคฺเคน ภโวฆํฯ โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺโฐฆํฯ อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํฯ สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ ภควโต อุจฺจากุลปริทีปนวเสน วุตฺตํฯ อาลมฺพณนฺติ อวตฺถริตฺวา ฐานํฯ นิสฺสยนฺติ อลฺลียนํฯ อุปนิสฺสยนฺติ อปสฺสยนํฯ

[39] อิทานิ ยสฺมา พฺราหฺมโณ อากิญฺจญฺญายตนลาภี ตญฺจ สนฺตมฺปิ นิสฺสยํ น ชานาติฯ เตนสฺส ภควา ตญฺจ นิสฺสยํ อุตฺตริญฺจ นิยฺยานปถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อากิญฺจญฺญ’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ เปกฺขมาโนติ ตํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐหิตฺวา จ อนิจฺจาทิวเสน ปสฺสมาโนฯ นตฺถีติ นิสฺสายาติ ตํ ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ปวตฺตํ สมาปตฺติํ อารมฺมณํ กตฺวาฯ ตรสฺสุ โอฆนฺติ ตโต ปภุติ ปวตฺตาย วิปสฺสนาย ยถานุรูปํ จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตรสฺสุฯ กถาหีติ กถํกถาหิฯ ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสาติ รตฺตินฺทิวํ นิพฺพานํ วิภูตํ กตฺวา ปสฺสฯ เอเตนสฺส ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ กเถสิฯ

นิทฺเทเส ตญฺเญว วิญฺญาณํ อภาเวตีติ อากาสาลมฺพณํ กตฺวา ปวตฺตมหคฺคตวิญฺญาณํ อภาเวติ อภาวํ คเมติฯ วิภาเวตีติ วิวิธา อภาวํ คเมติฯ อนฺตรธาเปตีติ อทสฺสนํ คเมติฯ นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสตีติ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิสฺส นตฺถีติ ปสฺสติฯ

[40] อิทานิ ‘‘กาเม ปหายา’’ติ สุตฺวา วิกฺขมฺภนวเสน อตฺตนา ปหีเน กาเม สมฺปสฺสมาโน ‘‘สพฺเพสู’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ หิตฺวา มญฺญนฺติ อญฺญํ ตโต เหฏฺฐา ฉพฺพิธมฺปิ สมาปตฺติํ หิตฺวาฯ สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมติ สตฺตสุ สญฺญาวิโมกฺเขสุ อุตฺตเม อากิญฺจญฺญายตเนฯ ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีติ โส ปุคฺคโล ตตฺถ อากิญฺจญฺญายตนพฺรหฺมโลเก อวิคจฺฉมาโน ติฏฺเฐยฺย นูติ ปุจฺฉติฯ

นิทฺเทเส อวิจฺจมาโนติ อวิยุชฺชมาโนฯ อวิคจฺฉมาโนติ วิโยคํ อนาปชฺชมาโนฯ อนนฺตรธายมาโนติ อนฺตรธานํ อนาปชฺชมาโนฯ อปริหายมาโนติ อนนฺตรา ปริหานํ อนาปชฺชมาโนฯ

[41-2] อถสฺส ภควา สฏฺฐิกปฺปสหสฺสมตฺตกํเยว ฐานํ อนุชานนฺโต จตุตฺถํ คาถมาหฯ เอวํ ตสฺส ตตฺถ ฐานํ สุตฺวา อิทานิสฺส สสฺสตุจฺเฉทภาวํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘ติฏฺเฐ เจ’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปูคมฺปิ วสฺสานนฺติ อเนกสงฺขฺยมฺปิ วสฺสานํ, คณนราสินฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปูคมฺปิ วสฺสานี’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ วิภตฺติพฺยตฺตเยน สามิวจนสฺส ปจฺจตฺตวจนํ กาตพฺพํ, ปูคนฺติ วา เอตสฺส พหูนีติ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ‘‘ปูคานี’’ติ วาปิ ปฐนฺติ, ปุริมปาโฐเยว สพฺพสุนฺทโรฯ ตตฺเถว โส สีติ สิยา วิมุตฺโตติ โส ปุคฺคโล ตตฺเถวากิญฺจญฺญายตเน นานาทุกฺเขหิ วิมุตฺโต สีติภาวปฺปตฺโต ภเวยฺย, นิพฺพานปฺปตฺโต สสฺสโต หุตฺวา ติฏฺเฐยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสาติ ‘‘อุทาหุ ตถาวิธสฺส วิญฺญาณํ อนุปาทาย ปรินิพฺพาเยยฺยา’’ติ อุจฺเฉทํ ปุจฺฉติ, ‘‘ปฏิสนฺธิคฺคหณตฺถํ วาปิ ภเวยฺยา’’ติ ปฏิสนฺธิมฺปิ ตสฺส ปุจฺฉติฯ

ตสฺส วิญฺญาณํ จเวยฺยาติ ตสฺส อากิญฺจญฺญายตเน อุปฺปนฺนสฺส วิญฺญาณํ จุติํ ปาปุเณยฺยฯ อุจฺฉิชฺเชยฺยาติ อุจฺเฉทํ ภเวยฺยฯ วินสฺเสยฺยาติ วินาสํ ปาปุเณยฺยฯ น ภเวยฺยาติ อภาวํ คเมยฺยฯ อุปปนฺนสฺสาติ ปฏิสนฺธิวเสน อุปปนฺนสฺสฯ

[43] อถสฺส ภควา อุจฺเฉทสสฺสตํ อนุปคมฺม ตตฺถุปปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส อนุปาทาย ปรินิพฺพานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจฺจี ยถา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อตฺถํ ปเลตีติ อตฺถํ คจฺฉติฯ น อุเปติ สงฺขนฺติ ‘‘อสุกํ นาม ทิสํ คโต’’ติ โวหารํ น คจฺฉติฯ เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโตติ เอวํ ตตฺถ อุปฺปนฺโน เสกฺขมุนิ ปกติยา ปุพฺเพว รูปกายา วิมุตฺโต, ตตฺถ จตุตฺถมคฺคํ นิพฺพตฺเตตฺวา ธมฺมกายสฺส ปริญฺญาตตฺตา ปุน นามกายาปิ วิมุตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต ขีณาสโว หุตฺวา อนุปาทานิพฺพานสงฺขาตํ อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ ‘‘ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา’’ติ เอวมาทิกํฯ

นิทฺเทเส ขิตฺตาติ จลิตาฯ อุกฺขิตฺตาติ อติจลิตาฯ นุนฺนาติ ปปฺโผฏิยาฯ ปณุนฺนาติ ทูรีกตาฯ ขมฺภิตาติ ปฏิกฺกมาปิตาฯ วิกฺขมฺภิตาติ น สนฺติเก กตาฯ

[44] อิทานิ ‘‘อตฺถํ ปเลตี’’ติ สุตฺวา ตสฺส โยนิโส อตฺถมสลฺลกฺเขนฺโต ‘‘อตฺถงฺคโต โส’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โส อตฺถงฺคโต อุทาหุ นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา สสฺสตภาเวน อโรโค อวิปริณามธมฺโม โสติ เอวํ ตํ เม มุนี สาธุ พฺยากโรหิฯ กิํการณา? ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติฯ

นิทฺเทเส นิรุทฺโธติ นิโรธํ ปตฺโตฯ อุจฺฉินฺโนติ อุจฺฉินฺนสนฺตาโนฯ วินฏฺโฐติ วินาสํ ปตฺโตฯ

[45] อถสฺส ภควา ตถา อวตฺตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถงฺคตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อตฺถงฺคตสฺสาติ อนุปาทาปรินิพฺพุตสฺสฯ น ปมาณมตฺถีติ รูปาทิปมาณํ นตฺถิฯ เยน นํ วชฺชุนฺติ เยน ราคาทินา นํ วเทยฺยุํฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสูติ สพฺเพสุ ขนฺธาทิธมฺเมสุฯ

นิทฺเทเส อธิวจนานิ จาติ สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโกติอาทโย หิ วจนมตฺตํเยว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อธิวจนา นามฯ อธิวจนานํ ปถา อธิวจนปถา นามฯ ‘‘อภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขารา’’ติ (สํ. นิ. 3.79) เอวํ นิทฺธาริตฺวา สเหตุกํ กตฺวา วุจฺจมานา อภิลาปา นิรุตฺติ นามฯ นิรุตฺตีนํ ปถา นิรุตฺติปถา นามฯ

‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป’’ติ (ธ. ส. 7) เอวํ เตน เตน ปกาเรน ปญฺญาปนโต ปญฺญตฺติ นามฯ ปญฺญตฺตีนํ ปถา ปญฺญตฺติปถา (ธ. ส. อฏฺฐ. 101-108) นามฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโสว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

อุปสีวมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. นนฺทมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[46] สตฺตเม นนฺทสุตฺเต – ปฐมคาถายตฺโถ – โลเก ขตฺติยาทโยชนา อาชีวกนิคณฺฐาทิเก สนฺธาย ‘‘สนฺติ โลเก มุนโย’’ติ วทนฺติฯ ตยิทํ กถํสูติ กิํ นุ โข เต สมาปตฺติญาณาทินา ญาเณน อุปปนฺนตฺตา ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, เอวํวิธํ นุ วทนฺติ, อุทาหุ เว นานปฺปการเกน ลูขชีวิตสงฺขาเตน ชีวิเตนูปปนฺนนฺติฯ

นิทฺเทเส อฏฺฐสมาปตฺติญาเณน วาติ ปฐมชฺฌานาทิอฏฺฐสมาปตฺติสมฺปยุตฺตญาเณน วาฯ ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วาติ ปุพฺเพนิวาสาทิชานนญาเณน วาฯ

[47] อถสฺส ภควา ตทุภยมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา มุนิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ทิฏฺฐิยา’’ติ คาถมาหฯ

[48] อิทานิ ‘‘ทิฏฺฐาทีหิ สุทฺธี’’ติ วทนฺตานํ วาเท กงฺขาปหานตฺถํ ‘‘เย เกจิเม’’ติ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ อเนกรูเปนาติ โกตูหลมงฺคลาทินาปิฯ ตตฺถ ยตา จรนฺตาติ ตตฺถ สกฺกายทิฏฺฐิยา คุตฺตา วิหรนฺตาฯ

[49] อถสฺส ตถา สุทฺธิอภาวํ ทีเปนฺโต ภควา จตุตฺถํ คาถมาหฯ

[50] เอวํ ‘‘นาตริํสู’’ติ สุตฺวา อิทานิ โย อตริ, ตํ โสตุกาโม ‘‘เย เกจิเม’’ติ ปุจฺฉติฯ อถสฺส ภควา โอฆติณฺณมุเขน ชาติชราติณฺเณ ทสฺเสนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาหฯ