ฉขตฺติยกมฺมวณฺณนา

ชาลิกุมาโร มุจลินฺทสรตีเร ขนฺธาวารํ นิวาสาเปตฺวา จุทฺทส รถสหสฺสานิ อาคตมคฺคาภิมุขาเนว ฐปาเปตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปเทเส สีหพฺยคฺฆทีปิอาทีสุ อารกฺขํ สํวิทหิฯ หตฺถิอาทีนํ สทฺโท มหา อโหสิฯ อถ มหาสตฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เม ปจฺจามิตฺตา มม ปิตรํ ฆาเตตฺวา มมตฺถาย อาคตา’’ติ มรณภยภีโต มทฺทิํ อาทาย ปพฺพตํ อารุยฺห เสนํ โอโลเกสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2368]

‘‘เตสํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, ภีโต เวสฺสนฺตโร อหุ;

ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา, ภีโต เสนํ อุทิกฺขติฯ

[2369]

‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน;

อาชานียา หสิยนฺติ, ธชคฺคานิ จ ทิสฺสเรฯ

[2370]

‘‘อิเม นูน อรญฺญสฺมิํ, มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา;

วาคุราหิ ปริกฺขิปฺป, โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเท;

วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํฯ

[2371]

‘‘ยถา มยํ อทูสกา, อรญฺเญ อวรุทฺธกา;

อมิตฺตหตฺถตฺตํ คตา, ปสฺส ทุพฺพลฆาตก’’นฺติฯ

ตตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ นิสาเมหีติ สกเสนา วา ปรเสนา วาติ โอโลเกหิ อุปธาเรหิฯ ‘‘อิเม นูน อรญฺญสฺมิ’’นฺติอาทีนํ อฑฺฒเตยฺยคาถานํ เอวมตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ‘‘มทฺทิ ยถา อรญฺญมฺหิ มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา วาคุราหิ ปริกฺขิปฺป อถ วา ปน โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเทว ‘หนถ, อเร, ทุฏฺฐมิเค’ติ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ มิคมารณสตฺตีหิ เนสํ มิคานํ วรํ วรํ ถูลํ ถูลํ หนนฺติ, อิเม จ นูน ตเถว อมฺเห อสพฺภาหิ วาจาหิ วิกฺโกสมานา ติพฺพาติ สตฺตีหิ หนิสฺสนฺติ, มยญฺจ อทูสกา อรญฺเญ อวรุทฺธกา รฏฺฐา ปพฺพาชิตา วเน วสาม, เอวํ สนฺเตปิ อมิตฺตานํ หตฺถตฺตํ คตา, ปสฺส ทุพฺพลฆาตก’’นฺติฯ เอวํ โส มรณภเยน ปริเทวิฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา เสนํ โอโลเกตฺวา ‘‘สกเสนาย ภวิตพฺพ’’นฺติ มหาสตฺตํ อสฺสาเสนฺตี อิมํ คาถมาห –

[2372]

‘‘อมิตฺตา นปฺปสาเหยฺยุํ, อคฺคีว อุทกณฺณเว;

ตเทว ตฺวํ วิจินฺเตหิ, อปิ โสตฺถิ อิโต สิยา’’ติฯ

ตตฺถ อคฺคีว อุทกณฺณเวติ ยถา ติณุกฺกาทีนํ วเสน อุปนีโต อคฺคิ อณฺณวสงฺขาตานิ ปุถุลคมฺภีรานิ อุทกานิ นปฺปสหติ, ตาเปตุํ น สกฺโกติ , ตถา ตํ อมิตฺตา นปฺปสเหยฺยุํ นาภิภวิสฺสนฺติฯ ตเทวาติ ยํ สกฺเกน ตุยฺหํ วรํ ทตฺวา ‘‘มหาราช, น จิรสฺเสว เต ปิตา เอหิตี’’ติ วุตฺตํ, ตเทว ตฺวํ วิจินฺเตหิ, อปิ นาม อิโต พลกายโต อมฺหากํ โสตฺถิ สิยาติ มหาสตฺตํ อสฺสาเสสิฯ

อถ มหาสตฺโต โสกํ ตนุกํ กตฺวา ตาย สทฺธิํ ปพฺพตา โอรุยฺห ปณฺณสาลาทฺวาเร นิสีทิ, อิตราปิ อตฺตโน ปณฺณสาลาทฺวาเร นิสีทิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2373]

‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, โอโรหิตฺวาน ปพฺพตา;

นิสีทิ ปณฺณสาลายํ, ทฬฺหํ กตฺวาน มานส’’นฺติฯ

ตตฺถ ทฬฺหํ กตฺวาน มานสนฺติ มยํ ปพฺพชิตา นาม, อมฺหากํ โก กิํ กริสฺสตีติ ถิรํ หทยํ กตฺวา นิสีทิฯ

ตสฺมิํ ขเณ สญฺชโย ราชา เทวิํ อามนฺเตตฺวา – ‘‘ภทฺเท, ผุสฺสติ อมฺเหสุ สพฺเพสุ เอกโต คเตสุ โสโก มหา ภวิสฺสติ, ปฐมํ ตาว อหํ คจฺฉามิ, ตโต ‘อิทานิ โสกํ วิโนเทตฺวา นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตฺวํ มหนฺเตน ปริวาเรน อาคจฺเฉยฺยาสิฯ อถ โถกํ กาลํ วีตินาเมตฺวา ชาลิกณฺหาชินา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตู’’ติ วตฺวา รถํ นิวตฺตาเปตฺวา อาคตมคฺคาภิมุขํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2374]

‘‘นิวตฺตยิตฺวาน รถํ, วุฏฺฐเปตฺวาน เสนิโย;

เอกํ อรญฺเญ วิหรนฺตํ, ปิตา ปุตฺตํ อุปาคมิฯ

[2375]

‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, เอกํโส ปญฺชลีกโต;

ปริกิณฺโณ อมจฺเจหิ, ปุตฺตํ สิญฺจิตุมาคมิฯ

[2376]

‘‘ตตฺถทฺทส กุมารํ โส, รมฺมรูปํ สมาหิตํ;

นิสินฺนํ ปณฺณสาลายํ, ฌายนฺตํ อกุโตภย’’นฺติฯ

ตตฺถ วุฏฺฐเปตฺวาน เสนิโยติ อารกฺขตฺถาย พลกาเย ฐเปตฺวาฯ เอกํโสติ เอกํสกตอุตฺตราสงฺโคฯ สิญฺจิตุมาคมีติ รชฺเช อภิสิญฺจิตุํ อุปาคมิฯ รมฺมรูปนฺติ อนญฺชิตํ อมณฺฑิตํฯ

[2377]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, ปิตรํ ปุตฺตคิทฺธินํ;

เวสฺสนฺตโร จ มทฺที จ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อวนฺทิสุํฯ

[2378]

‘‘มทฺที จ สิรสา ปาเท, สสุรสฺสาภิวาทยิ;

มทฺที อหญฺหิ เต เทว, ปาเท วนฺทามิ เต สุณฺหา;

เต สุ ตตฺถ ปลิสฺสชฺช, ปาณินา ปริมชฺชถา’’ติฯ

ตตฺถ ปาเท วนฺทามิ เต สุณฺหาติ อหํ, เทว, ตว สุณฺหา ปาเท วนฺทามีติ เอวํ วตฺวา วนฺทิฯ เต สุ ตตฺถาติ เต อุโภปิ ชเน ตสฺมิํ สกฺกทตฺติเย อสฺสเม ปลิสฺสชิตฺวา หทเย นิปชฺชาเปตฺวา สีเส ปริจุมฺพิตฺวา มุทุเกน ปาณินา ปริมชฺชถ, ปิฏฺฐิโย เนสํ ปริมชฺชิฯ

ตโต โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ราชา โสเก ปรินิพฺพุเต เตหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –

[2379]

‘‘กจฺจิ โว กุสลํ ปุตฺต, กจฺจิ ปุตฺต อนามยํ;

กจฺจิ อุญฺเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหูฯ

[2380]

‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หิํสา น วิชฺชตี’’ติฯ

ปิตุ วจนํ สุตฺวา มหาสตฺโต อาห –

[2381]

‘‘อตฺถิ โน ชีวิกา เทว, สา จ ยาทิสกีทิสา;

กสิรา ชีวิกา โหม, อุญฺฉาจริยาย ชีวิตํฯ

[2382]

‘‘อนิทฺธินํ มหาราช, ทเมตสฺสํว สารถิ;

ตฺยมฺหา อนิทฺธิกา ทนฺตา, อสมิทฺธิ ทเมติ โนฯ

[2383]

‘‘อปิ โน กิสานิ มํสานิ, ปิตุ มาตุ อทสฺสนา;

อวรุทฺธานํ มหาราช, อรญฺเญ ชีวโสกิน’’นฺติฯ

ตตฺถ ยาทิสกีทิสาติ ยา วา สา วา, ลามกาติ อตฺโถฯ กสิรา ชีวิกา โหมาติ ตาต, อมฺหากํ อุญฺฉาจริยาย ชีวิตํ นาม กิจฺฉํ, ทุกฺขา โน ชีวิกา อโหสิฯ อนิทฺธินนฺติ มหาราช, อนิทฺธิํ อสมิทฺธิํ ทลิทฺทปุริสํ นาม สาว อนิทฺธิ เฉโก สารถิ อสฺสํ วิย ทเมติ, นิพฺพิเสวนํ กโรติ, เต มยํ อิธ วสนฺตา อนิทฺธิกา ทนฺตา นิพฺพิเสวนา กตา, อสมิทฺธิเยว โน ทเมตีติฯ ‘‘ทเมถ โน’’ติปิ ปาโฐ, ทมยิตฺถ โนติ อตฺโถฯ ชีวโสกินนฺติ อวิคตโสกานํ อรญฺเญ วสนฺตานํ กิํ นาม อมฺหากํ สุขนฺติ วทติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุน ปุตฺตานํ ปวตฺติํ ปุจฺฉนฺโต อาห –

[2384]

‘‘เยปิ เต สิวิเสฏฺฐสฺส, ทายาทาปตฺตมานสา;

ชาลี กณฺหาชินา จุโภ, พฺราหฺมณสฺส วสานุคา;

อจฺจายิกสฺส ลุทฺทสฺส, โย เน คาโวว สุมฺภติฯ

[2385]

‘‘เต ราชปุตฺติยา ปุตฺเต, ยทิ ชานาถ สํสถ;

ปริยาปุณาถ โน ขิปฺปํ, สปฺปทฏฺฐํว มาณว’’นฺติฯ

ตตฺถ ทายาทาปตฺตมานสาติ มหาราช, เยปิ เต ตว สิวิเสฏฺฐสฺส ทายาทา อปตฺตมานสา อสมฺปุณฺณมโนรถา หุตฺวา พฺราหฺมณสฺส วสานุคา ชาตา, เต ทฺเว กุมาเร โย พฺราหฺมโณ คาโวว สุมฺภติ ปหรติ, เต ราชปุตฺติยา ปุตฺเต ยทิ ทิฏฺฐวเสน วา สุตวเสน วา ชานาถ สํสถฯ สปฺปทฏฺฐํว มาณวนฺติ วิสนิมฺมทนตฺถาย สปฺปทฏฺฐํ มาณวํ ติกิจฺฉนฺตา วิย ขิปฺปํ โน ปริยาปุณาถ กเถถาติ วทติฯ

ราชา อาห –

[2386]

‘‘อุโภ กุมารา นิกฺกีตา, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;

พฺราหฺมณสฺส ธนํ ทตฺวา, ปุตฺต มา ภายิ อสฺสสา’’ติฯ

ตตฺถ นิกฺกีตาติ นิกฺกยํ ทตฺวา คหิตาฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ปฏิลทฺธสฺสาโส ปิตรา สทฺธิํ ปฏิสนฺถารมกาสิ –

[2387]

‘‘กจฺจิ นุ ตาต กุสลํ, กจฺจิ ตาต อนามยํ;

กจฺจิ นุ ตาต เม มาตุ, จกฺขุ น ปริหายตี’’ติฯ

ตตฺถ จกฺขุ น ปริหายตีติ ปุตฺตโสเกน โรทนฺติยา จกฺขุ น ปริหายตีติฯ

ราชา อาห –

[2388]

‘‘กุสลญฺเจว เม ปุตฺต, อโถ ปุตฺต อนามยํ;

อโถ จ ปุตฺต เต มาตุ, จกฺขุ น ปริหายตี’’ติฯ

โพธิสตฺโต อาห –

[2389]

‘‘กจฺจิ อโรคํ โยคฺคํ เต, กจฺจิ วหติ วาหนํ;

กจฺจิ ผีโต ชนปโท, กจฺจิ วุฏฺฐิ น ฉิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ วุฏฺฐีติ วุฏฺฐิธาราฯ

ราชา อาห –

[2390]

‘‘อโถ อโรคํ โยคฺคํ เม, อโถ วหติ วาหนํ;

อโถ ผีโต ชนปโท, อโถ วุฏฺฐิ น ฉิชฺชตี’’ติฯ

เอวํ เตสํ สลฺลปนฺตานญฺเญว ผุสฺสตี เทวี ‘‘อิทานิ โสกํ ตนุกํ กตฺวา นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มหาปริวาเรน สทฺธิํ ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2391]

‘‘อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานํ, มาตา เนสํ อทิสฺสถ;

ราชปุตฺตี คิริทฺวาเร, ปตฺติกา อนุปาหนาฯ

[2392]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวาน อายนฺติํ, มาตรํ ปุตฺตคิทฺธินิํ;

เวสฺสนฺตโร จ มทฺที จ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อวนฺทิสุํฯ

[2393]

‘‘มทฺที จ สิรสา ปาเท, สสฺสุยา อภิวาทยิ;

มทฺที อหญฺหิ เต อยฺเย, ปาเท วนฺทามิ เต สุณฺหา’’ติฯ

เตสํ ผุสฺสติเทวิํ วนฺทิตฺวา ฐิตกาเล ปุตฺตกา กุมารกุมาริกาหิ ปริวุตา อาคมิํสุฯ มทฺที จ เตสํ อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺตีเยว อฏฺฐาสิฯ

สา เต โสตฺถินา อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตี ตรุณวจฺฉา วิย คาวี ปริเทวมานา ตโต ปายาสิฯ เตปิ ตํ ทิสฺวา ปริเทวนฺตา มาตราภิมุขาว ปธาวิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2394]

‘‘มทฺทิญฺจ ปุตฺตกา ทิสฺวา, ทูรโต โสตฺถิมาคตา;

กนฺทนฺตา มภิธาวิํสุ, วจฺฉพาลาว มาตรํฯ

[2395]

‘‘มทฺที จ ปุตฺตเก ทิสฺวา, ทูรโต โสตฺถิมาคเต;

วารุณีว ปเวเธนฺตี, ถนธาราภิสิญฺจถา’’ติฯ

ตตฺถ กนฺทนฺตา มภิธาวิํสูติ กนฺทนฺตา อภิธาวิํสุฯ วารุณีวาติ ยกฺขาวิฏฺฐา อิกฺขณิกา วิย ปเวธมานา ถนธารา อภิสิญฺจถาติฯ

สา กิร มหาสทฺเทน ปริเทวิตฺวา กมฺปมานา วิสญฺญี หุตฺวา ทีฆโต ปถวิยํ ปติฯ กุมาราปิ เวเคนาคนฺตฺวา วิสญฺญิโน หุตฺวา มาตุ อุปริเยว ปติํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ ตสฺสา ทฺวีหิ ถเนหิ ทฺเว ขีรธารา นิกฺขมิตฺวา เตสํ มุเขเยว ปวิสิํสุฯ สเจ กิร เอตฺตโก อสฺสาโส นาภวิสฺส, ทฺเว กุมารา สุกฺขหทยา หุตฺวา อทฺธา นสฺสิสฺสนฺติฯ เวสฺสนฺตโรปิ ปิยปุตฺเต ทิสฺวา โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต วิสญฺญี หุตฺวา ตตฺเถว ปติฯ มาตาปิตโรปิสฺส วิสญฺญิโน หุตฺวา ตตฺเถว ปติํสุ, ตถา สหชาตา สฏฺฐิสหสฺสา อมจฺจาฯ ตํ การุญฺญํ ปสฺสนฺเตสุ เอโกปิ สกภาเวน สณฺฐาตุํ นาสกฺขิฯ สกลํ อสฺสมปทํ ยุคนฺตวาเตน ปมทฺทิตํ วิย สาลวนํ อโหสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ปพฺพตา นทิํสุ, มหาปถวี กมฺปิ, มหาสมุทฺโท สงฺขุภิ, สิเนรุ คิริราชา โอนมิฯ ฉ กามาวจรเทวโลกา เอกโกลาหลา อเหสุํฯ

สกฺโก เทวราชา ‘‘ฉ ขตฺติยา สปริสา วิสญฺญิโน ชาตา, เตสุ เอโกปิ อุฏฺฐาย กสฺสจิ สรีเร อุทกํ สิญฺจิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อหํ ทานิ อิเมสํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ฉขตฺติยสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสาเปสิฯ ตตฺถ เย เตมิตุกามา, เต เตเมนฺติ, อเตมิตุกามานํ อุปริ เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติ, ปทุมปตฺตโต อุทกํ วิย นิวตฺติตฺวา คจฺฉติฯ

อิติ โปกฺขรวเน ปติตํ วสฺสํ วิย ตํ วสฺสํ อโหสิฯ ฉ ขตฺติยา อสฺสาสํ ปฏิลภิํสุฯ มหาชโน ตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘อโห อจฺฉริยํ, อโห อพฺภุตํ เอวรูเป ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ, มหาปถวี กมฺปี’’ติ อจฺฉริยํ ปเวเทสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2396]

‘‘สมาคตานํ ญาตีนํ, มหาโฆโส อชายถ;

ปพฺพตา สมนาทิํสุ, มหี ปกมฺปิตา อหุฯ

[2397]

‘‘วุฏฺฐิธารํ ปวตฺเตนฺโต, เทโว ปาวสฺสิ ตาวเท;

อถ เวสฺสนฺตโร ราชา, ญาตีหิ สมคจฺฉถฯ

[2398]

‘‘นตฺตาโร สุณิสา ปุตฺโต, ราชา เทวี จ เอกโต;

ยทา สมาคตา อาสุํ, ตทาสิ โลมหํสนํฯ

[2399]

‘‘ปญฺชลิกา ตสฺส ยาจนฺติ, โรทนฺตา เภรเว วเน;

เวสฺสนฺตรญฺจ มทฺทิญฺจ, สพฺเพ รฏฺฐา สมาคตา;

ตฺวํ โนสิ อิสฺสโร ราชา, รชฺชํ กาเรถ โน อุโภ’’ติฯ

ตตฺถ โฆโสติ การุญฺญโฆโสฯ ปญฺชลิกาติ สพฺเพ นาครา เจว เนคมา จ ชานปทา จ ปคฺคหิตญฺชลิกา หุตฺวาฯ ตสฺส ยาจนฺตีติ ตสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ‘‘เทว, ตฺวํ โน สามิ อิสฺสโร, ปิตา เต อิเธว อภิสิญฺจิตฺวา นครํ เนตุกาโม, กุลสนฺตกํ เสตจฺฉตฺตํ ปฏิจฺฉถา’’ติ ยาจิํสุฯ

ฉขตฺติยกมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นครกณฺฑวณฺณนา

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ปิตรา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อิมํ คาถมาห –

[2400]

‘‘ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺตํ, รฏฺฐา ปพฺพาชยิตฺถ มํ;

ตฺวญฺจ ชานปทา เจว, เนคมา จ สมาคตา’’ติฯ