เมนู

อสทฺธมฺมสมาปตฺติยาติ นีจธมฺมสมาโยคโตฯ อารตีติ อารกา รมนํฯ วิรตีติ ตาย วินา รมนํฯ ปฏิวิรตีติ ปฏินิวตฺติตฺวา ตาย วินา รมนํฯ เวรมณีติ เวรวินาสนํฯ อกิริยาติ กิริยาปจฺฉินฺทนํฯ อกรณนฺติ กรณปริจฺฉินฺทนํฯ อนชฺฌาปตฺตีติ อนาปชฺชนตาฯ เวลาอนติกฺกโมติ สีมาอนติกฺกโมฯ เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน อยมฺปิ พฺราหฺมโณ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ สทฺธิํ อนฺเตวาสิกสหสฺเสน, อญฺเญสญฺจ อเนกสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิฯ เสสํ ปุพฺพสทิสเมวฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปุณฺณกมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[12] ตติเย ปุณฺณกสุตฺตนิทฺเทเส – อเนชนฺติ อิทมฺปิ ปุริมนเยเนว โมฆราชานํ ปฏิกฺขิปิตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ มูลทสฺสาวินฺติ อกุสลมูลาทิทสฺสาวิํฯ อิสโยติ อิสินามกา ชฏิลาฯ ยญฺญนฺติ เทยฺยธมฺมํฯ อกปฺปยิํสูติ ปริเยสิํสุฯ

เหตุทสฺสาวีติอาทีนิ สพฺพานิ การณเววจนาเนวฯ การณญฺหิ ยสฺมา อตฺตโน ผลตฺถาย หิโนติ ปวตฺตติ, ตสฺมา เหตูติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ตํ ผลํ นิเทติ ‘หนฺท, คณฺหถ น’นฺติ อปฺเปติ วิย, ตสฺมา นิทานนฺติ วุจฺจติฯ สมฺภวทสฺสาวีติอาทีนิ ปญฺจ ปทานิ เหฏฺฐา ทสฺสิตนยานิ เอวฯ ยสฺมา ตํ ปฏิจฺจ เอติ ปวตฺตติ, ตญฺจ ผลํ ตโต สมุเทติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ปจฺจโยติ จ สมุทโยติ จ วุจฺจติฯ

ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ สุคติโยติ จตุอปายวินิมุตฺตกา อุตฺตรมาตาทโย อปฺเปสกฺขา กปณมนุสฺสา จ ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา เวทิตพฺพาฯ ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ ทุคฺคติโยติ ยมราชนาคสุปณฺณเปตมหิทฺธิกาทโย ปจฺเจตพฺพาฯ

อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาติ ตีสุ ฐาเนสุ ปฏิสนฺธิวเสน อตฺตภาวปฏิลาภตฺถายฯ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานาติฯ ปสฺสตีติ สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสติฯ

อกุสลาติ อโกสลฺลสมฺภูตาฯ อกุสลํ ภชนฺตีติ อกุสลภาคิยาฯ อกุสลปกฺเข ภวาติ อกุสลปกฺขิกาฯ สพฺเพ เต อวิชฺชา มูลํ การณํ เอเตสนฺติ อวิชฺชามูลกาฯ อวิชฺชาย สโมสรนฺติ สมฺมา โอสรนฺติ คจฺฉนฺตีติ อวิชฺชาสโมสรณาฯ อวิชฺชาสมุคฺฆาตาติ อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชาย หตายฯ สพฺเพ เต สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตปฺปการา อกุสลธมฺมา, เต สพฺเพ หตภาวํ ปาปุณนฺติฯ

อปฺปมาทมูลกาติ สติอวิปฺปวาโส อปฺปมาโท มูลํ การณํ เอเตสนฺติ อปฺปมาทมูลกาฯ อปฺปมาเทสุ สมฺมา โอสรนฺติ คจฺฉนฺตีติ อปฺปมาทสโมสรณาฯ อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตีติ สยํ กามาวจโรปิ สมาโน จตุภูมกธมฺมานํ ปติฏฺฐาภาเวน อคฺโค นาม ชาโตฯ

อลมตฺโตติ สมตฺถจิตฺโตฯ มยา ปุจฺฉิตนฺติ มยา ปุฏฺฐํฯ วหสฺเสตํ ภารนฺติ เอตํ อาภตภารํ วหสฺสุฯ เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตาฯ ‘‘อิสิปพฺพชฺชา ปพฺพชิตา’’ติปิ ปาโฐฯ

อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตาติ เย อาชีวกวจนํ สุณนฺติ สุสฺสุสนฺติ, เต อาชีวกสาวกา, เตสํ อาชีวกสาวกานํฯ อาชีวกา จ เตสํ เทยฺยธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, เต เอว อาชีวกา เทวตาฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยาติ เย อาชีวกาทโย ทิสาปริโยสานา เยสํ ขตฺติยาทีนํ เทยฺยธมฺมานุจฺฉวิกาฯ เต เตสํ เทวตาติ เต อาชีวกาทโย เตสํ ขตฺติยาทีนํ เทวตาฯ

เยปิ ยญฺญํ เอสนฺตีติ เทยฺยธมฺมํ อิจฺฉนฺติฯ คเวสนฺตีติ โอโลเกนฺติฯ ปริเยสนฺตีติ อุปฺปาเทนฺติฯ ยญฺญา วา เอเต ปุถูติ ยญฺญา เอว วา เอเต ปุถุกาฯ ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถูติ เทยฺยธมฺมสฺส ยาชนกา เอว วา เอเต ปุถุกาฯ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถูติ เทยฺยธมฺมานุจฺฉวิกา เอว วา เอเต ปุถุกาฯ เต วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ ยญฺญา วา เอเต ปุถู’’ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรน ทสฺเสติฯ

[13] อาสีสมานาติ รูปาทีนิ ปตฺถยมานาฯ อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาวญฺจ ปตฺถยมานา, มนุสฺสาทิภาวํ อิจฺฉนฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ ชรํ สิตาติ ชรํ นิสฺสิตาฯ ชรามุเขน เจตฺถ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ วุตฺตํฯ เตน วฏฺฏทุกฺขนิสฺสิตา ตโต อปริมุจฺจมานาเยว กปฺปยิํสูติ ทีเปติฯ

รูปปฏิลาภํ อาสีสมานาติ วณฺณายตนสมฺปตฺติลาภํ ปตฺถยมานาฯ สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภนฺติ สารปฺปตฺเต ขตฺติยานํ มหาสาลกุเล อตฺตภาวลาภํ ปฏิสนฺธิํ ปตฺถยมานาฯ พฺราหฺมณมหาสาลกุลาทีสุปิ เอเสว นโยฯ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสูติ เอตฺถ ปุพฺพภวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอตฺถาติ ขตฺติยกุลาทีสุฯ

ชรานิสฺสิตาติ ชรํ อสฺสิตาฯ พฺยาธินิสฺสิตาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอเตหิ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิตํ โหติฯ

[14] กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา, อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ เอตฺถ ยญฺโญ เอว ยญฺญปโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กจฺจิ เต ยญฺเญ อปฺปมตฺตา หุตฺวา ยญฺญํ กปฺปยนฺตา วฏฺฏทุกฺขมุตฺตริํสูติฯ

เยปิ ยญฺญํ เทนฺติ ยชนฺตีติ เทยฺยธมฺมทานวเสน ยชนฺติฯ ปริจฺจชนฺตีติ วิสฺสชฺเชนฺติฯ

[15] อาสีสนฺตีติ รูปปฏิลาภาทโย ปตฺเถนฺติฯ โถมยนฺตีติ ‘‘สุจิํ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน ยญฺญาทีนิ ปสํสนฺติฯ อภิชปฺปนฺตีติ รูปาทิปฏิลาภาย วาจํ คีรนฺติฯ ชุหนฺตีติ เทนฺติฯ กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภนฺติ รูปาทิลาภํ ปฏิจฺจ ปุนปฺปุนํ กาเม เอว อภิชปฺปนฺติ, ‘‘อโห วต อมฺหากมฺปิ สิยฺยุ’’นฺติ วทนฺติ, ตณฺหญฺจ ตตฺถ วฑฺเฒนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยาชโยคาติ ยาคาธิมุตฺตาฯ ภวราครตฺตาติ เอวมิเมหิ อาสีสนาทีหิ ภวราเคเนว รตฺตา, ภวราครตฺตา วา หุตฺวา เอตานิ อาสีสนาทีนิ กโรนฺตา นาตริํสุ ชาติอาทิวฏฺฏทุกฺขํ น อุตฺตริํสุฯ

ยญฺญํ วา โถเมนฺตีติ ทานํ วา วณฺเณนฺติฯ ผลํ วาติ รูปาทิปฏิลาภํฯ ทกฺขิเณยฺเย วาติ ชาติสมฺปนฺนาทีสุฯ สุจิํ ทินฺนนฺติ สุจิํ กตฺวา ทินฺนํฯ มนาปนฺติ มนวฑฺฒนกํฯ ปณีตนฺติ โอชวนฺตํฯ

กาเลนาติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺปตฺตกาเล กปฺปิยนฺติ อกปฺปิยํ วชฺเชตฺวา ทินฺนํฯ อนวชฺชนฺติ นิทฺโทสํฯ อภิณฺหนฺติ ปุนปฺปุนํฯ ททํ จิตฺตํ ปสาทิตนฺติ ททโต มุญฺจนจิตฺตํ ปสาทิตนฺติฯ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺตีติ คุณํ ปากฏํ กโรนฺติฯ วณฺเณนฺตีติ วณฺณํ ภณนฺติฯ ปสํสนฺตีติ ปสาทํ ปาเปนฺติฯ

อิโต นิทานนฺติ อิโต มนุสฺสโลกโต ทินฺนการณาฯ อชฺฌายกาติ มนฺเต ปริวตฺเตนฺตาฯ มนฺตธราติ มนฺเต ธาเรนฺตาฯ ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทานํฯ โอฏฺฐปหฏกรณวเสน ปารํ คตาติ ปารคูฯ สห นิฆณฺฑุนา จ เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํฯ นิฆณฺฑูติ นิฆณฺฑุรุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ สตฺถํฯ เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการาวหํ สตฺถํ ฯ สห อกฺขรปฺปเภเทน สากฺขรปฺปเภทานํฯ อกฺขรปฺปเภโทติ สิกฺขา จ นิรุตฺติ จฯ อิติหาสปญฺจมานนฺติ อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อาส, อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺตปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, เตสํ อิติหาสปญฺจมานํ เวทานํฯ

ปทํ ตทวเสสญฺจ พฺยากรณํ อธิยนฺติ, เวเทนฺติ วาติ ปทกา เวยฺยากรณาฯ โลกายตํ วุจฺจติ วิตณฺฑวาทสตฺถํฯ มหาปุริสลกฺขณนฺติ มหาปุริสานํ พุทฺธาทีนํ ลกฺขณทีปกํ ทฺวาทสสหสฺสคนฺถปฺปมาณํ สตฺถํฯ ยตฺถ โสฬสสหสฺสคาถาปทปริมาณา พุทฺธมนฺตา นาม อเหสุํฯ เยสํ วเสน ‘‘อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคตา พุทฺธา นาม โหนฺติ, อิมินา ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกา , อสีติมหาสาวกา (เถรคา. อฏฺฐ. 2.1288), พุทฺธมาตา, พุทฺธปิตา, อคฺคุปฏฺฐาโก, อคฺคุปฏฺฐายิกา, ราชา จกฺกวตฺตี’’ติ อยํ วิเสโส ญายติฯ อนวยาติ อิเมสุ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนูนา ปริปูรการิโน, อวยา น โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อวยา นาม เย ตานิ อตฺถโต จ คนฺถโต จ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกนฺติฯ วีตราคาติ ปหีนราคาฯ เอเตน อรหตฺตผลฏฺฐา วุตฺตาฯ ราควินยาย วา ปฏิปนฺนาติ เอเตน อรหตฺตมคฺคฏฺฐาฯ วีตโทสาติ อนาคามิผลฏฺฐาฯ โทสวินยาย วา ปฏิปนฺนาติ เอเตน อนาคามิมคฺคฏฺฐาฯ วีตโมหาติ อรหตฺตผลฏฺฐาฯ โมหวินยาย วา ปฏิปนฺนาติ อรหตฺตมคฺคฏฺฐาฯ

สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติสมฺปนฺนาติ เอเตหิ จตูหิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเกหิ สีลาทีหิ สมฺปนฺนาฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนาติ เอเตน ปจฺจเวกฺขณญาณสมฺปนฺนา วุตฺตาติ ญาตพฺพํ, ตญฺจ โข โลกิยเมวฯ อภิชปฺปนฺตีติ ปตฺเถนฺติฯ ชปฺปนฺตีติ ปจฺจาสีสนฺติฯ ปชปฺปนฺตีติ อตีว ปจฺจาสีสนฺติฯ ยาชโยเคสุ ยุตฺตาติ อนุโยเค เทยฺยธมฺเม ทิยฺยมาเน อภิโยควเสน ยุตฺตาฯ

[16] อถ โก จรหีติ อถ อิทานิ โก อญฺโญ อตาริฯ

[17] สงฺขายาติ ญาเณน วีมํสิตฺวาฯ ปโรปรานีติ ปรานิ จ โอปรานิ จ, ปรตฺตภาวสกตฺตภาวาทีนิ ปรานิ จ โอปรานิ จาติ วุตฺตํ โหติฯ วิธูโมติ กายทุจฺจริตาทิธูมวิรหิโต อนีโฆติ ราคาทิอีฆวิรหิโตฯ อตาริ โสติ โส เอวรูโป อรหา ชาติชรํ อตาริฯ

สกรูปาติ อตฺตโน รูปาฯ ปรรูปาติ ปเรสํ รูปาฯ กายทุจฺจริตํ วิธูมิตนฺติ ติวิธกายทุจฺจริตํ วิธูมํ กตํฯ วิธมิตนฺติ นาสิตํฯ

มาโน หิ เต, พฺราหฺมณ, ขาริภาโรติ ยถา ขาริภาโร ขนฺเธน วยฺหมาโน อุปริฏฺฐิโตปิ อกฺกนฺตกฺกนฺตฏฺฐานํ ปถวิยา สทฺธิํ ผสฺเสติ วิย, เอวํ ชาติโคตฺตกุลาทีนิ มานวตฺถูนิ นิสฺสาย อุสฺสาปิโต มาโน, ตตฺถ ตตฺถ อิสฺสํ อุปฺปาเทนฺโต จตูสุ อปาเยสุ สํสีทาเปติฯ เตนาห – ‘‘มาโน หิ เต, พฺราหฺมณ, ขาริภาโร’’ติฯ โกโธ ธูโมติ ตว ญาณคฺคิสฺส อุปกฺกิเลสฏฺเฐน โกโธ ธูโมฯ เตน หิ เต อุปกฺกิลิฏฺโฐ ญาณคฺคิ น วิโรจติฯ ภสฺมนิ โมสวชฺชนฺติ นิโรชฏฺเฐน มุสาวาโท ฉาริกา นามฯ ยถา หิ ฉาริกาย ปฏิจฺฉนฺโน อคฺคิ น โชตติ, เอวํ เต มุสาวาเทน ปฏิจฺฉนฺนํ ญาณนฺติ ทสฺเสติฯ ชิวฺหา สุชาติ ยถา ตุยฺหํ สุวณฺณรชตโลหกฏฺฐมตฺติกาสุ อญฺญตรมยา ยาคยชนตฺถาย สุชา โหติ, เอวํ มยฺหํ ธมฺมยาคยชนตฺถาย ปหุตชิวฺหา สุชาติ วทติฯ ยถา ตุยฺหํ นทีตีเร ยชนฏฺฐานํ, เอวํ ธมฺมยาคยชนฏฺฐานฏฺเฐน หทยํ โชติฏฺฐานํฯ อตฺตาติ จิตฺตํฯ

ชาตีติ ชายนกวเสน ชาติฯ อิทเมตฺถ สภาวปจฺจตฺตํฯ สญฺชายนวเสน สญฺชาติ, อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ โอกฺกมนวเสน โอกฺกนฺติ

ชายนฏฺเฐน วา ชาติฯ สา อปริปุณฺณายตนวเสน ยุตฺตาฯ สญฺชายนฏฺเฐน สญฺชาติฯ สา ปริปุณฺณายตนวเสน ยุตฺตาฯ โอกฺกมนฏฺเฐน โอกฺกนฺติฯ สา อณฺฑชชลาพุชวเสน ยุตฺตาฯ เต หิ อณฺฑโกสญฺจ วตฺถิโกสญฺจ โอกฺกมนฺติ ปวิสนฺติ โอกฺกมนฺตา ปวิสนฺตา วิย ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ อภินิพฺพตฺตนฏฺเฐน อภินิพฺพตฺติฯ สา สํเสทชโอปปาติกวเสน ยุตฺตาฯ เต หิ ปากฏา เอว หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติฯ อยํ ตาว สมฺมุติกถาฯ

อิทานิ ปรมตฺถกถา โหติฯ ขนฺธา เอว หิ ปรมตฺถโต ปาตุภวนฺติ, น สตฺตาฯ ตตฺถ จ ขนฺธานนฺติ เอกโวการภเว เอกสฺส, จตุโวการภเว จตุนฺนํ, ปญฺจโวการภเว ปญฺจนฺนมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติฯ อายตนานนฺติ เอตฺถ ตตฺร ตตฺร อุปปชฺชมานายตนานํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ปฏิลาโภติ สนฺตติยา ปาตุภาโวเยวฯ ปาตุภวนฺตาเนว หิ ตานิ ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติฯ สา ปเนสา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฐมาภินิพฺพตฺติลกฺขณา ชาติ, นิยฺยาตนรสา, อตีตภวโต อิธ อุมฺมุชฺชนปจฺจุปฏฺฐานา, ผลวเสน ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฏฺฐานา วาฯ

ชราติ สภาวปจฺจตฺตํฯ ชีรณตาติ อาการภาวนิทฺเทโสฯ ขณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา, ปจฺฉิมา ทฺเว ปกตินิทฺเทสาฯ อยญฺหิ ชราติ อิมินา ปเทน สภาวโต ทีปิตาฯ เตนสฺสา อิทํ สภาวปจฺจตฺตํฯ ชีรณตาติ อิมินา อาการโต, เตนสฺสายํ อาการนิทฺเทโสฯ ขณฺฑิจฺจนฺติ อิมินา กาลาติกฺกเม ทนฺตนขานํ ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโตฯ ปาลิจฺจนฺติ อิมินา เกสโลมานํ ปลิตภาวกรณกิจฺจโตฯ วลิตฺตจตาติ อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิภาวกรณกิจฺจโตฯ เตนสฺสา อิเม ขณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสาฯ เตหิ อิเมสํ วิการานํ ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ปากฏชรา ทสฺสิตาฯ ยเถว หิ อุทกสฺส วา วาตสฺส วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สํภคฺคปลิภคฺคตาย วา ฌามตาย วา คตมคฺโค ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว ชราย ทนฺตาทีนํ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวาปิ คยฺหติ, น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชราฯ น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหติฯ

อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกติ อิเมหิ ปน ปเทหิ กาลาติกฺกเมเยว อภิพฺยตฺตาย อายุกฺขยจกฺขาทิอินฺทฺริยปริปากสงฺขาตาย ปกติยา ทีปิตา, เตนสฺสิเม ปจฺฉิมา ทฺเว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ยสฺมา ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ, ตสฺมา ชรา ‘‘อายุโน สํหานี’’ติ ผลูปจาเรน วุตฺตาฯ ยสฺมา จ ทหรกาเล สุปฺปสนฺนานิ สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหนสมตฺถานิ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรํ ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุฬิตานิ อวิสทานิ, โอฬาริกมฺปิ อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติฯ ตสฺมา ‘‘อินฺทฺริยานํ ปริปาโก’’ติ ผลูปจาเรเนว วุตฺตาฯ

สา ปเนสา เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑาทิภาวทสฺสนโต รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา นามฯ อรูปธมฺเมสุ ปน ชรา ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา นามฯ ตตฺถ ยฺวายํ ขณฺฑาทิภาโว ทิสฺสติ, โส ตาทิสานํ ทนฺตาทีนํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา วณฺโณเยวฯ ตญฺจ จกฺขุนา ทิสฺวา มโนทฺวาเรน จินฺเตตฺวา ‘‘อิเม ทนฺตา ชราย ปหฏา’’ติ ชรํ ชานาติฯ อุทกฏฺฐาเน พทฺธานิ โคสิงฺคาทีนิ โอโลเกตฺวา เหฏฺฐา อุทกสฺส อตฺถิภาวชานนํ วิยฯ

ปุน อวีจิ สวีจีติ เอวมฺปิ อยํ ชรา ทุวิธา โหติฯ ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬจนฺทสูริยาทีนํ มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย จ ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ อปาณีนํ วิย จ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ ทุพฺพิญฺเญยฺยตฺตา ชรา อวีจิชรา นาม, นิรนฺตรชราติ อตฺโถฯ ตโต อญฺเญสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา ชรา สวีจิชรา นามฯ

ตตฺถ สวีจิชรา อุปาทินฺนกอนุปาทินฺนกวเสน เอวํ ทีเปตพฺพา – ทหรกุมารกานญฺหิ ปฐมเมว ขีรทนฺตา นาม อุฏฺฐหนฺติ, น เต ถิราฯ เตสุ ปน ปติเตสุ ปุน ทนฺตา อุฏฺฐหนฺติ, เต ปฐมเมว เสตา โหนฺติ, ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล กาฬกา โหนฺติฯ เกสา ปน ปฐมเมว ตมฺพาปิ โหนฺติ กาฬกาปิ เสตกาปิฯ ฉวิ ปน สโลหิตกา โหติฯ วฑฺฒนฺตานํ วฑฺฒนฺตานํ โอทาตานํ โอทาตภาโว, กาฬกานํ กาฬกภาโว ปญฺญายติฯ ชราวาเตน ปหฏกาเล จ วลิํ คณฺหาติฯ สพฺพมฺปิ สสฺสํ วปิตกาเล เสตํ โหติ, ปจฺฉา นีลํฯ

ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล ปณฺฑรํ โหติฯ อมฺพงฺกุเรนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติ เอวฯ สา ปเนสา ขนฺธปริปากลกฺขณา ชรา, มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺฐานาฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน อยมฺปิ พฺราหฺมโณ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ สทฺธิํ อนฺเตวาสิกสหสฺเสนฯ อญฺเญสญฺจ อเนกสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิฯ เสสํ วุตฺตสทิสเมวฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

ปุณฺณกมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เมตฺตคูมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[18] จตุตฺเถ เมตฺตคูสุตฺเต – มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตนฺติ ‘‘อยํ เวทคู’’ติ จ ‘‘ภาวิตตฺโต’’ติ จ เอวํ ตํ มญฺญามิฯ

อปริตฺโตติ น อปฺโปฯ มหนฺโตติ น ขุทฺทโกฯ คมฺภีโรติ น อุตฺตาโนฯ อปฺปเมยฺโยติ มินิตุํ น สกฺกุเณยฺโยฯ ทุปฺปริโยคาฬฺโหติ อวคาหิตุํ โอตริตุํ ทุกฺโขฯ พหุรตโน สาครูปโมติ พหูนํ ธมฺมรตนานํ อากรตฺตา อเนกวิธรตนสมฺปนฺโน มหาสมุทฺโท วิย พหุรตโน สาครสทิโสฯ

น มงฺกุ โหตีติ น วิกุณิตมุโข โหติฯ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตติ โทสวเสน น ฆนีภูตจิตฺโตฯ อลีนมนโสติ น สงฺกุจิตจิตฺโตฯ อพฺยาปนฺนเจตโสติ น ปูติจิตฺโตฯ

ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺโตติ จกฺขุวิสเย รูปารมฺมเณ ทิฏฺฐมตฺโตเยว ตํ อารมฺมณํ ภวิสฺสติ, กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิฯ ยํ จกฺขุนา ทิฏฺฐํ วณฺณายตนเมวฯ สุตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อปิ จ ทิฏฺเฐติ ทสฺสนโยเคน วณฺณายตนํ, สวนโยเคน สทฺทายตนํ, มุตโยเคน ฆานชิวฺหากายายตนานิ ทสฺเสติฯ ฆานสฺส คนฺธายตนํ, ชิวฺหาย รสายตนํ, กายสฺส ปถวี เตโช วายูติ โผฏฺฐพฺพายตนํ, วิญฺญาตโยเคน ธมฺมายตนํ ทสฺเสติฯ ทิฏฺเฐ อนูปโยติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ ราคูปยวิรหิโตฯ