ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล ปณฺฑรํ โหติฯ อมฺพงฺกุเรนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติ เอวฯ สา ปเนสา ขนฺธปริปากลกฺขณา ชรา, มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺฐานาฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน อยมฺปิ พฺราหฺมโณ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ สทฺธิํ อนฺเตวาสิกสหสฺเสนฯ อญฺเญสญฺจ อเนกสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิฯ เสสํ วุตฺตสทิสเมวฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

ปุณฺณกมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เมตฺตคูมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[18] จตุตฺเถ เมตฺตคูสุตฺเต – มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตนฺติ ‘‘อยํ เวทคู’’ติ จ ‘‘ภาวิตตฺโต’’ติ จ เอวํ ตํ มญฺญามิฯ

อปริตฺโตติ น อปฺโปฯ มหนฺโตติ น ขุทฺทโกฯ คมฺภีโรติ น อุตฺตาโนฯ อปฺปเมยฺโยติ มินิตุํ น สกฺกุเณยฺโยฯ ทุปฺปริโยคาฬฺโหติ อวคาหิตุํ โอตริตุํ ทุกฺโขฯ พหุรตโน สาครูปโมติ พหูนํ ธมฺมรตนานํ อากรตฺตา อเนกวิธรตนสมฺปนฺโน มหาสมุทฺโท วิย พหุรตโน สาครสทิโสฯ

น มงฺกุ โหตีติ น วิกุณิตมุโข โหติฯ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตติ โทสวเสน น ฆนีภูตจิตฺโตฯ อลีนมนโสติ น สงฺกุจิตจิตฺโตฯ อพฺยาปนฺนเจตโสติ น ปูติจิตฺโตฯ

ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺโตติ จกฺขุวิสเย รูปารมฺมเณ ทิฏฺฐมตฺโตเยว ตํ อารมฺมณํ ภวิสฺสติ, กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิฯ ยํ จกฺขุนา ทิฏฺฐํ วณฺณายตนเมวฯ สุตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อปิ จ ทิฏฺเฐติ ทสฺสนโยเคน วณฺณายตนํ, สวนโยเคน สทฺทายตนํ, มุตโยเคน ฆานชิวฺหากายายตนานิ ทสฺเสติฯ ฆานสฺส คนฺธายตนํ, ชิวฺหาย รสายตนํ, กายสฺส ปถวี เตโช วายูติ โผฏฺฐพฺพายตนํ, วิญฺญาตโยเคน ธมฺมายตนํ ทสฺเสติฯ ทิฏฺเฐ อนูปโยติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ ราคูปยวิรหิโตฯ

อนปาโยติ โกธวิรหิโต อปฺปฏิโฆ ฯ อนิสฺสิโตติ ตณฺหาย อนลฺลีโนฯ อปฺปฏิพทฺโธติ มาเนน น พทฺโธฯ วิปฺปมุตฺโตติ สพฺพารมฺมณโต มุตฺโตฯ วิสญฺญุตฺโตติ กิเลเสหิ วิยุตฺโต หุตฺวา ฐิโตฯ

สํวิชฺชติ ภควโต จกฺขูติ พุทฺธสฺส ภควโต ปกติมํสจกฺขุ อุปลพฺภติฯ ปสฺสตีติ ทกฺขติ โอโลเกติฯ จกฺขุนา รูปนฺติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปารมฺมณํฯ ฉนฺทราโคติ ตณฺหาฉนฺโทฯ

ทนฺตํ นยนฺติ สมิตินฺติ อุยฺยานกีฬามณฺฑลาทีสุ หิ มหาชนมชฺฌํ คจฺฉนฺตา ทนฺตเมว โคณํ วา ทนฺตํ อสฺสาชานียํ วา ยาเน โยเชตฺวา นยนฺติฯ ราชาติ ตถารูปาเนว ฐานานิ คจฺฉนฺโต ราชาปิ ทนฺตเมว อภิรุหติฯ มนุสฺเสสูติ มนุสฺเสสุปิ จตูหิ อริยมคฺเคหิ ทนฺโต นิพฺพิเสวโนว เสฏฺโฐฯ โยติวากฺยนฺติ เอวรูปํ อติกฺกมฺมวจนํ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานมฺปิ ติติกฺขติ นปฺปติปฺผรติ น วิหญฺญติ, เอวรูโป ทนฺโต เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ

อสฺสตราติ วฬวาย คทฺรเภน ชาตาฯ อาชานียาติ ยํ อสฺสทมฺมสารถิ การณํ กาเรติ, ตสฺส ขิปฺปํ ชานนสมตฺถาฯ สินฺธวาติ สินฺธวรฏฺเฐ ชาตา อสฺสาฯ มหานาคาติ กุญฺชรสงฺขาตา มหาหตฺถิโนฯ อตฺตทนฺโตติ เอเต อสฺสตรา วา สินฺธวา วา กุญฺชรา วา ทนฺตาว, น อทนฺตาฯ โย ปน จตุมคฺคสงฺขาเตน อตฺตโน ทนฺตตาย อตฺตทนฺโต นิพฺพิเสวโน, อยํ ตโตปิ วรํ, สพฺเพหิปิ เอเตหิ อุตฺตริตโรติ อตฺโถฯ

น หิ เอเตหิ ยาเนหีติ ยานิ เอตานิ หตฺถิยานาทีนิ อุตฺตมยานานิ, เอเตหิ ยาเนหิ โกจิ ปุคฺคโล สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพตฺตา ‘‘อคต’’นฺติ สงฺขาตํ นิพฺพานทิสํ ตถา น คจฺเฉยฺยฯ ยถา ปุพฺพภาเค อินฺทฺริยทเมน ทนฺเตน, อปรภาเค อริยมคฺคภาวนาย สุทนฺเตน ทนฺโต นิพฺพิเสวโน สปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ตํ อคตปุพฺพํ ทิสํ คจฺฉติ, ทนฺตภูมิํ ปาปุณาติ, ตสฺมา อตฺตทมนเมว วรตรนฺติ อตฺโถ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.322; มหานิ. อฏฺฐ. 90)ฯ

วิธาสุ น วิกมฺปนฺตีติ นววิธมานโกฏฺฐาเสสุ น จลนฺติ น เวเธนฺติฯ วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวาติ กมฺมกิเลสโต สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ มุตฺตาฯ ทนฺตภูมิํ อนุปฺปตฺตาติ อรหตฺตผลํ ปาปุณิตฺวา ฐิตาฯ

เต โลเก วิชิตาวิโนติ เต วุตฺตปฺปการา ขีณาสวา สตฺตโลเก วิชิตวิชยา นาม (สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.76; มหานิ. อฏฺฐ. 90)ฯ

ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานีติ ยสฺส ขีณาสวสฺส สทฺธาทิปญฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตผลํ ปาเปตฺวา วฑฺฒิตานิฯ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จาติ จกฺขาทิอชฺฌตฺตายตนานิ จ รูปาทิพหิทฺธายตนานิ จ นิพฺพิเสวนานิ กตานิฯ สพฺพโลเกติ สกลเตธาตุเก โลเก จฯ นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรญฺจ โลกนฺติ อิมญฺจ อตฺตภาวํ ปรโลเก จ อตฺตภาวํ อติกฺกมิตฺวา ฐิโต ขีณาสโว ฯ กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโตติ โส ขีณาสโว จกฺขาทิโต ทนฺโต วฑฺฒิตจิตฺโต มรณกาลํ ปตฺเถติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.522; มหานิ. อฏฺฐ. 90)ฯ

เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายตีติ เยสํ ขนฺธาทิธมฺมานํ อุปฺปตฺติ ปญฺญายติฯ อตฺถงฺคมโต นิโรโธติ อตฺถงฺคมนวเสน เตสํเยว อภาโว ปญฺญายติฯ กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโกติ กุสลากุสลกมฺมนิสฺสิโต วิปาโก กมฺมํ อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตนโต วิปาโกปิ กมฺมสนฺนิสฺสิโตว นามฯ นามสนฺนิสฺสิตํ รูปนฺติ สพฺพรูปํ นามํ คเหตฺวา ปวตฺตนโต นามสนฺนิสฺสิตํ นาม ชาตํฯ ชาติยา อนุคตนฺติ สพฺพํ กมฺมาทิกํ ชาติยา อนุปวิฏฺฐํฯ ชราย อนุสฏนฺติ ชราย ปตฺถฏํฯ พฺยาธินา อภิภูตนฺติ พฺยาธิทุกฺเขน อภิมทฺทิตํฯ มรเณน อพฺภาหตนฺติ มจฺจุนา อภิหฏํ ปหฏํฯ อตาณนฺติ ปุตฺตาทีหิปิ ตายนสฺส อภาวโต อตายนํ อนารกฺขํ อลพฺภเณยฺยํ เขมํ วาฯ อเลณนฺติ อลฺลียิตุํ นิสฺสยิตุํ อนรหํ, อลฺลีนานมฺปิ น เลณกิจฺจกรณํฯ อสรณนฺติ นิสฺสิตานํ น ภยหารกํ, น ภยวินาสกํฯ อสรณีภูตนฺติ ปุเร อุปฺปตฺติยา อตฺตโน อภาเวเนว อสรณํ, อุปฺปตฺติสมกาลเมว อสรณภูตนฺติ อตฺโถฯ

[19] อปุจฺฉสีติ เอตฺถ อ-อิติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต, ปุจฺฉสิตฺเวว อตฺโถฯ ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานนฺโต อาจิกฺขติ, เอวํ อาจิกฺขิสฺสามิฯ อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาติ ตณฺหาทิอุปธินิทานา ชาติอาทิทุกฺขวิเสสา ปภวนฺติฯ

ตณฺหูปธีติ ตณฺหา เอว ตณฺหูปธิฯ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ เอว ทิฏฺฐูปธิฯ ราคาทิกิเลสา เอว กิเลสูปธิฯ ปุญฺญาทิกมฺมานิ เอว กมฺมูปธิฯ ติวิธทุจฺจริตานิเยว ทุจฺจริตูปธิฯ กพฬีการาทโย อาหารา เอว อาหารูปธิฯ โทสปฏิโฆ เอว ปฏิฆูปธิฯ กมฺมสมุฏฺฐานา กมฺเมเนว คหิตา ปถวาทโย จตสฺโส ธาตุโยว จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธีฯ จกฺขาทิฉอชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอว ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธีฯ จกฺขุวิญฺญาณาทิฉวิญฺญาณกายาว ฉ วิญฺญาณกายา อุปธีฯ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ทุกฺขมนฏฺเฐนาติ สพฺพเตภูมกํ ทุกฺขํ ทุสฺสหนฏฺเฐน อุปธิฯ

[20] เอวํ อุปธินิทานโต ปภวนฺเตสุ ทุกฺเขสุ – โย เว อวิทฺวาติ คาถาฯ ตตฺถ ปชานนฺติ สงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน ชานนฺโตฯ ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ชาติการณํ ‘‘อุปธี’’ติ อนุปสฺสนฺโตฯ อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ

[21] โสกปริทฺทวญฺจาติ โสกญฺจ ปริเทวญฺจฯ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ยถา ยถา สตฺตา ชานนฺติ, ตถา ตถา ญาปนวเสน วิทิโต เอส ตยา ธมฺโมติฯ

ตตฺถ ตรนฺตีติ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺโฐฆํ ตรนฺติฯ อุตฺตรนฺตีติ ทุติยมคฺเคน กาโมฆํ ตนุกรณวเสน อุคฺคนฺตฺวา ตรนฺติฯ ปตรนฺตีติ ตเมว นิรวเสสปฺปหานวเสน ตติยมคฺเคน วิเสเสน ตรนฺติฯ สมติกฺกมนฺตีติ ภโวฆอวิชฺโชฆปฺปหานวเสน จตุตฺถมคฺเคน สมฺมา อติกฺกมนฺติฯ วีติวตฺตนฺตีติ ผลํ ปาปุณิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ

[22] กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺติ นิพฺพานธมฺมํ นิพฺพานคามินิปฏิปทาธมฺมญฺจ เต เทสยิสฺสามิฯ ทิฏฺเฐ ธมฺเมติ ทิฏฺเฐว ทุกฺขาทิธมฺเม, อิมสฺมิํเยว วา อตฺตภาเวฯ อนีติหนฺติ อตฺตปจฺจกฺขํฯ ยํ วิทิตฺวาติ ยํ ธมฺมํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. 277; เถรคา. 676; กถา. 753) นเยน สมฺมสนฺโต วิทิตฺวาฯ

ตตฺถ อาทิกลฺยาณนฺติ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ ธมฺมํ ตว กิตฺตยิสฺสามิ, ตญฺจ โข อปฺปํ วา พหุํ วา กิตฺตยนฺโต อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว กิตฺตยิสฺสามิฯ อาทิมฺหิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา กิตฺตยิสฺสามิ ฯ มชฺเฌปิฯ

ปริโยสาเนปิ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา กิตฺตยิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺมิญฺหิ ภควา เอกคาถมฺปิ เทเสสิ, สา สมนฺตภทฺทกตฺตา ธมฺมสฺส ปฐมปาเทน อาทิกลฺยาณา, ทุติยตติยปาเทหิ มชฺเฌกลฺยาณา, ปจฺฉิมปาเทน ปริโยสานกลฺยาณาฯ เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ, นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณํ, เสเสน มชฺเฌกลฺยาณํฯ นานานุสนฺธิกํ สุตฺตํ ปฐมานุสนฺธินา อาทิกลฺยาณํ, ปจฺฉิเมน ปริโยสานกลฺยาณํ, เสเสหิ มชฺเฌกลฺยาณํฯ

อปิ จ สนิทานอุปฺปตฺติตฺตา อาทิกลฺยาณํ, เวเนยฺยานํ อนุรูปโต อตฺถสฺส อวิปรีตตาย จ เหตุทาหรณยุตฺตโต จ มชฺเฌกลฺยาณํ, โสตูนํ สทฺธาปฏิลาภชนเนน นิคมเนน จ ปริโยสานกลฺยาณํฯ

สกโล หิ สาสนธมฺโม อตฺตโน อตฺถภูเตน สีเลน อาทิกลฺยาโณ, สมถวิปสฺสนามคฺคผเลหิ มชฺเฌกลฺยาโณ, นิพฺพาเนน ปริโยสานกลฺยาโณฯ สีลสมาธีหิ วา อาทิกลฺยาโณ, วิปสฺสนามคฺเคหิ มชฺเฌกลฺยาโณ, ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณฯ พุทฺธสุโพธิตาย วา อาทิกลฺยาโณ, ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาโณ, สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปนฺเนน อธิคนฺตพฺพาย อภิสมฺโพธิยา วา อาทิกลฺยาโณ, ปจฺเจกโพธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ, สาวกโพธิยา ปริโยสานกลฺยาโณฯ

สุยฺยมาโน เจส นีวรณวิกฺขมฺภนโต ภวเนนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ อาทิกลฺยาโณ, ปฏิปชฺชิยมาโน สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโต ปฏิปตฺติยาปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ มชฺเฌกลฺยาโณ, ตถาปฏิปนฺโน (ปารา. อฏฺฐ. 1.1) จ ปฏิปตฺติผเล นิฏฺฐิเต ตาทิภาวาวหนโต ปฏิปตฺติผเลนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ ปริโยสานกลฺยาโณติฯ

ยํ ปเนส ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ, นานานเยหิ ทีเปติฯ ตํ ยถานุรูปํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํฯ สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺญตฺติอตฺถปทสมาโยคโต สาตฺถํฯ อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํฯ

อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถํ ฯ ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชนํฯ อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาวิสยโต สาตฺถํฯ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชนํฯ ปณฺฑิตเวทนียโต สริกฺขกชนปฺปสาทกนฺติ สาตฺถํฯ สทฺเธยฺยโต โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ สพฺยญฺชนํฯ คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถํฯ อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนํฯ อุปเนตพฺพสฺส อภาวโต สกลปริปุณฺณภาเวน เกวลปริปุณฺณํฯ อปเนตพฺพสฺส อภาวโต นิทฺโทสภาเวน ปริสุทฺธํฯ

อปิ จ – ปฏิปตฺติยา อธิคมพฺยตฺติโต สาตฺถํฯ ปริยตฺติยา อาคมพฺยตฺติโต สพฺยญฺชนํฯ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโต เกวลปริปุณฺณํฯ นิรุปกฺกิเลสโต นิตฺถรณตฺถาย ปวตฺติโต โลกามิสนิรเปกฺขโต จ ปริสุทฺธํฯ สิกฺขตฺตยปริคฺคหิตตฺตา พฺรหฺมภูเตหิ เสฏฺเฐหิ จริตพฺพโต, เตสญฺจ จริยภาวโต พฺรหฺมจริยํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.1)ฯ

เอวํ ปริยตฺติธมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โลกุตฺตรธมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน’’ติ อาหฯ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺเม ทสฺเสตฺวา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพานญฺจา’’ติ อาหฯ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทนฺติ ปุพฺพภาคสีลสมาธิวิปสฺสนาธมฺมญฺจ กิตฺตยิสฺสามิฯ

ทุกฺเข ทิฏฺเฐติ ทุกฺขสจฺเจ สรสลกฺขเณน ทิฏฺเฐ ทุกฺขสจฺจํ ปกาเสสฺสามิฯ สมุทยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[23] ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติ ตํ วุตฺตปฺปการธมฺมโชตกํ ตว วจนํ อหํ ปตฺถยามิฯ ธมฺมมุตฺตมนฺติ ตญฺจ ธมฺมมุตฺตมํ อภินนฺทามิฯ

ตตฺถ มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนนฺติ มหโต อวิชฺชาราสิสฺส เฉทนํฯ อนิจฺจลกฺขณวเสน เอสีฯ ทุกฺขลกฺขณวเสน คเวสีฯ อนตฺตลกฺขณวเสน สมนฺตโต ปริเยสีฯ มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนนฺติ มหนฺตสฺส อสุเภ สุภนฺติอาทิทฺวาทสวิธสฺส วิปลฺลาสสฺส เภทนํฯ มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนนฺติ มหนฺตสฺส อนฺโตตุทนฏฺเฐน ตณฺหากณฺฏกสฺส ลุญฺจนํฯ ทิฏฺฐิสงฺฆาฏสฺส วินิเวฐนนฺติ ทิฏฺฐิเยว อพฺโพจฺฉินฺนปฺปวตฺติโต สงฺฆฏิตฏฺเฐน สงฺฆาโฏ, ตสฺส ทิฏฺฐิสงฺฆาฏสฺส นิวตฺตนํฯ มานธชสฺส ปาตนนฺติ อุสฺสิตฏฺเฐน อุนฺนติลกฺขณสฺส มานทฺธชสฺส ปาตนํฯ อภิสงฺขารสฺส วูปสมนฺติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารสฺส อุปสมนํฯ

โอฆสฺส นิตฺถรณนฺติ วฏฺเฏ โอสีทาปนสฺส กาโมฆาทิโอฆสฺส นิตฺถรณํ นิกฺขมนํฯ ภารสฺส นิกฺเขปนนฺติ รูปาทิปญฺจกฺขนฺธภารสฺส ขิปนํ ฉฑฺฑนํฯ สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทนฺติ ขนฺธาทิปฏิปาฏิสํสารวฏฺฏสฺส เหตุนสฺสเนน อุจฺฉิชฺชนํฯ สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนนฺติ กิเลสสนฺตาปสฺส นิพฺพุติํฯ ปริฬาหสฺส ปฏิปสฺสทฺธนฺติ กิเลสปริฬาหสฺส วูปสมํ ปฏิปสฺสมฺภนํฯ ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนนฺติ นววิธโลกุตฺตรธมฺมสฺส อุสฺสาเปตฺวา ฐปนํฯ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานนฺติ อุตฺตมฏฺเฐน ปรมตฺถํฯ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํฯ กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ อมตํฯ สํสารทุกฺขปฏิปกฺขภูตตฺตา นิพฺพุตนฺติ นิพฺพานํฯ นตฺเถตฺถ ตณฺหาสงฺขาตํ วานนฺติปิ นิพฺพานํฯ

มเหสกฺเขหิ สตฺเตหีติ มหานุภาเวหิ สกฺกาทีหิ สตฺเตหิฯ ปริเยสิโตติ ปริยิฏฺโฐฯ กหํ เทวเทโวติ เทวานํ อติเทโว กุหิํฯ กหํ นราสโภติ อุตฺตมปุริโสฯ

[24] อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ เอตฺถ อุทฺธนฺติ อนาคตทฺธา วุจฺจติฯ อโธติ อตีตทฺธาฯ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธาฯ เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณนฺติ เอเตสุ อุทฺธาทีสุ ตณฺหญฺจ ทิฏฺฐินิเวสนญฺจ อภิสงฺขารวิญฺญาณญฺจ ปนุเทหิฯ ปนุทิตฺวา จ ภเว น ติฏฺเฐติ เอวํ สนฺเต ทุวิเธปิ ภเว น ติฏฺเฐยฺยฯ เอวํ ตาว ปนุชฺชสทฺทสฺส ปนุเทหีติ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป สมฺพนฺโธฯ ปนุทิตฺวาติ เอตสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป ภเว น ติฏฺเฐติ อยเมว สมฺพนฺโธฯ เอตานิ นนฺทีนิเวสนวิญฺญาณานิ ปนุทิตฺวา ทุวิเธปิ ภเว น ติฏฺเฐยฺยาติฯ

สโหกาสวเสน เทวโลโก อุทฺธํฯ อปายโลโก อโธฯ มนุสฺสโลโก มชฺเฌฯ ตตฺถ กุสลา ธมฺมาติ อปายํ มุญฺจิตฺวา อุปริ ปฏิสนฺธิทานโต กุสลา ธมฺมา อุทฺธนฺติ วุจฺจนฺติฯ อกุสลา ธมฺมา อปาเยสุ ปฏิสนฺธิทานโต อโธติฯ ตทุภยวิมุตฺตตฺตา อพฺยากตา ธมฺมา ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ วุจฺจนฺติฯ สพฺโพปริวเสน อรูปธาตุ อุทฺธํฯ สพฺพอโธวเสน กามธาตุ อโธฯ ตทุภยนฺตรวเสน รูปธาตุ มชฺเฌฯ กายจิตฺตาพาธขนนวเสน สุขา เวทนา อุทฺธํ ฯ ทุกฺขมนวเสน ทุกฺขา เวทนา อโธฯ อทุกฺขมสุขา เวทนา มชฺเฌฯ อตฺตภาววเสน ปริจฺเฉทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุทฺธํ ปาทตลาติ ปาทตลโต อุปริฯ อโธ เกสมตฺถกาติ เกสมตฺถกโต อโธฯ มชฺเฌติ ทฺวินฺนํ อนฺตรํฯ

ปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณนฺติ เตรสวิธปุญฺญาภิสงฺขารสมฺปยุตฺตํ กมฺมวิญฺญาณํฯ อปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณนฺติ ทฺวาทสวิธอปุญฺญาภิสงฺขารสมฺปยุตฺตํ กมฺมวิญฺญาณํฯ อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณนฺติ จตุพฺพิธํ อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ กมฺมวิญฺญาณํฯ นุชฺชาติ ขิปฯ ปนุชฺชาติ อตีว ขิปฯ นุทาติ ลุญฺจฯ ปนุทาติ อตีว ลุญฺจฯ ปชหาติ ฉฑฺเฑหิฯ วิโนเทหีติ ทูรํ กโรหิฯ

กมฺมภวญฺจาติ ปุญฺญาภิสงฺขารเจตนาวฯ ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวนฺติ ปฏิสนฺธิยา รูปาทิปุนพฺภวญฺจฯ ปชหนฺโต ปฐมมคฺเคน, วิโนเทนฺโต ทุติยมคฺเคน, พฺยนฺตี กโรนฺโต ตติยมคฺเคน, อนภาวํ คเมนฺโต จตุตฺถมคฺเคนฯ กมฺมภเว น ติฏฺเฐยฺยาติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขาเร น ติฏฺเฐยฺยฯ

[25] เอตานิ วิโนเทตฺวา ภเว อติฏฺฐนฺโต เอโส – เอวํ วิหารีติ คาถาฯ ตตฺถ อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว สาสเน, อิมสฺมิํเยว วา อตฺตภาเวฯ อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถวฯ

[26] สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺติ เอตฺถ อนูปธีกนฺติ นิพฺพานํ, ตํ สนฺธาย ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห – ‘‘สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีก’’นฺติฯ

นิทฺเทเส กิเลสา จาติ อุปตาปนฏฺเฐน ราคาทโย กิเลสา จ ราสฏฺเฐน วิปากภูตา ปญฺจกฺขนฺธา จ กุสลาทิอภิสงฺขารา เจตนา จ ‘‘อุปธี’’ติ วุจฺจนฺติ กถียนฺติฯ อุปธิปฺปหานํ ตทงฺคปฺปหาเนน, อุปธิวูปสมํ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน, อุปธิปฏินิสฺสคฺคํ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน อุปธิปฏิปสฺสทฺธํ ผเลนาติฯ

[27] น เกวลํ ทุกฺขเมว ปหาสิ – เต จาปีติ คาถาฯ ตตฺถ อฏฺฐิตนฺติ สกฺกจฺจํ, สทา วาฯ ตํ ตํ นมสฺสามีติ ตสฺมา ตํ นมสฺสามิฯ สเมจฺจาติ อุปคนฺตฺวาฯ นาคาติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาหฯ

นิทฺเทเส สเมจฺจาติ ชานิตฺวา, เอกโต หุตฺวา วาฯ อภิสเมจฺจาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ สมาคนฺตฺวาติ สมฺมุขา หุตฺวาฯ อภิสมาคนฺตฺวาติ สมีปํ คนฺตฺวาฯ สมฺมุขาติ สมฺมุเขฯ อาคุํ น กโรตีติ ปาปํ น กโรติฯ

[28] อิทานิ นํ ภควา ‘‘อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺข’’นฺติ เอวํ เตน พฺราหฺมเณน วิทิโตปิ อตฺตานํ อนุปเนตฺวาว ปหีนทุกฺเขน ปุคฺคเลน โอวทนฺโต ‘‘ยํ พฺราหฺมณ’’นฺติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยํ ตํ อภิชานนฺโต ‘‘อยํ พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ, เวเทหิ คตตฺตา เวทคู, กิญฺจนาภาวา อกิญฺจโน, กาเมสุ จ ภเวสุ จ อสตฺตตฺตา กามภเว อสตฺโต’’ติ ชญฺญา ชาเนยฺยาสิฯ อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโขฯ

นิทฺเทเส ราคกิญฺจนนฺติ ราคปลิโพธํฯ โทสกิญฺจนนฺติอาทิปิ เอเสว นโยฯ กาโมฆํ ติณฺโณ อนาคามิมคฺเคนฯ ภโวฆํ ติณฺโณ อรหตฺตมคฺเคนฯ ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ โสตาปตฺติมคฺเคนฯ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ อรหตฺตมคฺเคนฯ สํสารปถํ ติณฺโณ กุสลากุสลกมฺมปฺปเภเทนาติฯ อุตฺติณฺโณ ปฐมมคฺเคนฯ นิตฺติณฺโณ ทุติยมคฺเคนฯ อติกฺกนฺโต ตติยมคฺเคนฯ สมติกฺกนฺโต จตุตฺถมคฺเคนฯวีติวตฺโต ผเลนฯ

[29] กิญฺจ ภิยฺโย – วิทฺวา จ โยติ คาถาฯ ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเน, อตฺตภาเว วาฯ วิสชฺชาติ โวสชฺชิตฺวาฯ

นิทฺเทเส สชฺชนฺติ มุญฺจนํฯ วิสชฺชนฺติ โวสชฺชนํฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

เมตฺตคูมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. โธตกมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[30] ปญฺจเม โธตกสุตฺเต – วาจาภิกงฺขามีติ วาจํ อภิกงฺขามิฯ สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคาทีนํ นิพฺพานตฺถาย อธิสีลาทีนิ สิกฺเขยฺยฯ นิทฺเทเส อปุพฺพํ นตฺถิฯ

[31]

อิโตติ มม มุขโตฯ

นิทฺเทเส อาตปฺปนฺติ กิเลสตาปนํฯ อุสฺสาหนฺติ อสงฺโกจํฯ อุสฺโสฬฺหีนฺติ พลววีริยํฯ ถามนฺติ อสิถิลํฯ ธิตินฺติ ธารณํฯ วีริยํ กโรหีติ ปรกฺกมํ กโรหิฯ ฉนฺทํ ชเนหีติ รุจิํ อุปฺปาเทหิฯ