อธิภํสูติ มทฺทํสุฯ น อธิโภสีติ น มทฺทิฯ พหลมตฺติกาติ ปุนปฺปุนํ ทานวเสน อุทฺธมายิกา พหลมตฺติกาฯ อทฺทาวเลปนาติ อสุกฺขมตฺติกทานาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานํฯ

นวมํฯ

[150] ทสเม กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ อิมสฺส ปาทสฺส เคหา อภินิกฺขมิตฺวา กาสายวตฺโถ หุตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติฯ

ทสมํฯ

ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถวคฺควณฺณนา

[151] จตุตฺถวคฺคสฺส ปฐเม รเสสูติ อมฺพิลมธุรติตฺตกกฏุกโลณิกขาริกกสาวาทิเภเทสุ สายนีเยสุฯ เคธํ อกรนฺติ คิทฺธิํ อกโรนฺโต, ตณฺหํ อนุปฺปาเทนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ อโลโลติ ‘‘อิทํ สายิสฺสามิ, อิทํ สายิสฺสามี’’ติ เอวํ รสวิเสเสสุ อนากุโลฯ อนญฺญโปสีติ โปเสตพฺพกสทฺธิวิหาริกาทิวิรหิโต, กายสนฺธารณมตฺเตน สนฺตุฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติฯ ยถา วา ปุพฺเพ อุยฺยาเน รเสสุ เคธกรณโลโล หุตฺวา อญฺญโปสี อาสิํ, เอวํ อหุตฺวา ยาย ตณฺหาย โลโล หุตฺวา รเสสุ เคธํ กโรติ, ตํ ตณฺหํ หิตฺวา อายติํ ตณฺหามูลกสฺส อญฺญสฺส อตฺตภาวสฺส อนิพฺพตฺตเนน อนญฺญโปสีติ ทสฺเสติฯ อถ วา อตฺถภญฺชนกฏฺเฐน กิเลสา ‘‘อญฺเญ’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อโปสเนน อนญฺญโปสีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ สปทานจารีติ อโวกฺกมฺมจารี อนุปุพฺพจารี, ฆรปฏิปาฏิํ อฉฑฺเฑตฺวา อฑฺฒกุลญฺจ ทลิทฺทกุลญฺจ นิรนฺตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโนติ อตฺโถฯ กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กิเลสวเสน อลคฺคจิตฺโต, จนฺทูปโม นิจฺจนวโก หุตฺวาติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.65; อป. อฏฺฐ. 1.1.121)ฯ

ปฐมํฯ

[152] ทุติเย อาวรณานีติ นีวรณาเนว, ตานิ อตฺถโต อุรคสุตฺเต (สุ. นิ. 1 อาทโย) วุตฺตานิฯ ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทํ สูริยํ วา เจโต อาวรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาวรณานิ เจตโส’’ติ วุตฺตานิฯ ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา ปหายฯ อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสเล ธมฺเม, วตฺโถปมาทีสุ (ม. นิ. 1.70 อาทโย) วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วาฯ พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา วินาเสตฺวา, วิปสฺสนามคฺเคน ปชหิตฺวาติ อตฺโถ ฯ สพฺเพติ อนวเสเสฯ เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโตฯ เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกคตํ สิเนหโทสํ, ตณฺหาราคนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สิเนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต สิเนหโทโสติ วุตฺโตฯ เสสํ วุตฺตนยเมว (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.66)ฯ

ทุติยํฯ

[153] ตติเย วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ ปิฏฺฐิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา ชหิตฺวาติ อตฺโถฯ สุขํ ทุขญฺจาติ กายิกํ สาตาสาตํฯ โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกํ สาตาสาตํฯ อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํฯ สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมถเมวฯ วิสุทฺธนฺติ ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา อติสุทฺธํ, นิทฺธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถฯ

อยํ ปน โยชนา – วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว, ปฐมชฺฌานูปจารภูมิยํเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานูปจารภูมิยญฺจ สุขนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปุน อาทิโต วุตฺตํ จ-การํ ปรโต เนตฺวา ‘‘โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺฐิกตฺวาน ปุพฺเพวา’’ติ อธิกาโรฯ เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานูปจาเร, โทมนสฺสญฺจ ทุติยชฺฌานูปจาเรเยวาติ ทีเปติฯ เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺฐานานิฯ นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปฐมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺฐานํฯ ยถาห – ‘‘ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.510)ฯ ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน คเหตพฺพํฯ

ปรโต ปุพฺเพวาติ ตีสุ ปฐมชฺฌานทีสุ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺฐิกตฺวา เอตฺเถว จ จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ วิปิฏฺฐิกตฺวา อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเร อิติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.67; อป. อฏฺฐ. 1.1.123)ฯ

ตติยํฯ

[154] จตุตฺเถ อารทฺธํ วีริยํ อสฺสาติ อารทฺธวิริโยฯ เอเตน อตฺตโน วีริยารมฺภํ อาทิวีริยํ ทสฺเสติฯ ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตตฺถ ปตฺติยา ปรมตฺถปตฺติยาฯ เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพผลํ ทสฺเสติฯ อลีนจิตฺโตติ เอเตน วีริยุปตฺถมฺภานํ จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติฯ อกุสีตวุตฺตีติ เอเตน ฐานาสนจงฺกมาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํฯ ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา’’ติ (ม. นิ. 1.184; สํ. นิ. 2.22; อ. นิ. 2.5; มหานิ. 196) เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติฯ ยํ ตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ ปทหนฺโต ‘‘กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตวีริยํ ทสฺเสติฯ ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาปาริปูริคตตฺตา, นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา ตํสมงฺคีปุคฺคโลปิ ทฬฺโห นิกฺกโม อสฺสาติ ‘‘ทฬฺหนิกฺกโม’’ติ วุจฺจติฯ ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน ญาณพเลน จ อุปปนฺโนฯ อถ วา ถามภูเตน พเลน อุปปนฺโนติ ถามพลูปปนฺโน, ถิรญาณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ตสฺส วีริยสฺส วิปสฺสนาญาณสมฺปโยคํ ทีเปนฺโต โยนิโส ปทหนภาวํ สาเธติฯ ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐวีริยวเสน วา ตโยปิ ปาทา โยเชตพฺพาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.68)ฯ

จตุตฺถํฯ

[155] ปญฺจเม ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลีนํ, เอกตฺตเสวิตา เอกีภาโว กายวิเวโกติ อตฺโถฯ ฌานนฺติ ปจฺจนีกฌาปนโต อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติฯ ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นีวรณาทิปจฺจนีกฌาปนโต กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ‘‘ฌาน’’นฺติ วุจฺจติฯ

วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺญาทิปจฺจนีกฌาปนโต ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ ‘‘ฌาน’’นฺติ วุจฺจติฯ อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว อธิปฺเปตํ ฯ เอวเมตํ ปฏิสลฺลานญฺจ ฌานญฺจ อริญฺจมาโนติ อชหมาโน อนิสฺสชฺชมาโนฯ ธมฺเมสูติ วิปสฺสนุปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุฯ นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํฯ อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ จรมาโนฯ อถ วา ธมฺเมสูติ เอตฺถ ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ อนุโลโม ธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํฯ ตตฺถ ‘‘ธมฺมานํ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺตเยน ‘‘ธมฺเมสู’’ติ วุตฺตํ สิยาฯ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจาริตาสงฺขาตาย วิปสฺสนาย อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมาย กายวิเวกจิตฺตวิเวกํ อริญฺจมาโน สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.69; อป. อฏฺฐ. 1.1.125)ฯ

ปญฺจมํฯ

[156] ฉฏฺเฐ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีนวาย ตณฺหาย เอว อปฺปวตฺติํฯ อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการีฯ อเนฬมูโคติ อลาลามุโขฯ อถ วา อเนโฬ จ อมูโค จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตาฯ สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺมูปปริกฺขาย ปริญฺญาตธมฺโมฯ นิยโตติ อริยมคฺเคน นิยามํ ปตฺโตฯ ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโนฯ อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโฐ โยเชตพฺโพฯ เอวเมเตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน ปธานวา, เตน ปธาเนน ปตฺตนิยามตฺตา นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา สงฺขาตธมฺโมฯ อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต ‘‘สงฺขาตธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธา’’ติ (สํ. นิ. 2.31; สุ. นิ. 1044; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 63, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 7; เนตฺติ. 14; เปฏโก. 45)ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.70)ฯ

ฉฏฺฐํฯ

[157] สตฺตเม สีโหติ จตฺตาโร สีหา – ติณสีโห, ปณฺฑุสีโห, กาฬสีโห, เกสรสีโหติฯ เตสํ เกสรสีโห อคฺคมกฺขายติ, เอโส อิธ อธิปฺเปโตฯ วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน อเนกวิโธฯ ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสนฯ เตสุ โย โกจิ วาโต ยํ กิญฺจิ ปทุมํ วฏฺฏติเยวฯ ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตสิเนโห จ ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน โหติ, โสปิ จ ตณฺหาเยวฯ สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาวิรหิตสฺส โมเหน โหติ, โมโห จ อวิชฺชาฯ ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ โหติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชายฯ ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโห วิย สทฺเทสุ อนิจฺจทุกฺขาทีสุอสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ, โลภสมฺปยุตฺตํ เอว ทิฏฺฐิญฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน อลิปฺปมาโนฯ

เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺฐานํ, สมโถ สมาธิ, วิปสฺสนา ปญฺญาติ เอวํ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโยปิ ขนฺธา สิทฺธา โหนฺติฯ ตตฺถ สีลกฺขนฺเธน สุรโต โหติ, โส สีโหว สทฺเธสุ อาฆาตวตฺถูสุ อกุชฺฌิตุกามตาย น สนฺตสติ, ปญฺญากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิปฺปติฯ เอวํ สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ อวิชฺชาตณฺหานํ, ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิปฺปมาโน จ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.71; อป. อฏฺฐ. 1.1.127)ฯ

สตฺตมํฯ

[158] อฏฺฐเม สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโหฯ เกสรสีโหว อิธ อธิปฺเปโตฯ ทาฐา พลมสฺส อตฺถีติ ทาฐพลีฯ ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติฯ ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคยฺห ปวาเหตฺวา จรเณน ปสยฺหจารี ฯ

อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน อภิภุยฺหจารีฯ สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารีฯ ตตฺถ สเจ โกจิ วเทยฺย ‘‘กิํ ปสยฺห อภิภุยฺยจารี’’ติฯ ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยคตฺเถ กตฺวา ‘‘มิเค ปสยฺห อภิภุยฺยจารี’’ติ ปฏิวตฺตพฺพํฯ ปนฺตานีติ ทูรานิฯ เสนาสนานีติ วสนฏฺฐานานิฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.72)ฯ

อฏฺฐมํฯ

[159] นวเม ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา ภวนฺตู’’ติอาทินา นเยน หิตสุขูปนยนกามตา เมตฺตาฯ ‘‘อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา วิมุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา กรุณาฯ ‘‘โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา, โมทนฺติ สาธุ สุฏฺฐู’’ติอาทินา นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคกามตา มุทิตาฯ ‘‘ปญฺญายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา’’ติ สุขทุกฺเขสุ อชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขาฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา จ ปจฺฉาฯ วิมุตฺตินฺติ จตสฺโสปิ หิ วิมุตฺตีฯ เอตา อตฺตโน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล’’ติฯ

ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน ภาวยมาโน, อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน ภาวยมาโนฯ กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย กรุณํ, ตโต วุฏฺฐาย มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺฐาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโนว ‘‘กาเล อาเสวมาโน’’ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ ผาสุกาเล วาฯ สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน อวิรุชฺฌมาโนฯ เมตฺตาทีนญฺหิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุปิ วิโรธภูโต ปฏิโฆ วูปสมฺมติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน’’ติฯ เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.73)ฯ

นวมํฯ

[160] ทสเม สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ, ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวานฯ

อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท, ตสฺมิญฺจ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา อสนฺตสนฺติฯ เอตฺตาวตา สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.74)ฯ

ทสมํฯ

[161] เอกาทสเม ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียิตฺวา ปยิรุปาสนฺติฯ เสวนฺตีติ อญฺชลิกมฺมาทีหิ กิํการปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจรนฺติฯ การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา, ภชนาย เสวนาย จ นาญฺญํ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เตสํ การณํ, อตฺถเหตุ เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ ‘‘อิโต กิญฺจิ ลจฺฉามา’’ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ –

‘‘อุปกาโร จ โย มิตฺโต, สุเข ทุกฺเข จ โย สขา;

อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต, โย จ มิตฺตานุกมฺปโก’’ติฯ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.75; อป. อฏฺฐ. 1.1.131; ที. นิ. 3.265) –

เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาฯ อตฺตนิ ฐิตา เอเตสํ ปญฺญา, อตฺตานํเยว โอโลเกนฺติ, น อญฺญนฺติ อตฺตฏฺฐปญฺญาฯ ‘‘ทิฏฺฐตฺถปญฺญา’’ติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโฐ ฯ สมฺปติ ทิฏฺเฐเยว อตฺเถ เอเตสํ ปญฺญา, อายติํ น เปกฺขนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อสุจีติ อสุจินา อนริเยน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ยํ อนฺตรนฺตรา อติวิตฺถารภเยน น วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ปาฐานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.75; อป. อฏฺฐ. 1.1.131)ฯ เอกาทสมํฯ

จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถา

โย โส สุคตปุตฺตานํ, อธิปติภูเตน หิตรตินา;

เถเรน ถิรคุณวตา, สุวิภตฺโต มหานิทฺเทโสฯ

ตสฺสตฺถวณฺณนา ยา, ปุพฺพฏฺฐกถานยํ ตถา;

ยุตฺติํ นิสฺสาย มยารทฺธา, นิฏฺฐานมุปคตา เอสาฯ

ยํ ปุรํ ปุรุตฺตมํ, อนุราธปุรวฺหยํ;

โย ตสฺส ทกฺขิเณ ภาเค, มหาวิหาโร ปติฏฺฐิโตฯ

โย ตสฺส ติลโก ภูโต, มหาถูโป สิลุจฺจโย;

ยํ ตสฺส ปจฺฉิเม ภาเค, เลโข กถิกสญฺญิโตฯ

กิตฺติเสโนติ นาเมน, สชีโว ราชสมฺมโต;

สุจิจาริตฺตสมฺปนฺโน, เลโข กุสลกมฺมิโกฯ

สีตจฺฉายตรุเปตํ, สลิลาสยสมฺปทํ;

จารุปาการสญฺจิตํ, ปริเวณมการยิฯ

อุปเสโน มหาเถโร, มหาปริเวณวาสิโย;

ตสฺสาทาสิ ปริเวณํ, เลโข กุสลกมฺมิโกฯ

วสนฺเตเนตฺถ เถเรน, ถิรสีเลน ตาทินา;

อุปเสนวฺหเยน สา, กตา สทฺธมฺมโชติกาฯ

รญฺโญ สิรินิวาสสฺส, สิริสงฺฆสฺส โพธิโน;

ฉพฺพีสติมฺหิ วสฺสมฺหิ, นิฏฺฐิตา นิทฺเทสวณฺณนาฯ

สมยํ อนุโลเมนฺตี, เถรานํ เถรวํสทีปานํ;

นิฏฺฐํ คตา ยถายํ, อฏฺฐกถา โลกหิตชนนีฯ

สทฺธมฺมํ อนุโลเมนฺตา, อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ สาเธนฺตา;

นิฏฺฐํ คจฺฉนฺตุ ตถา, มโนรถา สพฺพสตฺตานํฯ