เมนู

9. มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[70] นวเม มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทเส ปฐมคาถาย ตาว อชปาลนิคฺโรธมูเล นานารูปานิ นิมฺมินิตฺวา อภิกามํ อาคตํ มารธีตรํ ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ ฉนฺทมตฺตมฺปิ เมถุนสฺมิํ นาโหสิ, กิเมวิทํ อิมิสฺสา ทาริกาย มุตฺตกรีสปุณฺณํ รูปํ ทิสฺวา ภวิสฺสติ, สพฺพถา ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ, กุโตเนน สํวสิตุนฺติฯ

มุตฺตปุณฺณนฺติ อาหารอุตุวเสน วตฺถิปุฏนฺตรํ ปูเรตฺวา ฐิตมุตฺเตน ปูริตํฯ กรีสปุณฺณนฺติ ปกฺกาสยสงฺขาเต เหฏฺฐานาภิปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานํ อนฺตเร อุพฺเพเธน อฏฺฐงฺคุลมตฺเต อนฺตาวสาเน ฐิตวจฺเจน ปุณฺณํฯ เสมฺหปุณฺณนฺติ อุทรปฏเล ฐิตเอกปตฺตปฺปมาเณน เสมฺเหน ปูริตํฯ รุหิรปุณฺณนฺติ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา หทยวกฺกปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺเตน วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตมยมาเนน ฐิเตน เอกปตฺตสฺส ปูรณมตฺเตน สนฺนิจิตโลหิตสงฺขาเตน จ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ ฐเปตฺวา ธมนีชาลานุสาเรน สพฺพํ อุปาทิณฺณกสรีรํ ผริตฺวา ฐิตสํสรณโลหิตสงฺขาเตน จ ทุวิเธน รุหิเรน ปุณฺณํฯ

อฏฺฐิสงฺฆาตนฺติ สกลสรีเร เหฏฺฐา อฏฺฐีนํ อุปริฏฺฐิตานิ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ, เตหิ อฏฺฐีหิ ฆฏิตํฯ นฺหารุสมฺพนฺธนฺติ สกลสรีเร อฏฺฐีนิ อาพนฺธิตฺวา ฐิตานิ นว นฺหารุสตานิ, เตหิ นฺหารูหิ สมฺพนฺธํ อาพนฺธํฯ รุธิรมํสาวเลปนนฺติ สํสรณโลหิเตน จ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ อนุลิมฺเปตฺวา ฐิเตน นวมํสเปสิสเตน จ อนุลิตฺตํ สรีรํฯ จมฺมวินทฺธนฺติ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ปากฏกิโลมกสฺส อุปริ ฉวิยา เหฏฺฐา ฐิตํ จมฺมํ, เตน จมฺเมน วินทฺธํ ปริโยนทฺธํฯ ‘‘จมฺมาวนทฺธ’’นฺติปิ ปาฬิฯ ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนนฺติ อติสุขุมฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉาเทตฺวา ฐิตํฯ ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ อเนกฉิทฺทํฯ อุคฺฆรนฺตนฺติ อกฺขิมุขาทีหิ อุคฺฆรนฺตํฯ ปคฺฆรนฺตนฺติ อโธภาเคน ปคฺฆรนฺตํฯ กิมิสงฺฆนิเสวิตนฺติ สูจิมุขาทีหิ นานาปาณกุลสมูเหหิ อาเสวิตํฯ นานากลิมลปริปูรนฺติ อเนกวิเธหิ อสุจิโกฏฺฐาเสหิ ปูริตํฯ

[71] ตโต มาคณฺฑิโย ‘‘ปพฺพชิตา นาม มานุสเก กาเม ปหาย ทิพฺพกามตฺถาย ปพฺพชนฺติ, อยญฺจ ทิพฺเพปิ กาเม น อิจฺฉติ, อิทมฺปิ อิตฺถิรตนํ, กา นุ อสฺส ทิฏฺฐี’’ติ ปุจฺฉิตุํ ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ เอตาทิสํ เจ รตนนฺติ ทิพฺพิตฺถิรตนํ สนฺธาย ภณติฯ นารินฺติ อตฺตโน ธีตรํ สนฺธายฯ ทิฏฺฐิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตนฺติ ทิฏฺฐิญฺจ สีลญฺจ วตญฺจ ชีวิตญฺจฯ ภวูปปตฺติญฺจ วเทสิ กีทิสนฺติ อตฺตโน ภวูปปตฺติํ วา ตุวํ กีทิสํ วเทสิฯ

[72] อิโต ปรา ทฺเว คาถา วิสฺสชฺชนปุจฺฉานเยน ปวตฺตตฺตา ปากฏสมฺพนฺธาเยวฯ ตาสุ ปฐมคาถาย สงฺเขปตฺโถ – ตสฺส มยฺหํ มาคณฺฑิย ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตธมฺเมสุ นิจฺฉินิตฺวา ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. 3.27, 301) เอวํ อิทํ วทามีติ สมุคฺคหีตํ น โหติ นตฺถิ น วิชฺชติ, กิํ การณา? อหญฺหิ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ กญฺจิ ทิฏฺฐิํ อคฺคเหตฺวา สจฺจานิ ปวิจินนฺโต อชฺฌตฺตํ ราคาทีนํ สนฺติภาเวน อชฺฌตฺตสนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานเมว อทฺทสนฺติฯ

อาทีนวนฺติ อุปทฺทวํฯ สทุกฺขนฺติ กายิกทุกฺเขน สทุกฺขํฯ สวิฆาตนฺติ เจตสิกทุกฺเขน สหิตํฯ สอุปายาสนฺติ อุปายาสสหิตํฯ สปริฬาหนฺติ สทรถํฯ น นิพฺพิทายาติ น วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถายฯ น วิราคายาติ น วฏฺเฏ วิราคตฺถายฯ น นิโรธายาติ น วฏฺฏสฺส นิโรธตฺถายฯ น อุปสมายาติ น วฏฺฏสฺส อุปสมตฺถายฯ น อภิญฺญายาติ น วฏฺฏสฺส อภิชานนตฺถายฯ น สมฺโพธายาติ น กิเลสนิทฺทาวิคเมน วฏฺฏโต สมฺพุชฺฌนตฺถาย น นิพฺพานายาติ น อมตนิพฺพานตฺถายฯ เอตฺถ ปน ‘‘นิพฺพิทายา’’ติ วิปสฺสนาฯ ‘‘วิราคายา’’ติ มคฺโคฯ ‘‘นิโรธาย อุปสมายา’’ติ นิพฺพานํฯ ‘‘อภิญฺญาย สมฺโพธายา’’ติ มคฺโคฯ ‘‘นิพฺพานายา’’ติ นิพฺพานเมวฯ เอวํ เอกสฺมิํ ฐาเน วิปสฺสนา, ตีสุ มคฺโค, ตีสุ นิพฺพานํ วุตฺตนฺติ เอวํ ววตฺถานกถา เวทิตพฺพาฯ ปริยาเยน ปน สพฺพานิเปตานิ มคฺคเววจนานิปิ นิพฺพานเววจนานิปิ โหนฺติเยวฯ

อชฺฌตฺตํ ราคสฺส สนฺตินฺติ อชฺฌตฺตราคสฺส สนฺตภาเวน นิพฺพุตภาเวน อชฺฌตฺตสนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานํ โอโลเกสิํฯ โทสสฺส สนฺตินฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปจินนฺติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ วิจินนฺโตติ สจฺจานิ วฑฺเฒนฺโต วิภาเวนฺโตฯ ปวิจินนฺโตติ ตาเนว ปจฺเจกํ วิภาเวนฺโต

เกจิ ‘‘คเวสนฺโต’’ติ วณฺณยนฺติฯ อทสฺสนฺติ โอโลเกสิํฯ อทกฺขินฺติ วินิวิชฺฌิํฯ อผสฺสินฺติ ปญฺญาย ผุสิํฯ ปฏิวิชฺฌินฺติ ญาเณน ปจฺจกฺขํ อกาสิํฯ

[73] ทุติยคาถาย สงฺเขปตฺโถ – ยานิมานิ ทิฏฺฐิคตานิ เตหิ เตหิ สตฺเตหิ วินิจฺฉินิตฺวา คหิตตฺตา ‘‘วินิจฺฉยา’’ติ จ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวาทินา นเยน ‘‘ปกปฺปิตานี’’ติ จ วุจฺจนฺติ, เต เว มุนี ทิฏฺฐิคตธมฺเม อคฺคเหตฺวา อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ พฺรูสิ, อาจิกฺข เม, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ กถํ ปกาสิตํ ธีเรหีติ วทติฯ

อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถ ฐเปตฺวา ปรมตฺถปทํฯ ตตฺถ ยํ ปรมตฺถนฺติ ยํ อุตฺตมํ นิพฺพานํฯ

[74] อถสฺส ภควา ยถา เยน อุปาเยน ตํ ปทํ ธีเรหิ ปกาสิตํ, ตํ อุปายํ สปฏิปกฺขํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ทิฏฺฐิยา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ น ทิฏฺฐิยาติอาทีหิ ทิฏฺฐิสุติอฏฺฐสมาปตฺติญาณพาหิรสีลพฺพตานิ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘สุทฺธิมาหา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ อาห-สทฺทํ สพฺพตฺถ นกาเรน สทฺธิํ โยเชตฺวา ปุริมปทตฺตยํ เนตฺวา ‘‘ทิฏฺฐิยา สุทฺธิํ นาห น กเถมี’’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อุตฺตรปเทสุปิฯ ตตฺถ จ อทิฏฺฐิยา นาหาติ ทสวตฺถุกํ สมฺมาทิฏฺฐิํ วินา น กเถมิฯ ตถา อสฺสุติยาติ นวงฺคํ สวนํ วินาฯ อญาณาติ กมฺมสฺสกตสจฺจานุโลมิกญาณํ วินาฯ อสีลตาติ ปาติโมกฺขสํวรํ วินาฯ อพฺพตาติ ธุตงฺควตํ วินาฯ โนปิ เตนาติ เตสุ เอกเมเกน ทิฏฺฐิอาทิมตฺเตนาปิ น กเถมีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายาติ เอเต จ ปุริมทิฏฺฐิอาทิเภเท กณฺหปกฺขิเก ธมฺเม สมุคฺฆาตกรเณน นิสฺสชฺช, ปจฺฉิเม อทิฏฺฐิอาทิเภเท สุกฺกปกฺขิเกปิ อตมฺมยตาปชฺชเนน อนุคฺคหายฯ สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปติ อิมาย ปฏิปตฺติยา ราคาทิวูปสเมน สนฺโต จกฺขาทีสุ กญฺจิ ธมฺมํ อนิสฺสาย เอกมฺปิ ภวํ น ชปฺเป, อปิเหตุํ อปตฺเถตุํ สมตฺโถ สิยา, อยมสฺส อชฺฌตฺตสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ สุตฺตาทิวเสน สุณนมฺปิ อากงฺขิตพฺพํฯ

สมฺภารา อิเม ธมฺมาติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิกา อิเม ธมฺมา อุปการฏฺเฐน สมฺภารา โหนฺติ กณฺหปกฺขิกานนฺติ อกุสลปกฺเข ภวานํฯ สมุคฺฆาตโต ปหานํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ สมฺมา หนนโต สมุจฺเฉทโต ปหานํ อากงฺขิตพฺพํฯ เตธาตุเกสุ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กามรูปารูปสงฺขาเตสุ เตภูมเกสุ โกสลฺลสมฺภูเตสุฯ อตมฺมยตาติ นิตฺตณฺหภาโวฯ

[75] เอวํ วุตฺเต วจนตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต มาคณฺฑิโย ‘‘โน เจ กิรา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐาทีนิ วุตฺตนยาเนวฯ กณฺหปกฺขิกานิเยว ปน สนฺธาย อุภยตฺราปิ อาหฯ อาห-สทฺทํ ปน ‘‘โน เจ’’ติ สทฺเทน โยเชตฺวา โน เจ กิร อาห โน เจ กิร กเถสีติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ โมมูหนฺติ อติมูฬฺหํ, โมหนํ วาฯ ปจฺเจนฺตีติ ชานนฺติฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนฯ

[76] อถสฺส ภควา ตํ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย ปุจฺฉํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ มาคณฺฑิย ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉมาโน ยานิ เต ทิฏฺฐิคตานิ สมุคฺคหิตานิ, เตสฺเวว สมุคฺคหีเตสุ ปโมหํ อาคโต ตฺวํ อิโต จ มยา วุตฺตอชฺฌตฺตสนฺติโต ปฏิปตฺติโต ธมฺมเทสนโต วา อณุมฺปิ ยุตฺตสญฺญํ น ปสฺสสิ, เตน การเณน ตฺวํ อิมํ ธมฺมํ โมมูหโต ปสฺสสีติฯ

ลคฺคนํ นิสฺสาย ลคฺคนนฺติ ทิฏฺฐิลคฺคนํ อลฺลียิตฺวา ทิฏฺฐิลคฺคนํฯ พนฺธนนฺติ ทิฏฺฐิพนฺธนํฯ ปลิโพธนฺติ ทิฏฺฐิปลิโพธํฯ

อนฺธการํ ปกฺขนฺโทสีติ พหลนฺธการํ ปวิฏฺโฐสิฯ ยุตฺตสญฺญนฺติ สมณธมฺเม ยุตฺตสญฺญํฯ ปตฺตสญฺญนฺติ สมณธมฺเม ปฏิลทฺธสญฺญํฯ ลคฺคนสญฺญนฺติ สญฺชานิตสญฺญํฯ การณสญฺญนฺติ เหตุสญฺญํฯ ฐานสญฺญนฺติ การณสญฺญํฯ น ปฏิลภสีติ น วินฺทสิฯ กุโต ญาณนฺติ มคฺคญาณํ ปน เกน การเณน ลภิสฺสสิฯ อนิจฺจํ วาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจํฯ อนิจฺจสญฺญานุโลมํ วาติ ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา’’ติ อุปฺปนฺนา สญฺญา อนิจฺจสญฺญา, ตาย สญฺญาย อนุโลมํ อปฺปฏิกฺกูลํ อนิจฺจสญฺญานุโลมํฯ กิํ ตํ? วิปสฺสนาญาณํฯ ทฺวินฺนํ วิปสฺสนาญาณานํ ทุกฺขานตฺตสญฺญานุโลมานมฺปิ เอเสว นโยฯ

[77] เอวํ สมุคฺคหิเตสุ ปโมเหน มาคณฺฑิยสฺส วิวาทาปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อญฺเญสุ จ ธมฺเมสุ วิคตปฺปโมหสฺส อตฺตโน นิพฺพิวาทตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สโม วิเสสี’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โย เอวํ ติธา มาเนน วา ทิฏฺฐิยา วา ปุคฺคเลน วา มญฺญติ, โส เตน มาเนน ตาย วา ทิฏฺฐิยา เตน วา ปุคฺคเลน วิวเทยฺยฯ โย ปน อมฺหาทิโส อิมาสุ ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติ, น จ หีโนติ ปาฐเสโสฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนวฯ

[78] กิญฺจ ภิยฺโย – ‘‘สจฺจนฺติ โส’’ติ คาถาฯ ตสฺสตฺโถ – โส เอวรูโป ปหีนมานทิฏฺฐิโก ‘‘มาทิโส ‘พาหิตปาปตฺตา’ทินา นเยน พฺราหฺมโณ, อิทเมว สจฺจ’’นฺติ กิํ วเทยฺย กิํ วตฺถุํ ภเณยฺย, เกน วา การเณน ภเณยฺย, ‘‘มยฺหํ สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสา’’ติ วา เกน มาเนน ทิฏฺฐิยา ปุคฺคเลน วา วิวเทยฺยฯ ยสฺมิํ มาทิเส ขีณาสเว ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ ปวตฺติยา สมํ วา, อิตรทฺวยภาเวน ปวตฺติยา วิสมํ วา มญฺญิตํ นตฺถิ, สมานาทีสุ เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย ปฏิปฺผเรยฺยาติฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนฯ

[79] นนุ เอกํเสเนว เอวรูโป ปุคฺคโล? ‘‘โอกํ ปหายา’’ติ คาถาฯ ตตฺถ โอกํ ปหายาติ รูปธาตฺวาทิวิญฺญาณสฺโสกาสํ ตตฺร ฉนฺทราคปฺปหาเนน ฉฑฺเฑตฺวาฯ อนิเกตสารีติ รูปนิมิตฺตนิเกตาทีนิ ตณฺหาวเสน อสรนฺโตฯ คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานีติ คาเม คิหิสนฺถวานิ อกโรนฺโตฯ กาเมหิ ริตฺโตติ กาเมสุ ฉนฺทราคาภาเวน สพฺพกาเมหิ ปุถุภูโตฯ อปุรกฺขราโนติ อายติํ อตฺตภาวํ อนภินิพฺพตฺเตนฺโตฯ กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิราติ ชเนน สทฺธิํ วิคฺคาหิกกถํ น กเถยฺยฯ

หาลิทฺทกานีติ เอวํนามโก คหปติฯ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมีติ เยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํฯ ตสฺมา ยตฺถ มหากจฺจาโน, ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เยน วา การเณน มหากจฺจาโน เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เกน จ การเณน มหากจฺจาโน อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน, สาทุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิยฯ อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ โหติฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํฯ อถ วา เอวํ คโต ตโต อาสนฺนตรํ ฐานํ มหากจฺจานสฺส สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติฯ

อภิวาเทตฺวาติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวาฯ อิทานิ เยนตฺเถน มหากจฺจานสฺส อุปฏฺฐานํ อาคโต, ตํ ปุจฺฉิตุกาโม ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสิ ปติฏฺฐาเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.7) วิยฯ ตสฺมา ยถา นิสินฺโน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหติ, เอวํ นิสีทีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํฯ นิสีทีติ นิสชฺชํ กปฺเปสิฯ ปณฺฑิตา หิ เทวมนุสฺสา ครุฏฺฐานิยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ นิสีทนฺติฯ อยญฺจ คหปติ เตสํ อญฺญตโร, ตสฺมา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

กถํ นิสินฺโน จ ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหตีติ? ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวาฯ เสยฺยถิทํ? อติทูรํ อจฺจาสนฺนํ อุปริวาตํ อุนฺนตปฺปเทสํ อติสมฺมุขํ อติปจฺฉาติฯ อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติฯ อจฺจาสนฺเน นิสินฺโน สงฺฆฏฺฏนํ กโรติฯ อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน พาธติฯ อุนฺนตปฺปเทเส นิสินฺโน อคารวํ ปกาเสติฯ อติสมฺมุขา นิสินฺโน สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺฐพฺพํ โหติฯ อติปจฺฉา นิสินฺโน สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺฐพฺพํ โหติฯ ตสฺมา อยมฺปิ เอเต ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา นิสีทิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอกมนฺตํ นิสีที’’ติฯ

เอตทโวจาติ เอตํ อโวจฯ วุตฺตมิทํ ภนฺเต กจฺจาน ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเหติ อฏฺฐกวคฺคิยมฺหิ มาคณฺฑิยปญฺโห นาม อตฺถิ, ตสฺมิํ ปญฺเหฯ

รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ อธิปฺเปโตฯ รูปธาตุราควินิพนฺธนฺติ รูปธาตุมฺหิ ราเคน วินิพทฺธํฯ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ โอกสารีติ เคหสารี อาลยสารีฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘วิญฺญาณธาตุ โข คหปตี’’ติ น วุตฺตนฺติ? สมฺโมหวิฆาตตฺถํฯ

‘‘โอโก’’ติ หิ อตฺถโต ปจฺจโย วุจฺจติ, ปุเรชาตญฺจ กมฺมวิญฺญาณํ ปจฺฉาชาตสฺส กมฺมวิญฺญาณสฺสปิ วิปากวิญฺญาณสฺสปิ, วิปากวิญฺญาณญฺจ วิปากวิญฺญาณสฺสปิ กมฺมวิญฺญาณสฺสปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ‘‘กตรํ นุ โข อิธ วิญฺญาณ’’นฺติ สมฺโมโห ภเวยฺยฯ ตสฺส วิฆาตตฺถํ ตํ อคฺคเหตฺวา อสมฺภินฺนาว เทสนา กตาติฯ อปิจ วิปากอารมฺมณวเสน จตสฺโส อภิสงฺขารวิญฺญาณฏฺฐิติโยติ วุตฺตาติ ตา ทสฺเสตุมฺปิ อิธ วิญฺญาณํ น คหิตํฯ

อุปยุปาทานาติ ตณฺหูปยทิฏฺฐูปยวเสน ทฺเว อุปยา, กามุปาทานาทีนิ จตฺตาริ อุปาทานานิ จฯ เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยาติ อกุสลจิตฺตสฺส อธิฏฺฐานภูตา เจว อภินิเวสภูตา จ อนุสยภูตา จฯ ตถาคตสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ เอเต ปหีนาว, สตฺถุ ปน ขีณาสวภาโว โลเก อติปากโฏติ อุปริมโกฏิยา เอวํ วุตฺตํฯ วิญฺญาณธาตุยาติ อิธ วิญฺญาณํ กสฺมา คหิตํ? กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํฯ กิเลสา หิ น เกวลํ จตูสุเยว ขนฺเธสุ ปหีนา ปหียนฺติ, ปญฺจสุปิ ปหียนฺติเยวาติ กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ คหิตํฯ เอวํ โข คหปติ อโนกสารี โหตีติ เอวํ กมฺมวิญฺญาเณน โอกํ อสรนฺเตน อโนกสารี นาม โหติฯ

รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธาติ รูปเมว กิเลสานํ ปจฺจยฏฺเฐน นิมิตฺตํ, อารมฺมณกิริยสงฺขาเตน นิวาสฏฺเฐน นิเกตนฺติ รูปนิมิตฺตนิเกตํฯ วิสาโร จ วินิพนฺโธ จ วิสารวินิพนฺธาฯ อุภเยนปิ หิ กิเลสานํ ปตฺถฏภาโว จ วินิพนฺธนภาโว จ วุตฺโต, รูปนิมิตฺตนิเกเต วิสารวินิพนฺธาติ รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา, ตสฺมา รูปนิมิตฺตนิเกตมฺหิ อุปฺปนฺเนน กิเลสวิสาเรน เจว กิเลสวินิพนฺธเนน จาติ อตฺโถฯ นิเกตสารีติ วุจฺจตีติ อารมฺมณกรณวเสน นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน นิเกตสารีติ วุจฺจติฯ ปหีนาติ เต รูปนิมิตฺตนิเกเต กิเลสวิสารวินิพนฺธา ปหีนาฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา จ ‘‘โอกา’’ติ วุตฺตา, ฉ อารมฺมณานิ ‘‘นิเกต’’นฺติ? ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตายฯ

สมาเนปิ หิ เอเตสํ อาลยฏฺเฐน วิสยภาเว โอโกติ นิปฺปริยาเยน สุทฺธํ เคหเมว วุจฺจติ, นิเกตนฺติ ‘‘อชฺช อสุกฏฺฐาเน กีฬิสฺสามา’’ติ กตสงฺเกตานํ นิวาสนฏฺฐานํ อุยฺยานาทิฯ ตตฺถ ยถา ปุตฺตทารธนธญฺญปุณฺณเคเห ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เอวํ อชฺฌตฺติเกสุ ขนฺเธสุฯ ยถา ปน อุยฺยานฏฺฐานาทีสุ ตโต ทุพฺพลตโร โหติ, เอวํ พาหิเรสุ ฉสุ อารมฺมเณสูติ ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตาย เอวํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺพาฯ

สุขิเตสุ สุขิโตติ อุปฏฺฐาเกสุ ธนธญฺญลาภาทิวเสน สุขิเตสุ ‘‘อิทานาหํ มนาปํ จีวรํ มนาปํ โภชนํ ลภิสฺสามี’’ติ เคหสฺสิตสุเขน สุขิโต โหติ, เตหิ ปตฺตสมฺปตฺติํ อตฺตนา อนุภวมาโน วิย จรติฯ ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโตติ เตสํ เกนจิเทว การเณน ทุกฺเข อุปฺปนฺเน สยํ ทฺวิคุเณน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต โหติฯ กิจฺจกรณีเยสูติ กิจฺจสงฺขาเตสุ กรณีเยสุฯ โวโยคํ อาปชฺชตีติ อุปโยคํ สยํ เตสํ กิจฺจานํ กตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ

กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุฯ เอวํ โข คหปติ กาเมหิ อริตฺโต โหตีติ เอวํ กิเลสกาเมหิ อริตฺโต โหติฯ

อนฺโต กามานํ ภาเวน อตุจฺโฉฯ สุกฺกปกฺโข เตสํ อภาเวน ริตฺโต ตุจฺโฉติ เวทิตพฺโพฯ

ปุรกฺขราโนติ วฏฺฏํ ปุรโต กุรุมาโนฯ เอวํรูโป สิยนฺติอาทีสุ ทีฆรสฺสกาโฬทาตาทีสุ รูเปสุ เอวํรูโป นาม ภเวยฺยนฺติ ปตฺเถติฯ สุขาทีสุ เวทนาสุ เอวํเวทโน นามฯ นีลสญฺญาทีสุ สญฺญาสุ เอวํสญฺโญ นามฯ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีสุ สงฺขาเรสุ เอวํสงฺขาโร นามฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ วิญฺญาเณสุ เอวํวิญฺญาโณ นาม ภเวยฺยนฺติ ปตฺเถติฯ

อปุรกฺขราโนติ วฏฺฏํ ปุรโต อกุรุมาโนฯ สหิตํ เม, อสหิตํ เตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ อสิลิฏฺฐํ, มยฺหํ สหิตํ สิลิฏฺฐํ มธุรํ มธุรปานสทิสํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีเฆน กาเลน ปริจิตํ สุปฺปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม สพฺพํ ขเณน วิปราวตฺตํ นิวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ โทโส มยา อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ตํ ตํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อุตฺตรํ ปริเยสนฺโต อิมสฺส วาทสฺส โมกฺขาย จร อาหิณฺฑฯ นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยเมว ปโหสิ, อิเธว นิพฺเพเฐหีติฯ

[80] โส เอวรูโป ‘‘เยหิ วิวิตฺโต’’ติ คาถาฯ ตตฺถ เยหีติ เยหิ ทิฏฺฐิคตาทีหิฯ วิวิตฺโต วิจเรยฺยาติ ริตฺโต จเรยฺยฯ น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติ ‘‘อาคุํ น กโรตี’’ติอาทินา (จูฬนิ. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 70; ปารายนานุคีตินิทฺเทส 102) นเยน นาโค ตานิ ทิฏฺฐิคตานิ อุคฺคเหตฺวา น จเรยฺยฯ เอลมฺพุชนฺติ เอลสญฺญิเต อมฺพุมฺหิ ชาตํ กณฺฏกนาฬํ วาริชํ, ปทุมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยถา ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตนฺติ ตํ ปทุมํ ยถา ชเลน จ ปงฺเกน จ อนุปลิตฺตํ โหติฯ เอวํ มุนิ สนฺติวาโท อคิทฺโธติ เอวํ อชฺฌตฺตสนฺติวาโท มุนิ เคธาภาเวน อคิทฺโธฯ กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติ ทุวิเธปิ กาเม อปายาทิเก จ โลเก ทฺวีหิ สิเลเสหิ อนุปลิตฺโต โหติฯ

อาคุํ น กโรตีติ อกุสลาทิโทสํ น กโรติฯ น คจฺฉตีติ อคติวเสน น คจฺฉติฯ นาคจฺฉตีติ ปหีนกิเลเส น อุเปติฯ ปาปกาติ ลามกาฯ อกุสลาติ อโกสลฺลสมฺภูตาฯ เต กิเลเส น ปุเนตีติ เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส ปุน น เอติฯ น ปจฺเจตีติ ปฏิ น อุเปติฯ น ปจฺจาคจฺฉตีติ ปุน น นิวตฺตติฯ

ขรทณฺโฑติ ขรปตฺตทณฺโฑ ผรุสทณฺโฑฯ จตฺตเคโธติ วิสฺสฏฺฐเคโธฯ วนฺตเคโธติ วมิตเคโธฯ มุตฺตเคโธติ ฉินฺนพนฺธนเคโธฯ ปหีนเคโธติ ปชหิตเคโธฯ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อารุหติ, เอวํ ปฏิวิสฺสชฺชิตเคโธฯ อุปริ วีตราคาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพาเนว ตานิ คหิตคฺคหณสฺส วิสฺสฏฺฐภาวเววจนานิฯ

[81] กิญฺจ ภิยฺโย – ‘‘น เวทคู’’ติ คาถาฯ ตตฺถ น เวทคู ทิฏฺฐิยายโกติ จตุมคฺคเวทคู มาทิโส ทิฏฺฐิยายโก น โหติ, ทิฏฺฐิยา คจฺฉนฺโต วา, ตํ สารโต ปจฺเจนฺโต วา น โหติฯ ตตฺถ วจนตฺโถ – ยายตีติ ยายโกฯ กรณวจเนน ทิฏฺฐิยา ยายตีติ ทิฏฺฐิยายโกฯ อุปโยคตฺเถ สามิวจเนนปิ ทิฏฺฐิยา ยาตีติปิ ทิฏฺฐิยายโกฯ น มุติยา ส มานเมตีติ มุตรูปาทิเภทาย มุติยาปิ โส มานํ น เอติฯ น หิ ตมฺมโย โสติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ตมฺมโย โหติ ตปฺปรายโณ, อยํ ปน น ตาทิโสฯ

น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโยติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทินา กมฺมุนา วา, สุตสุทฺธิอาทินา สุเตน วา โส เนตพฺโพ น โหติฯ อนูปนีโต ส นิเวสเนสูติ โส ทฺวินฺนมฺปิ อุปยานํ ปหีนตฺตา สพฺเพสุ ตณฺหาทิฏฺฐินิเวสเนสุ อนุปนีโตฯ

มุตรูเปน วาติ เอตฺถ มุตรูปํ นาม คนฺธรสโผฏฺฐพฺพานิฯ มานํ เนตีติ อสฺมิมานํ น เอติฯ น อุเปตีติ สมีปํ น เอติฯ น อุปคจฺฉตีติ อุปคนฺตฺวา น ติฏฺฐติฯ ตมฺมโยติ ตปฺปกโตฯ

[82] ตสฺส จ เอวํวิธสฺส ‘‘สญฺญาวิรตฺตสฺสา’’ติ คาถาฯ ตตฺถ สญฺญาวิรตฺตสฺสาติ เนกฺขมฺมสญฺญาปุพฺพงฺคมาย ภาวนาย ปหีนกามาทิสญฺญสฺสฯ อิมินา ปเทน อุภโตภาควิมุตฺโต สมถยานิโก อธิปฺเปโตฯ ปญฺญาวิมุตฺตสฺสาติ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย ภาวนาย สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตสฺสฯ อิมินา สุกฺขวิปสฺสโก อธิปฺเปโตฯ สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเกติ เย ปน กามสญฺญาทิกํ สญฺญํ อคฺคเหสุํ, เต วิเสสโต คหฏฺฐา กามาธิกรณํ, เย จ ทิฏฺฐิํ อคฺคเหสุํ, เต วิเสสโต ปพฺพชิตา ธมฺมาธิกรณํ อญฺญมญฺญํ ฆฏฺเฏนฺตา วิจรนฺตีติฯ

โย สมถปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ โย ปุคฺคโล สมถปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา สหวิปสฺสนํ อริยมคฺคํ ภาเวติ, ปฐมํ สมาธิํ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา สหวิปสฺสนํ อริยมคฺคํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ ตสฺส อาทิโตติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฐมชฺฌานาทิโตฯ อุปาทายาติ ปฏิจฺจ อาคมฺมฯ คนฺถา วิกฺขมฺภีตา โหนฺตีติ คนฺถา ทูรีกตา ภวนฺติฯ อรหตฺเต ปตฺเตติ อรหตฺตผลํ ปตฺเตฯ อรหโตติ อรหตฺตผเล ฐิตสฺสฯ คนฺถา จ โมหา จาติอาทโย สพฺเพ กิเลสา ปหีนา โหนฺติฯ

โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ โย ปุคฺคโล วิปสฺสนํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา อริยมคฺคํ ภาเวติ, ปฐมํ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา อริยมคฺคสมฺปยุตฺตํ สมาธิํ ภาเวตีติ อตฺโถฯ ตสฺส อาทิโต อุปาทายาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนโต ปฏฺฐาย วิปสฺสนํ ปฏิจฺจฯ โมหา วิกฺขมฺภิตา โหนฺตีติ เอตฺถ วิกฺขมฺภิตาติ ทูรํ ปาปิตา สญฺญาวเสนฯ ฆฏฺเฏนฺตีติ เย กามสญฺญาทิํ คณฺหนฺติ, เต สญฺญาวเสน ปีเฬนฺติฯ สงฺฆฏฺเฏนฺตีติ ตโต ตโต ปีเฬนฺติ

อิทานิ ฆฏฺเฏนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺตี’’ติอาทินา นเยน วิตฺถาโร วุตฺโตฯ อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อญฺญมญฺญํ หตฺเถหิ ปหรนฺติฯ เลฑฺฑูหีติ กปาลขณฺเฑหิฯ ทณฺเฑหีติ อฑฺฒทณฺฑเกหิฯ สตฺเถหีติ อุภโตธาเรหิ สตฺเถหิฯ

อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารานํ อปฺปหีนภาเวนฯ คติยา ฆฏฺเฏนฺตีติ คนฺตพฺพาย ปติฏฺฐาภูตาย คติยา ปีเฬนฺติ ฆฏฺฏนํ อาปชฺชนฺติฯ นิรยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[83] ทสเม ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทเส กถํทสฺสีติ อิมสฺส สุตฺตสฺส อิโต ปเรสญฺจ ปญฺจนฺนํ กลหวิวาทจูฬพฺยูหมหาพฺยูหตุวฏกอตฺตทณฺฑสุตฺตานํ สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตวณฺณนายํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.362 อาทโย) วุตฺตนเยเนว สามญฺญโต อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ วิเสสโต ปน ยเถว ตสฺมิํ มหาสมเย ราคจริตเทวตานํ สปฺปายวเสน ธมฺมํ เทเสตุํ นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตนฺต- (สุ. นิ. 361 อาทโย) มภาสิ, เอวํ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘กิํ นุ โข ปุรา สรีรเภทา กตฺตพฺพ’’นฺติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เทวตานํ จิตฺตํ ญตฺวา ตาสํ อนุคฺคหตฺถํ อฑฺฒเตฬสภิกฺขุสตปริวารํ นิมฺมิตพุทฺธํ อากาเสน อาเนตฺวา เตน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

กถํ? พุทฺธา นาม มหนฺตา เอเต สตฺตวิเสสา, ยํ สเทวกสฺส โลกสฺส ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา น กิญฺจิ กตฺถจิ นีลาทิวเสน วิภตฺตรูปารมฺมเณสุ วิภตฺตรูปารมฺมณํ วา, เภริสทฺทาทิวเสน วิภตฺตสทฺทารมฺมณาทีสุ สทฺทาทิอารมฺมณํ วา อตฺถิ, ยํ เอเตสํ ญาณมุเข อาปาถํ นาคจฺฉติฯ