เมนู

12. จูฬพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

ทฺวาทสเม จูฬพฺยูหสุตฺตนิทฺเทเส สกํสกํทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ อิทมฺปิ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘สพฺเพปิเม ทิฏฺฐิคติกา ‘สาธุรูปามฺหา’ติ ภณนฺติ, กิํ นุ โข สาธุรูปาว อิเม อตฺตโน เอว ทิฏฺฐิยา ปติฏฺฐหนฺติ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ ทิฏฺฐิํ คณฺหนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํฯ

[113] ตตฺถ อาทิโต ทฺเวปิ คาถา ปุจฺฉาคาถาเยวฯ ตาสุ สกํ สกํ ทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺฐิยา วสมานาฯ วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺตีติ ตํ ทิฏฺฐิํ พลวคฺคาหํ คเหตฺวา ‘‘ตตฺถ กุสลามฺหา’’ติ ปฏิชานมานา ปุถุ ปุถุ วทนฺติ, เอกํ น วทนฺติฯ โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โสติ ตญฺจ ทิฏฺฐิํ สนฺธาย โย เอวํ ชานาติ, โส ธมฺมํ เวทิยิฯ อิทํ ปน ปฏิกฺโกสนฺโต หีโน โหตีติ จ วทนฺติฯ

นานา วทนฺตีติ นานาการณํ ภณนฺติฯ วิวิธํ วทนฺตีติ นานาวิธํ ภณนฺติฯ อญฺโญญฺญํ วทนฺตีติ เอกํ อวตฺวา อญฺญํ อญฺญํ คเหตฺวา วทนฺติฯ อเกวลี โสติ โย อกุสโล อยํฯ อสมตฺโตติ น ปริปูโรฯ อปริปุณฺโณติ น สมฺปุณฺโณฯ

[114] พาโลติ หีโนฯ อกฺกุสโลติ อวิทฺวาฯ

[115] อิทานิ ติสฺโส วิสฺสชฺชนคาถา โหนฺตีติฯ ตา ปุริมฑฺเฒน วุตฺตมตฺถํ ปจฺฉิมฑฺเฒน ปฏิพฺยูหิตฺวา ฐิตาฯ เตน พฺยูเหน อุตฺตรสุตฺตโต จ อปฺปกตฺตา อิทํ สุตฺตํ ‘‘จูฬพฺยูห’’นฺติ นามํ ลภิฯ ตตฺถ ปฐมคาถายํ ตาว ปรสฺส เจ ธมฺมนฺติ ปรสฺส ทิฏฺฐิํฯ สพฺเพวิเม พาลาติ เอวํ สนฺเต สพฺเพว อิเม พาลา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ กิํการณา? สพฺเพวิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานาติฯ

[116] สนฺทิฏฺฐิยา เจว น วีวทาตา, สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุตีมาติ สกาย ทิฏฺฐิยา อนวีวทาตา อโวทาตา สํกิลิฏฺฐาว สมานา สํสุทฺธปญฺญา จ กุสลา จ มุติมนฺโต จ เต โหนฺติ เจฯ

อถ วา ‘‘สนฺทิฏฺฐิยา เจ วทาตา’’ติ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – สกาย ปน ทิฏฺฐิยา โวทาตา สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุติมนฺโต โหนฺติ เจ, น เตสํ โกจีติ เอวํ สนฺเต เตสํ เอโกปิ นิหีนปญฺโญ น โหติ, กิํการณา? ทิฏฺฐี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา, ยถา อิตเรสนฺติฯ

[117] น วาหเมตนฺติ คาถาย สงฺเขปตฺโถ – ยํ เต มิถุ ทฺเว ทฺเว ชนา อญฺญมญฺญํ ‘‘พาโล’’ติ อาหุ, อหํ เอตํ ตถิยนฺติ ตจฺฉนฺติ เนว พฺรูมิฯ กิํการณา? ยสฺมา สพฺเพว เต สกํ สกํ ทิฏฺฐิํ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อกํสุ, เตน จ การเณน ปรํ ‘‘พาโล’’ติ ทหนฺติฯ เอตฺถ จ ตถิยํ, ตเถวนฺติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.889) ทฺเวปิ ปาฐาฯ

ตจฺฉนฺติ อตุจฺฉํฯ ตถนฺติ อวิปรีตํ, ภูตนฺติ สนฺตํฯ ยาถาวนฺติ สํวิชฺชมานํฯ อวิปริตนฺติ น วิสงฺเกตํฯ

[118] ยมาหูติ ปุจฺฉาคาถาย ‘‘ยํ ทิฏฺฐิสจฺจํ ตถิย’’นฺติ เอเก อาหุ

[119] เอกญฺหิ สจฺจนฺติ วิสฺสชฺชนคาถาย เอกํ สจฺจํ นิโรโธ มคฺโค วาฯ ยสฺมิํ ปชา โน วิวเท ปชานนฺติ ยมฺหิ สจฺเจ ปชานนฺโต ปชา โน วิวเทยฺยุํฯ สยํ ถุนนฺตีติ อตฺตนา วทนฺติฯ

[120] กสฺมา นูติ ปุจฺฉาคาถาย ปวาทิยาเสติ วาทิโนฯ อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺตีติ เต วาทิโน อุทาหุ อตฺตโน ตกฺกมตฺตํ อนุคจฺฉนฺติฯ

ตกฺกปริยาหตนฺติ วิตกฺเกน สมนฺตโต อาหตํฯ วีมํสานุจริตนฺติ อตฺตโน อุปฏฺฐิตปญฺญาย วิจริตํฯ สยํปฏิภานนฺติ อตฺตโน ปฏิภานํฯ

[121] เหวาติ วิสฺสชฺชนคาถาย อญฺญตฺร สญฺญาย นิจฺจานีติ ฐเปตฺวา สญฺญามตฺเตน นิจฺจนฺติ คหิตคฺคหณานิฯ ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวาติ อตฺตโน นิจฺจสงฺกปฺปมตฺตํ ทิฏฺฐีสุ ชเนตฺวาฯ

ยสฺมา ปน ทิฏฺฐีสุ วิตกฺกํ ชเนนฺตา ทิฏฺฐิโย สญฺชเนนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐิคตานิ ชเนนฺติ สญฺชเนนฺตี’’ติอาทิฯ ชเนนฺตีติ อุปรูปริ ทิฏฺฐิํ อุปฺปาเทนฺตา ชเนนฺติฯ สญฺชเนนฺตีติอาทีนิ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺตานิฯ มยฺหํ สจฺจนฺติ มม วจนํ ตจฺฉํฯ

[122] อิทานิ เอวํ นานาสจฺเจสุ อสนฺเตสุ ตกฺกมตฺตํ อนุสฺสรนฺตานํ ทิฏฺฐิคติกานํ วิปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺเฐ สุเต’’ติอาทิกา คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ ทิฏฺเฐติ ทิฏฺฐํ, ทิฏฺฐสุทฺธินฺติ อธิปฺปาโยฯ เอส นโย สุตาทีสุฯ เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสีติ เอเต ทิฏฺฐิธมฺเม นิสฺสยิตฺวา สุทฺธิภาวสงฺขาตํ วิมานํ อสมฺมานํ ปสฺสนฺโตปิฯ วินิจฺฉเย ฐตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหาติ เอวํ วิมานทสฺสีปิ ตสฺมิํ ทิฏฺฐิวินิจฺฉเย ฐตฺวา ตุฏฺฐิชาโต หาสชาโต หุตฺวา ปโร ‘‘หีโน จ อวิทฺวา จา’’ติ เอวํ วทติเยวฯ

น สมฺมาเนตีติปิ วิมานทสฺสีติ น พหุมานํ กโรตีติ เอวมฺปิ วิมานทสฺสี น พหุมานทสฺสีฯ โทมนสฺสํ ชเนตีติ ปฐมํ ทิฏฺฐินิสฺสยํ อลฺลียิตฺวา โทมนสฺสํ ปตฺวา ปจฺฉา ทิฏฺฐิวินิจฺฉเย ฐิตกาเล โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ

วินิจฺฉยทิฏฺฐิยา ฐตฺวาติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา คหิตทิฏฺฐิยา ฐตฺวาฯ

[123] เอวํ สนฺเต เยเนวาติ คาถาฯ ตตฺถ สยมตฺตนาติ สยเมว อตฺตานํฯ วิมาเนตีติ ครหติฯ ตเทว ปาวาติ ตเทว วจนํ ทิฏฺฐิํ วทติ, ตํ วา ปุคฺคลํฯ

[124] อติสารทิฏฺฐิยาติ คาถายตฺโถ – โส เอวํ ตาย ลกฺขณาติสารินิยา อติสารทิฏฺฐิยา สมตฺโต ปริปุณฺโณ อุทฺธุมาโต, เตน จ ทิฏฺฐิมาเนน มตฺโต ‘‘ปริปุณฺโณ อหํ เกวลี’’ติ เอวํ ปริปุณฺณมานีฯ สยเมว อตฺตานํ มนสา ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อภิสิญฺจติฯ กิํการณา? ทิฏฺฐี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตาติฯ

สพฺพา ตา ทิฏฺฐิโย ลกฺขณาติกฺกนฺตาติ ตา สพฺพา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย ลกฺขณํ อตีตา อติสรนฺตีติ อติกฺกนฺตาฯ อโนโมติ อนูโนฯ

[125] ปรสฺส เจติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – กิญฺจ ภิยฺโย? โย โส วินิจฺฉเย ฐตฺวา ปหสฺสมาโน ‘‘พาโล ปโร อกฺกุสโล’’ติ จาห, ตสฺส ปรสฺส เจ หิ วจสา โส เตน วุจฺจมาโน นิหีโน โหติ, ตุโม สหา โหติ นิหีนปญฺโญ, โสปิ เตเนว สห นิหีนปญฺโญ โหติฯ โสปิ หิ ตํ ‘‘พาโล’’ติ วทติฯ

อถ ตสฺส วจนํ อปฺปมาณํ, โส ปน สยเมว เวทคูธีโรโหติฯ เอวํ สนฺเต น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิฯ สพฺเพปิ หิ เต อตฺตโน อิจฺฉาย ปณฺฑิตาฯ

วาจายาติ กถเนนฯ วจเนนาติ ภาสิเตนฯ นินฺทิตการณาติ ครหเหตุนาฯ ครหิตการณาติ อวญฺญาตเหตุนาฯ อุปวทิตการณาติ อุปวาทเหตุนาฯ

[126] อญฺญํ อิโตติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – ‘‘อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโรฯ น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถี’’ติ เอวญฺหิ วุตฺเตปิ สิยา กสฺสจิ ‘‘กสฺมา’’ติฯ ตตฺถ วุจฺจเต – ยสฺมา อญฺญํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เตฯ เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ, เย อิโต อญฺญํ ทิฏฺฐิํ อภิวทนฺติ, เต อปรทฺธา วิรทฺธา สุทฺธิมคฺคํ, อเกวลิโน จ เตติ เอวํ ปุถุติตฺถิยา ยสฺมา วทนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ กสฺมา ปเนวํ วทนฺตีติ เจ? สนฺทิฏฺฐิราเคน หิ เตภิรตฺตา, ยสฺมา สเกน ทิฏฺฐิราเคน เต อภิรตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ

เต สุทฺธิมคฺคนฺติ เต อญฺญติตฺถิยา อกิลิฏฺฐมคฺคํฯ วิสุทฺธิมคฺคนฺติ นิทฺโทสมคฺคํฯ ปริสุทฺธิมคฺคนฺติ สุกฺกมคฺคํฯ โวทาตมคฺคนฺติ ปณฺฑรมคฺคํฯ ปริโยทาตมคฺคนฺติ ปภาวนฺตมคฺคํฯ วิรทฺธาติ วุตฺตวิธินา มคฺเคน วิรชฺฌิตฺวา ฐิตาฯ อปรทฺธาติ อปรชฺฌิตฺวา ฐิตาฯ ขลิตาติ ปริหีนาฯ คลิตาติ ตโต ภฏฺฐาฯ อญฺญายาติ อญฺญาเณนฯ อปรทฺธาติ ปราชยมาปนฺนาฯ อถ วา ‘‘ญายาปรทฺธา’’ติปิ ปาโฐฯ ญาเยน มคฺเคน วิรทฺธาติ อตฺโถฯ

[127] เอวํ อภิรตฺตา จ – อิเธว สุทฺธินฺติ คาถาฯ ตตฺถ สกายเนติ สกมคฺเคฯ ทฬฺหํ วทานาติ ทฬฺหวาทาฯ

ถิรวาทาติ สนฺนิฏฺฐานวาทาฯ พลิกวาทาติ พลวนฺตวาทาฯ อวฏฺฐิตวาทาติ ปติฏฺฐหิตฺวา กถิตวาทาฯ

[128] เย เอวญฺจ ทฬฺหวาทา, เตสุ โย โกจิ ติตฺถิโย สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺย, สงฺเขปโต ตตฺถ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต วิตฺถารโต นตฺถิกอิสฺสรการกนิยติอาทิเภเท สเก อยเน ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ทฬฺหํ วทาโน กํ ปรํ เอตฺถ ทิฏฺฐิคเต ‘‘พาโล’’ติ สห ธมฺเมน ปสฺเสยฺย, นนุ สพฺโพปิ ตสฺส มเตน ปณฺฑิโต เอว สุปฺปฏิปนฺโน เอว จฯ เอวํ สนฺเต สยเมว โส เมธคมาวเหยฺย, ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํฯ โสปิ ปรํ ‘‘พาโล จ อสุทฺธิธมฺโม จ อย’’นฺติ วทนฺโต อตฺตนาว กลหํ อาวเหยฺยฯ กสฺมา? ยสฺมา สพฺโพปิ ตสฺส มเตน ปณฺฑิโตเยว สุปฺปฏิปนฺโนเยว จฯ

[129] เอวํ สพฺพถาปิ วินิจฺฉเย ฐตฺวา สยํ ปมาย, อุทฺธํ ส โลกสฺมิํ วิวาทเมตีติ ทิฏฺฐิยา ฐตฺวา สยญฺจ สตฺถาราทิํ มินิตฺวา โส ภิยฺโย วิวาทเมตีติฯ เอวํ ปน วินิจฺฉเยสุ อาทีนวํ ญตฺวา อริยมคฺเคน หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ, น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

สยํ ปมายาติ อตฺตนา มินิตฺวาฯ ปมินิตฺวาติ ปมาณํ กตฺวาฯ ‘‘ปวิเนตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, ตํ น สุนฺทรํฯ อุทฺธํ วาเทน สทฺธินฺติ อตฺตโน อุปริ กเถนฺเตน สหฯ เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต (มหานิ. 83) วุตฺตสทิโส เอว อภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

จูฬพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. มหาพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[130] เตรสเม มหาพฺยูหสุตฺตนิทฺเทเส เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ อิทมฺปิ ‘‘กิํ นุ โข อิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา วิญฺญูนํ สนฺติกา นินฺทเมว ลภนฺติ, อุทาหุ ปสํสมฺปี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ อาวิกาตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ อนฺวานยนฺตีติ อนุ อานยนฺติ ปุนปฺปุนํ อาหรนฺติฯ

นินฺทเมว อนฺเวนฺตีติ ครหเมว อุปคจฺฉนฺติฯ