อุญฺฉาติ อุญฺฉาจริยาย ฯ ผลนฺติ วนมูลผลาผลํฯ ขุทฺเทน มิสฺสิตนฺติ ขุทฺทกมธุนา มิสฺสิตํฯ อสิโตติ อสิตาสโน ปริภุตฺตผโลฯ ธาโตติ สุหิโตฯ น พาฬฺหํ ธารเยยฺย โนติ น โน พาฬฺหํ เวเคน นเยยฺยฯ มาตุคิทฺธิโนติ มาตริ คิทฺเธน สมนฺนาคตา พลวสิเนหา เอวํ วิลวิํสูติฯ

ทารกปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มทฺทีปพฺพวณฺณนา

ยํ ปน ตํ รญฺญา ปถวิํ อุนฺนาเทตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปิยปุตฺเตสุ ทินฺเนสุ ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ ชาตํ, เตนปิ ภิชฺชมานหทยา วิย หิมวนฺตวาสิโน เทวา เตสํ พฺราหฺมเณน นิยมานานํ ตํ วิลาปํ สุตฺวา มนฺตยิํสุ ‘‘สเจ มทฺที กาลสฺเสว อสฺสมํ อาคมิสฺสติ, ตตฺถ ปุตฺตเก อทิสฺวา เวสฺสนฺตรํ ปุจฺฉิตฺวา พฺราหฺมณสฺส ทินฺนภาวํ สุตฺวา พลวสิเนเหน ปทานุปทํ ธาวิตฺวา มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภเวยฺยา’’ติฯ อถ เต ตโย เทวปุตฺเต ‘‘ตุมฺเห สีหพฺยคฺฆทีปิเวเส นิมฺมินิตฺวา เทวิยา อาคมนมคฺคํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ยาจิยมานาปิ ยาว สูริยตฺถงฺคมนา มคฺคํ อทตฺวา ยถา จนฺทาโลเกน อสฺสมํ ปวิสิสฺสติ, เอวมสฺสา สีหาทีนมฺปิ อวิเหฐนตฺถาย อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กเรยฺยาถา’’ติ อาณาเปสุํฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2182]

‘‘เตสํ ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, ตโย วาฬา วเน มิคา;

สีโห พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จ, อิทํ วจนมพฺรวุํฯ

[2183]

‘‘มา เหว โน ราชปุตฺตี, สายํ อุญฺฉาโต อาคมา;

มา เหวมฺหาก นิพฺโภเค, เหฐยิตฺถ วเน มิคาฯ

[2184]

‘‘สีโห เจ นํ วิเหเฐยฺย, พฺยคฺโฆ ทีปิ จ ลกฺขณํ;

เนว ชาลีกุมารสฺส, กุโต กณฺหาชินา สิยา;

อุภเยเนว ชีเยถ, ปติํ ปุตฺเต จ ลกฺขณา’’ติฯ

ตตฺถ อิทํ วจนมพฺรวุนฺติ ‘‘ตุมฺเห ตโย ชนา สีโห จ พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จาติ เอวํ ตโย วาฬา วเน มิคา โหถา’’ติ อิทํ ตา เทวตา ตโย เทวปุตฺเต วจนมพฺรวุํฯ มา เหว โนติ มทฺที ราชปุตฺตี อุญฺฉาโต สายํ มา อาคมิ, จนฺทาโลเกน สายํ อาคจฺฉตูติ วทนฺติฯ มา เหวมฺหาก นิพฺโภเคติ อมฺหากํ นิพฺโภเค วิชิเต วนฆฏายํ มา นํ โกจิปิ วเน วาฬมิโค วิเหเฐสิฯ น ยถา วิเหเฐติ, เอวมสฺสา อารกฺขํ คณฺหถาติ วทนฺติฯ สีโห เจ นนฺติ สเจ หิ ตํ อนารกฺขํ สีหาทีสุ โกจิ วิเหเฐยฺย, อถสฺสา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาย เนว ชาลิกุมาโร อสฺส, กุโต กณฺหาชินา สิยาฯ เอวํ สา ลกฺขณสมฺปนฺนา อุภเยเนว ชีเยถ ปติํ ปุตฺเต จาติ ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหิ ชีเยเถว, ตสฺมา สุสํวิหิตมสฺสา อารกฺขํ กโรถาติฯ

อถ เต ตโย เทวปุตฺตา ‘‘สาธู’’ติ ตาสํ เทวตานํ ตํ วจนํ ปฏิสฺสุณิตฺวา สีหพฺยคฺฆทีปิโน หุตฺวา อาคนฺตฺวา ตสฺสา อาคมนมคฺเค ปฏิปาฏิยา นิปชฺชิํสุฯ มทฺทีปิ โข ‘‘อชฺช มยา ทุสฺสุปิโน ทิฏฺโฐ, กาลสฺเสว มูลผลาผลํ คเหตฺวา อสฺสมํ คมิสฺสามี’’ติ กมฺปมานา มูลผลาผลานิ อุปธาเรสิฯ อถสฺสา หตฺถโต ขณิตฺติ ปติ, ตถา อํสโต อุคฺคีวญฺจ ปติ, ทกฺขิณกฺขิจ ผนฺทติ, ผลิโน รุกฺขา อผลา วิย อผลา จ ผลิโน วิย ขายิํสุ, ทส ทิสา น ปญฺญายิํสุฯ สา ‘‘กิํ นุ โข อิทํ, ปุพฺเพ อภูตปุพฺพํ อชฺช เม โหติ, กิํ ภวิสฺสติ, มยฺหํ วา อนฺตราโย ภวิสฺสติ, มม ปุตฺตานํ วา, อุทาหุ เวสฺสนฺตรสฺสา’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –

[2185]

‘‘ขณิตฺติกํ เม ปติตํ, ทกฺขิณกฺขิ จ ผนฺทติ;

อผลา ผลิโน รุกฺขา, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา’’ติฯ

เอวํ สา ปริเทวนฺตี ปกฺกามิฯ

[2186]

‘‘ตสฺสา สายนฺหกาลสฺมิํ, อสฺสมาคมนํ ปติ;

อตฺถงฺคตมฺหิ สูริเย, วาฬา ปนฺเถ อุปฏฺฐหุํฯ

[2187]

‘‘นีเจ โจลมฺพเต สูริโย, ทูเร จ วต อสฺสโม;

ยญฺจ เนสํ อิโต หสฺสํ, ตํ เต ภุญฺเชยฺยุ โภชนํฯ

[2188]

‘‘โส นูน ขตฺติโย เอโก, ปณฺณสาลาย อจฺฉติ;

โตเสนฺโต ทารเก ฉาเต, มมํ ทิสฺวา อนายติํฯ

[2189]

‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;

สายํ สํเวสนากาเล, ขีรปีตาว อจฺฉเรฯ

[2190]

‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;

สายํ สํเวสนากาเล, วาริปีตาว อจฺฉเรฯ

[2191]

‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;

ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺฐนฺติ, วจฺฉา พาลาว มาตรํฯ

[2192]

‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;

ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺฐนฺติ, หํสาวุปริปลฺลเลฯ

[2193]

‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;

ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺฐนฺติ, อสฺสมสฺสาวิทูรโตฯ

[2194]

‘‘เอกายโน เอกปโถ, สรา โสพฺภา จ ปสฺสโต;

อญฺญํ มคฺคํ น ปสฺสามิ, เยน คจฺเฉยฺย อสฺสมํฯ

[2195]

‘‘มิคา นมตฺถุ ราชาโน, กานนสฺมิํ มหพฺพลา;

ธมฺเมน ภาตโร โหถ, มคฺคํ เม เทถ ยาจิตาฯ

[2196]

‘‘อวรุทฺธสฺสาหํ ภริยา, ราชปุตฺตสฺส สิรีมโต;

ตํ จาหํ นาติมญฺญามิ, รามํ สีตาวนุพฺพตาฯ

[2197]

‘‘ตุมฺเห จ ปุตฺเต ปสฺสถ, สายํ สํเวสนํ ปติ;

อหญฺจ ปุตฺเต ปสฺเสยฺยํ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2198]

‘‘พหุํ จิทํ มูลผลํ, ภกฺโข จายํ อนปฺปโก;

ตโต อุปฑฺฒํ ทสฺสามิ, มคฺคํ เม เทถ ยาจิตาฯ

[2199]

‘‘ราชปุตฺตี จ โน มาตา, ราชปุตฺโต จ โน ปิตา;

ธมฺเมน ภาตโร โหถ, มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา’’ติฯ

ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺสา มมฯ อสฺสมาคมนํ ปตีติ อสฺสมํ ปฏิจฺจ สนฺธาย อาคจฺฉนฺติยาฯ อุปฏฺฐหุนฺติ อุฏฺฐาย ฐิตาฯ เต กิร ปฐมํ ปฏิปาฏิยา นิปชฺชิตฺวา ตาย อาคมนกาเล อุฏฺฐาย วิชมฺภิตฺวา มคฺคํ รุมฺภนฺตา ปฏิปาฏิยา ติริยํ อฏฺฐํสุฯ ยญฺจ เตสนฺติ อหญฺจ ยํ อิโต มูลผลาผลํ เตสํ หริสฺสํ, ตเมว เวสฺสนฺตโร จ อุโภ ปุตฺตกา จาติ เต ตโยปิ ชนา ภุญฺเชยฺยุํ, อญฺญํ เตสํ โภชนํ นตฺถิฯ อนายตินฺติ อนาคจฺฉนฺติํ มํ ญตฺวา เอกโกว นูน ทารเก โตเสนฺโต นิสินฺโนฯ สํเวสนากาเลติ อญฺเญสุ ทิวเสสุ อตฺตโน ขาทาปนปิวาปนกาเล ขีรปีตาวาติ ยถา ขีรปีตา มิคโปตกา ขีรตฺถาย กนฺทิตฺวา ตํ อลภิตฺวา กนฺทนฺตาว นิทฺทํ โอกฺกมนฺติ, เอวํ เม ปุตฺตกา ผลาผลตฺถาย กนฺทิตฺวา ตํ อลภิตฺวา กนฺทนฺตาว นิทฺทํ อุปคตา ภวิสฺสนฺตีติ วทติฯ

วาริปีตาวาติ ยถา ปิปาสิตา มิคโปตกา ปานียตฺถาย กนฺทิตฺวา ตํ อลภิตฺวา กนฺทนฺตาว นิทฺทํ โอกฺกมนฺตีติ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อจฺฉเรติ อจฺฉนฺติฯ ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺฐนฺตีติ มํ ปจฺจุคฺคตา หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ‘‘ปจฺจุคฺคนฺตุนา’’ติปิ ปาโฐ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ เอกายโนติ เอกสฺเสว อยโน เอกปทิกมคฺโคฯ เอกปโถติ โส จ เอโกว, ทุติโย นตฺถิ, โอกฺกมิตฺวา คนฺตุํ น สกฺกาฯ กสฺมา? ยสฺมา สรา โสพฺภา จ ปสฺสโตฯ มิคา นมตฺถูติ สา อญฺญํ มคฺคํ อทิสฺวา ‘‘เอเต ยาจิตฺวา ปฏิกฺกมาเปสฺสามี’’ติ ผลปจฺฉิํ สีสโต โอตาเรตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา เอวมาหฯ ภาตโรติ อหมฺปิ มนุสฺสราชปุตฺตี, ตุมฺหีปิ มิคราชปุตฺตา, อิติ เม ธมฺเมน ภาตโร โหถฯ

อวรุทฺธสฺสาติ รฏฺฐโต ปพฺพาชิตสฺสฯ รามํ สีตาวนุพฺพตาติ ยถา ทสรถราชปุตฺตํ รามํ ตสฺส กนิฏฺฐภคินี สีตาเทวี ตสฺเสว อคฺคมเหสี หุตฺวา ตํ อนุพฺพตา ปติเทวตา หุตฺวา อปฺปมตฺตา อุปฏฺฐาสิ, ตถา อหมฺปิ เวสฺสนฺตรํ อุปฏฺฐหามิ, นาติมญฺญามีติ วทติฯ ตุมฺเห จาติ ตุมฺเห จ มยฺหํ มคฺคํ ทตฺวา สายํ โคจรคฺคหณกาเล ปุตฺเต ปสฺสถ, อหญฺจ อตฺตโน ปุตฺเต ปสฺเสยฺยํ, เทถ เม มคฺคนฺถิ ยาจติฯ

อถ เต ตโย เทวปุตฺตา เวลํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทานิสฺสา มคฺคํ ทาตุํ เวลา’’ติ ญตฺวา อุฏฺฐาย อปคจฺฉิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2200]

‘‘ตสฺสา ลาลปฺปมานาย, พหุํ การุญฺญสญฺหิตํ;

สุตฺวา เนลปติํ วาจํ, วาฬา ปนฺถา อปกฺกมุ’’นฺติฯ

ตตฺถ เนลปตินฺติ น เอลปติํ เอลปาตวิรหิตํ วิสฏฺฐํ มธุรวาจํฯ

สาปิ วาเฬสุ อปคเตสุ อสฺสมํ อคมาสิฯ ตทา จ ปุณฺณมุโปสโถ โหติฯ สา จงฺกมนโกฏิํ ปตฺวา เยสุ เยสุ ฐาเนสุ ปุพฺเพ ปุตฺเต ปสฺสติ, เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อปสฺสนฺตี อาห –

[2201]

‘‘อิมมฺหิ นํ ปเทสมฺหิ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺฐิตา;

ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺฐนฺติ, วจฺฉา พาลาว มาตรํฯ

[2202]

‘‘อิมมฺหิ นํ ปเทสมฺหิ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺฐิตา;

ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺฐนฺติ, หํสาวุปริปลฺลเลฯ

[2203]

‘‘อิมมฺหิ นํ ปเทสมฺหิ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺฐิตา;

ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺฐนฺติ, อสฺสมสฺสาวิทูรโตฯ

[2204]

‘‘ทฺเว มิคา วิย อุกฺกณฺณา, สมนฺตา มภิธาวิโน;

อานนฺทิโน ปมุทิตา, วคฺคมานาว กมฺปเร;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2205]

‘‘ฉกลีว มิคี ฉาปํ, ปกฺขี มุตฺตาว ปญฺชรา;

โอหาย ปุตฺเต นิกฺขมิํ, สีหีวามิสคิทฺธินี;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2206]

‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺตํ, นาคานมิว ปพฺพเต;

จิตกา ปริกิณฺณาโย, อสฺสมสฺสาวิทูรโต;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2207]

‘‘วาลิกายปิ โอกิณฺณา, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺฐิตา;

สมนฺตา อภิธาวนฺติ, เต น ปสฺสามิ ทารเกฯ

[2208]

‘‘เย มํ ปุเร ปจฺจุฏฺเฐนฺติ, อรญฺญา ทูรมายติํ;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2209]

‘‘ฉกลิํว มิคิํ ฉาปา, ปจฺจุคฺคนฺตุน มาตรํ;

ทูเร มํ ปวิโลเกนฺติ, เต น ปสฺสามิ ทารเกฯ

[2210]

‘‘อิทํ เนสํ กีฬนกํ, ปติตํ ปณฺฑุเพลุวํ;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2211]

‘‘ถนา จ มยฺหิเม ปูรา, อุโร จ สมฺปทาลติ;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2212]

‘‘อุจฺฉงฺเคโก วิจินาติ, ถนเมกาวลมฺพติ;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2213]

‘‘ยสฺสุ สายนฺหสมยํ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺฐิตา;

อุจฺฉงฺเค เม วิวตฺตนฺติ, เต น ปสฺสามิ ทารเกฯ

[2214]

‘‘อยํ โส อสฺสโม ปุพฺเพ, สมชฺโช ปฏิภาติ มํ;

ตฺยชฺช ปุตฺเต อปสฺสนฺตฺยา, ภมเต วิย อสฺสโมฯ

[2215]

‘‘กิมิทํ อปฺปสทฺโทว, อสฺสโม ปฏิภาติ มํ;

กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกาฯ

[2216]

‘‘กิมิทํ อปฺปสทฺโทว, อสฺสโม ปฏิภาติ มํ;

สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา’’ติฯ

ตตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ปํสุกุณฺฐิตาติ ปํสุมกฺขิตาฯ ปจฺจุคฺคตา มนฺติ มํ ปจฺจุคฺคตา หุตฺวาฯ ‘‘ปจฺจุคฺคนฺตุนา’’ติปิ ปาโฐ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวาอิจฺเจว อตฺโถฯ อุกฺกณฺณาติ ยถา มิคโปตกา มาตรํ ทิสฺวา กณฺเณ อุกฺขิปิตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา มาตรํ อุปคนฺตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา สมนฺตา อภิธาวิโนฯ

วคฺคมานาว กมฺปเรติวชฺชมานาเยว มาตุ หทยมํสํ กมฺเปนฺติ วิย เอวํ ปุพฺเพ มม ปุตฺตาฯ ตฺยชฺชาติ เต อชฺช น ปสฺสามิฯ ฉกลีว มิคี ฉาปนฺติ ยถา ฉกลี จ มิคี จ ปญฺชรสงฺขาตา กุลาวกา มุตฺตา ปกฺขี จ อามิสคิทฺธินี สีหี จ อตฺตโน ฉาปํ โอหาย โคจราย ปกฺกมนฺติ, ตถาหมฺปิ โอหาย ปุตฺเต โคจราย นิกฺขมินฺติ วทติฯ อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺตนฺติ วสฺสารตฺเต สานุปพฺพเต นาคานํ ปทวลญฺชํ วิย อิทํ เนสํ กีฬนฏฺฐาเน อาธาวนปริธาวนปทกฺกนฺตํ ปญฺญายติฯ จิตกาติ สญฺจิตนิจิตา กวาลุกปุญฺชาฯ ปริกิณฺณาโยติ วิปฺปกิณฺณาโยฯ สมนฺตา มภิธาวนฺตีติ อญฺเญสุ ทิวเสสุ สมนฺตา อภิธาวนฺติฯ

ปจฺจุฏฺเฐนฺตีติ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺติฯ ทูรมายตินฺติ ทูรโต อาคจฺฉนฺติํฯ ฉกลิํว มิคิํ ฉาปาติ อตฺตโน มาตรํ ฉกลิํ วิย มิคิํ วิย จ ฉาปาฯ อิทํ เนสํ กีฬนกนฺติ หตฺถิรูปกาทีหิ กีฬนฺตานํ อิทญฺจ เตสํ หตฺถโต สุวณฺณวณฺณํ กีฬนเพลุวํ ปริคฬิตฺวา ปติตํฯ มยฺหิเมติ มยฺหํ อิเม ถนา จ ขีรสฺส ปูราฯ อุโร จ สมฺปทาลตีติ หทยญฺจ ผลติฯ อุจฺฉงฺเค เม วิวตฺตนฺตีติ มม อุจฺฉงฺเค อาวตฺตนฺติ วิวตฺตนฺติฯ สมชฺโช ปฏิภาติ มนฺติ สมชฺชฏฺฐานํ วิย มยฺหํ อุปฏฺฐาติฯ ตฺยชฺชาติ เต อชฺชฯ อปสฺสนฺตฺยาติ อปสฺสนฺติยา มมฯ ภมเต วิยาติ กุลาลจกฺกํ วิย ภมติฯ กาโกลาติ วนกากาฯ มตา นูนาติ อทฺธา มตา วา เกนจิ นีตา วา ภวิสฺสนฺติฯ สกุณาติ อวเสสสกุณาฯ

อิติ สา วิลปนฺตี มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ผลปจฺฉิํ โอตาเรตฺวา มหาสตฺตํ ตุณฺหิมาสีนํ ทิสฺวา ทารเก จสฺส สนฺติเก อปสฺสนฺตี อาห –

[2217]

‘‘กิมิทํ ตุณฺหิภูโตสิ, อปิ รตฺเตว เม มโน;

กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกาฯ

[2218]

‘‘กิมิทํ ตุณฺหิภูโตสิ, อปิ รตฺเตว เม มโน;

สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกาฯ

[2219]

‘‘กจฺจิ นุ เม อยฺยปุตฺต, มิคา ขาทิํสุ ทารเก;

อรญฺเญ อิริเณ วิวเน, เกน นีตา เม ทารกาฯ

[2220]

‘‘อทุ เต ปหิตา ทูตา, อทุ สุตฺตา ปิยํวทา;

อทุ พหิ โน นิกฺขนฺตา, ขิฑฺฑาสุ ปสุตา นุ เตฯ

[2221]

‘‘เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน;

สกุณานญฺจ โอปาโต, เกน นีตา เม ทารกา’’ติฯ

ตตฺถ อปิ รตฺเตว เม มโนติ อปิ พลวปจฺจูเส สุปินํ ปสฺสนฺติยา วิย เม มโนฯ มิคาติ สีหาทโย วาฬมิคาฯ อิริเณติ นิโรเชฯ วิวเนติ วิวิตฺเตฯ ทูตาติ อทุ เชตุตฺตรนคเร สิวิรญฺโญ สนฺติกํ ตยา ทูตา กตฺวา เปสิตาฯ สุตฺตาติ อนฺโตปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา สยิตาฯ อทุ พหิ โนติ อทุ เต ทารกา ขิฑฺฑาปสุตา หุตฺวา พหิ นิกฺขนฺตาติ ปุจฺฉติฯ เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺตีติ สามิ เวสฺสนฺตร, เนว เตสํ กาฬญฺชนวณฺณา เกสา ทิสฺสนฺติฯ ชาลิโนติ กญฺจนชาลวิจิตฺตา หตฺถปาทาฯ สกุณานญฺจ โอปาโตติ หิมวนฺตปเทเส หตฺถิลิงฺคสกุณา นาม อตฺถิ, เต โอปติตฺวา อาทาย อากาเสเนว คจฺฉนฺติฯ เตน ตํ ปุจฺฉามิ ‘‘กิํ เตหิ สกุเณหิ นีตา, อิโต อญฺเญสมฺปิ เกสญฺจิ เตสํ สกุณานํ วิย โอปาโต ชาโต, อกฺขาหิ, เกน นีตา เม ทารกา’’ติ?

เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต น กิญฺจิ อาหฯ อถ นํ สา ‘‘เทว, กสฺมา มยา สทฺธิํ น กเถสิ, โก มม โทโส’’ติ วตฺวา อาห –

[2222]

‘‘อิทํ ตโต ทุกฺขตรํ, สลฺลวิทฺโธ ยถา วโณ;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2223]

‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มม;

ยญฺจ ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ตฺวญฺจ มํ นาภิภาสสิฯ

[2224]

‘‘อชฺเชว เม อิมํ รตฺติํ, ราชปุตฺต น สํสติ;

มญฺเญ โอกฺกนฺตสนฺตํ มํ, ปาโต ทกฺขิสิ โน มต’’นฺติฯ

ตตฺถ อิทํ ตโต ทุกฺขตรนฺติ สามิ เวสฺสนฺตร, ยํ มม รฏฺฐา ปพฺพาชิตาย อรญฺเญ วสนฺติยา ปุตฺเต จ อปสฺสนฺติยา ทุกฺขํ, อิทํ ตว มยา สทฺธิํ อกถนํ มยฺหํ ตโต ทุกฺขตรํฯ

ตฺวญฺหิ มํ อคฺคิทฑฺฒํ ปฏิทหนฺโต วิย ปปาตา ปติตํ ทณฺเฑน โปเถนฺโต วิย สลฺเลน วณํ วิชฺฌนฺโต วิย ตุณฺหีภาเวน กิลเมสิฯ อิทญฺหิ เม หทยํ สลฺลวิทฺโธ ยถา วโณ ตเถว กมฺปติ เจว รุชติ จฯ ‘‘สมฺปวิทฺโธ’’ติปิ ปาโฐ, สมฺปติวิทฺโธติ อตฺโถฯ โอกฺกนฺตสนฺตํ มนฺติ อปคตชีวิตํ มํฯ ทกฺขิสิ โน มตนฺติ เอตฺถ โน-กาโร นิปาตมตฺโต, มตํ มํ กาลสฺเสว ตฺวํ ปสฺสิสฺสสีติ อตฺโถฯ

อถ มหาสตฺโต ‘‘กกฺขฬกถาย นํ ปุตฺตโสกํ ชหาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –

[2225]

‘‘นูน มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;

ปาโต คตาสิ อุญฺฉาย, กิมิทํ สายมาคตา’’ติฯ

ตตฺถ กิมิทํ สายมาคตาติ ‘‘มทฺทิ, ตฺวํ อภิรูปา ปาสาทิกา, หิมวนฺเต จ นาม พหู วนจรกา ตาปสวิชฺชาธราทโย วิจรนฺติฯ โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสติ, กิญฺจิ ตยา กตํ, ตฺวํ ปาโตว คนฺตฺวา กิมิทํ สายมาคจฺฉสิ, ทหรกุมารเก โอหาย อรญฺญคติตฺถิโย นาม สสามิกิตฺถิโย เอวรูปา น โหนฺติ, ‘กา นุ โข เม ทารกานํ ปวตฺติ, กิํ วา เม สามิโก จินฺเตสฺสตี’ติ เอตฺตกมฺปิ เต นาโหสิฯ ตฺวํ ปาโตว คนฺตฺวา จนฺทาโลเกน อาคจฺฉสิ, มม ทุคฺคตภาวสฺเสเวส โทโส’’ติ ตชฺเชตฺวา วญฺเจตฺวา กเถสิฯ

สา ตสฺส กถํ สุตฺวา อาห –

[2226]

‘‘นนุ ตฺวํ สทฺทมสฺโสสิ, เย สรํ ปาตุมาคตา;

สีหสฺสปิ นทนฺตสฺส, พฺยคฺฆสฺส จ นิกุชฺชิตํฯ

[2227]

‘‘อหุ ปุพฺพนิมิตฺตํ เม, วิจรนฺตฺยา พฺรหาวเน;

ขณิตฺโต เม หตฺถา ปติโต, อุคฺคีวญฺจาปิ อํสโตฯ

[2228]

‘‘ตทาหํ พฺยถิตา ภีตา, ปุถุ กตฺวาน อญฺชลิํ;

สพฺพทิสา นมสฺสิสฺสํ, อปิ โสตฺถิ อิโต สิยาฯ

[2229]

‘‘มา เหว โน ราชปุตฺโต, หโต สีเหน ทีปินา;

ทารกา วา ปรามฏฺฐา, อจฺฉโกกตรจฺฉิหิฯ

[2230]

‘‘สีโห พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จ, ตโย วาฬา วเน มิคา;

เต มํ ปริยาวรุํ มคฺคํ, เตน สายมฺหิ อาคตา’’ติฯ

ตตฺถ เย สรํ ปาตุมาคตาติ เย ปานียํ ปาตุํ อิมํ สรํ อาคตาฯ พฺยคฺฆสฺส จาติ พฺยคฺฆสฺส จ อญฺเญสํ หตฺถิอาทีนํ จตุปฺปทานญฺเจว สกุณสงฺฆสฺส จ นิกูชิตํ เอกนินฺนาทสทฺทํ กิํ ตฺวํ น อสฺโสสีติ ปุจฺฉติฯ โส ปน มหาสตฺเตน ปุตฺตานํ ทินฺนเวลาย สทฺโท อโหสิฯ อหุ ปุพฺพนิมิตฺตํ เมติ เทว, อิมสฺส เม ทุกฺขสฺส อนุภวนตฺถาย ปุพฺพนิมิตฺตํ อโหสิฯ อุคฺคีวนฺติ อํสกูเฏ ปจฺฉิลคฺคนกํฯ ปุถูติ วิสุํ วิสุํฯ สพฺพทิสา นมสฺสิสฺสนฺติ สพฺพา ทส ทิสา นมสฺสิํฯ มา เหว โนติ อมฺหากํ ราชปุตฺโต สีหาทีหิ หโต มา โหตุ, ทารกาปิ อจฺฉาทีหิ ปรามฏฺฐา มา โหนฺตูติ ปตฺถยนฺตี นมสฺสิสฺสํฯ เต มํ ปริยาวรุํ มคฺคนฺติ สามิ เวสฺสนฺตร, อหํ ‘‘อิมานิ จ ภีสนกานิ มหนฺตานิ, ทุสฺสุปิโน จ เม ทิฏฺโฐ, อชฺช สกาลสฺเสว คมิสฺสามี’’ติ กมฺปมานา มูลผลาผลานิ อุปธาเรสิํ, อถ เม ผลิตรุกฺขาปิ อผลา วิย อผลา จ ผลิโน วิย ทิสฺสนฺติ, กิจฺเฉน ผลาผลานิ คเหตฺวา คิริทฺวารํ สมฺปาปุณิํฯ อถ เต สีหาทโย มํ ทิสฺวา มคฺคํ ปฏิปาฏิยา รุมฺภิตฺวา อฏฺฐํสุฯ เตน สายํ อาคตามฺหิ, ขมาหิ เม, สามีติฯ

มหาสตฺโต ตาย สทฺธิํ เอตฺตกเมว กถํ วตฺวา ยาว อรุณุคฺคมนา น กิญฺจิ กเถสิฯ ตโต ปฏฺฐาย มทฺที นานปฺปการกํ วิลปนฺตี อาห –

[2231]

‘‘อหํ ปติญฺจ ปุตฺเต จ, อาเจรมิว มาณโว;

อนุฏฺฐิตา ทิวารตฺติํ, ชฏินี พฺรหฺมจารินีฯ

[2232]

‘‘อชินานิ ปริทหิตฺวา, วนมูลผลหาริยา;

วิจรามิ ทิวารตฺติํ, ตุมฺหํ กามา หิ ปุตฺตกาฯ

[2233]

‘‘อหํ สุวณฺณหลิทฺทิํ, อาภตํ ปณฺฑุเพลุวํ;

รุกฺขปกฺกานิ จาหาสิํ, อิเม โว ปุตฺต กีฬนาฯ

[2234]

‘‘อิมํ มูฬาลิวตฺตกํ, สาลุกํ จิญฺจเภทกํ;

ภุญฺช ขุทฺเทหิ สํยุตฺตํ, สห ปุตฺเตหิ ขตฺติยฯ

[2235]

‘‘ปทุมํ ชาลิโน เทหิ, กุมุทญฺจ กุมาริยา;

มาลิเน ปสฺส นจฺจนฺเต, สิวิ ปุตฺตานิ อวฺหยฯ

[2236]

‘‘ตโต กณฺหาชินายปิ, นิสาเมหิ รเถสภ;

มญฺชุสฺสราย วคฺคุยา, อสฺสมํ อุปยนฺติยาฯ

[2237]

‘‘สมานสุขทุกฺขมฺหา, รฏฺฐา ปพฺพาชิตา อุโภ;

อปิ สิวิ ปุตฺเต ปสฺเสสิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2238]

‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ นูน, พฺรหฺมจริยปรายเณ;

อหํ โลเก อภิสฺสปิํ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภ’’ติฯ

ตตฺถ อาเจรมิว มาณโวติ วตฺตสมฺปนฺโน อนฺเตวาสิโก อาจริยํ วิย ปฏิชคฺคติฯ อนุฏฺฐิตาติ ปาริจริยานุฏฺฐาเนน อนุฏฺฐิตา อปฺปมตฺตา หุตฺวา ปฏิชคฺคามิฯ ตุมฺหํ กามาติ ตุมฺหากํ กาเมน ตุมฺเห ปตฺถยนฺตีฯ ปุตฺตกาติ กุมาเร อาลปนฺตี ปริเทวติฯ สุวณฺณหลิทฺทินฺติ ปุตฺตกา อหํ ตุมฺหากํ นฺหาปนตฺถาย สุวณฺณวณฺณํ หลิทฺทิํ ฆํสิตฺวา อาทาย อาคตาฯ ปณฺฑุเพลุวนฺติ กีฬนตฺถาย จ โว อิทํ สุวณฺณวณฺณํ เพลุวปกฺกํ มยา อาภตํฯ รุกฺขปกฺกานีติ ตุมฺหากํ กีฬนตฺถาย อญฺญานิปิ มนาปานิ รุกฺขผลานิ อาหาสิํฯ อิเม โวติ ปุตฺตกา อิเม โว กีฬนาติ วทติฯ มูฬาลิวตฺตกนฺติ มูฬาลกุณฺฑลกํฯ สาลุกนฺติ อิทํ อุปฺปลาทิสาลุกมฺปิ เม พหุ อาภตํฯ จิญฺจเภทกนฺติ สิงฺฆาฏกํฯ ภุญฺชาติ อิทํ สพฺพํ ขุทฺทมธุนา สํยุตฺตํ ปุตฺเตหิ สทฺธิํ ภุญฺชาหีติ ปริเทวติฯ สิวิ ปุตฺตานิ อวฺหยาติ สามิ สิวิราช, ปณฺณสาลาย สยาปิตฏฺฐานโต สีฆํ ปุตฺตเก ปกฺโกสาหิฯ อปิ สิวิ ปุตฺเต ปสฺเสสีติ สามิ สิวิราช, อปิ ปุตฺเต ปสฺสสิ, สเจ ปสฺสสิ, มม ทสฺเสหิ, กิํ มํ อติวิย กิลเมสิฯ อภิสฺสปินฺติ ตุมฺหากํ ปุตฺตธีตโร มา ปสฺสิตฺถาติ เอวํ นูน อกฺโกสินฺติฯ

เอวํ วิลปมานายปิ ตาย สทฺธิํ มหาสตฺโต น กิญฺจิ กเถสิฯ สา ตสฺมิํ อกเถนฺเต กมฺปมานา จนฺทาโลเกน ปุตฺเต วิจินนฺตี เยสุ เยสุ ชมฺพุรุกฺขาทีสุ ปุพฺเพ กีฬิํสุ, ตานิ ตานิ ปตฺวา ปริเทวนฺตี อาห –

[2239]

‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา, เวทิสา สินฺทุวารกา;

วิวิธานิ รุกฺขชาตานิ, เต กุมารา น ทิสฺสเรฯ

[2240]

‘‘อสฺสตฺถา ปนสา เจเม, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;

วิวิธานิ ผลชาตานิ, เต กุมารา น ทิสฺสเรฯ

[2241]

‘‘อิเม ติฏฺฐนฺติ อารามา, อยํ สีตูทกา นที;

ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬิํสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเรฯ

[2242]

‘‘วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ, อสฺมิํ อุปริปพฺพเต;

ยานสฺสุ ปุพฺเพ ธาริํสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเรฯ

[2243]

‘‘วิวิธานิ ผลชาตานิ, อสฺมิํ อุปริปพฺพเต;

ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภุญฺชิํสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเรฯ

[2244]

‘‘อิเม เต หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ เต อิเม;

เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬิํสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร’’ติฯ

ตตฺถ อิเม เต หตฺถิกาติ สา ปพฺพตูปริ ทารเก อทิสฺวา ปริเทวมานา ตโต โอรุยฺห ปุน อสฺสมปทํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ เต อุปธาเรนฺตี เตสํ กีฬนภณฺฑกานิ ทิสฺวา เอวมาหฯ

อถสฺสา ปริเทวนสทฺเทน เจว ปทสทฺเทน จ มิคปกฺขิโน จลิํสุฯ สา เต ทิสฺวา อาห –

[2245]

‘‘อิเม สามา สโสลูกา, พหุกา กทลีมิคา;

เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬิํสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเรฯ

[2246]

‘‘อิเม หํสา จ โกญฺจา จ, มยูรา จิตฺรเปขุณา;

เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬิํสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร’’ติฯ

ตตฺถ สามาติ ขุทฺทกา สามา สุวณฺณมิคาฯ สโสลูกาติ สสา จ อุลูกา จฯ

สา อสฺสมปเท ปิยปุตฺเต อทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา ปุปฺผิตวนฆฏํ ปวิสิตฺวา ตํ ตํ ฐานํ โอโลเกนฺตี อาห –

[2247]

‘‘อิมา ตา วนคุมฺพาโย, ปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา;

ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬิํสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเรฯ

[2248]

‘‘อิมา ตา โปกฺขรณี รมฺมา, จกฺกวากูปกูชิตา;

มนฺทาลเกหิ สญฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ;

ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬิํสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร’’ติฯ

ตตฺถ วนคุมฺพาโยติ วนฆฏาโยฯ

สา กตฺถจิ ปิยปุตฺเต อทิสฺวา ปุน มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ตํ ทุมฺมุขํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อาห –

[2249]

‘‘น เต กฏฺฐานิ ภินฺนานิ, น เต อุทกมาหฏํ;

อคฺคิปิ เต น หาปิโต, กิํ นุ มนฺโทว ฌายสิฯ

[2250]

‘‘ปิโย ปิเยน สงฺคมฺม, สโม เม พฺยปหญฺญติ;

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภ’’ติฯ

ตตฺถ น หาปิโตติ น ชลิโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สามิ, ตฺวํ ปุพฺเพ กฏฺฐานิ ภินฺทสิ, อุทกํ อาหริตฺวา ฐเปสิ, องฺคารกปลฺเล อคฺคิํ กโรสิ, อชฺช เตสุ เอกมฺปิ อกตฺวา กิํ นุ มนฺโทว ฌายสิ, ตว กิริยา มยฺหํ น รุจฺจตีติฯ ปิโย ปิเยนาติ เวสฺสนฺตโร มยฺหํ ปิโย, อิโต เม ปิยตโร นตฺถิ, อิมินา เม ปิเยน สงฺคมฺม สมาคนฺตฺวา ปุพฺเพ สโม เม พฺยปหญฺญติ ทุกฺขํ วิคจฺฉติ, อชฺช ปน เม อิมํ ปสฺสนฺติยาปิ โสโก น วิคจฺฉติ, กิํ นุ โข การณนฺติฯ ตฺยชฺชาติ โหตุ, ทิฏฺฐํ เม การณํ, เต อชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, เตน เม อิมํ ปสฺสนฺติยาปิ โสโก น วิคจฺฉตีติฯ

ตาย เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต ตุณฺหีภูโตว นิสีทิฯ สา ตสฺมิํ อกเถนฺเต โสกสมปฺปิตา ปหฏกุกฺกุฏี วิย กมฺปมานา ปุน ปฐมํ วิจริตฏฺฐานานิ วิจริตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ ปจฺจาคนฺตฺวา อาห –

[2251]

‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;

กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกาฯ

[2252]

‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;

สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา’’ติฯ

ตตฺถ น โข โนติ เทว, น โข อมฺหากํ ปุตฺเต ปสฺสามิฯ เยน เต นีหตาติ เกนจิ เตสํ นีหตภาวมฺปิ น ชานามีติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ

เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต น กิญฺจิ กเถสิเยวฯ สา ปุตฺตโสเกน ผุฏฺฐา ปุตฺเต อุปธาเรนฺตี ตติยมฺปิ ตานิ ตานิ ฐานานิ วาตเวเคน วิจริฯ ตาย เอกรตฺติํ วิจริตฏฺฐานํ ปริคฺคยฺหมานํ ปนฺนรสโยชนมตฺตํ อโหสิฯ อถ รตฺติ วิภาสิ, อรุโณทโย ชาโตฯ สา ปุน คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติเก ฐิตา ปริเทวิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2253]

‘‘สา ตตฺถ ปริเทวิตฺวา, ปพฺพตานิ วนานิ จ;

ปุนเทวสฺสมํ คนฺตฺวา, โรทิ สามิกสนฺติเกฯ

[2254]

‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;

กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกาฯ

[2255]

‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;

สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกาฯ

[2256]

‘‘นุ โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;

วิจรนฺตี รุกฺขมูเลสุ, ปพฺพเตสุ คุหาสุ จฯ

[2257]

‘‘อิติ มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;

พาหา ปคฺคยฺห กนฺทิตฺวา, ตตฺเถว ปติตา ฉมา’’ติฯ

ตตฺถ สามิกสนฺติเกติ ภิกฺขเว, สา มทฺที ตตฺถ วงฺกปพฺพตกุจฺฉิยํ สานุปพฺพตานิ วนานิ จ วิจรนฺตี ปริเทวิตฺวา ปุน คนฺตฺวา สามิกํ นิสฺสาย ตสฺส สนฺติเก ฐิตา ปุตฺตานํ อตฺถาย โรทิ, ‘‘น โข โน’’ติอาทีนิ วทนฺตี ปริเทวีติ อตฺโถฯ อิติ มทฺที วราโรหาติ ภิกฺขเว, เอวํ สา อุตฺตมรูปธรา วราโรหา มทฺที รุกฺขมูลาทีสุ วิจรนฺตี ทารเก อทิสฺวา ‘‘นิสฺสํสยํ มตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทิตฺวา ตตฺเถว เวสฺสนฺตรสฺส ปาทมูเล ฉินฺนสุวณฺณกทลี วิย ฉมายํ ปติฯ

อถ มหาสตฺโต ‘‘มตา มทฺที’’ติ สญฺญาย กมฺปมาโน ‘‘อฏฺฐาเน ปเทเส มตา มทฺทีฯ สเจ หิสฺสา เชตุตฺตรนคเร กาลกิริยา อภวิสฺส, มหนฺโต ปริวาโร อภวิสฺส, ทฺเว รฏฺฐานิ จเลยฺยุํฯ อหํ ปน อรญฺเญ เอกโกว, กิํ นุ โข กริสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนพลวโสโกปิ สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ‘‘ชานิสฺสามิ ตาวา’’ติ อุฏฺฐาย ตสฺสา หทเย หตฺถํ ฐเปตฺวา สนฺตาปปวตฺติํ ญตฺวา กมณฺฑลุนา อุทกํ อาหริตฺวา สตฺต มาเส กายสํสคฺคํ อนาปนฺนปุพฺโพปิ พลวโสเกน ปพฺพชิตภาวํ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ตสฺสา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อูรูสุ ฐเปตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา มุขญฺจ หทยญฺจ ปริมชฺชนฺโต นิสีทิฯ มทฺทีปิ โข โถกํ วีตินาเมตฺวา สติํ ปฏิลภิตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา อุฏฺฐาย มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘สามิ เวสฺสนฺตร, ทารกา เต กุหิํ คตา’’ติ อาหฯ ‘‘เทวิ, เอกสฺส พฺราหฺมณสฺส ทาสตฺถาย ทินฺนา’’ติฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2258]

‘‘ตมชฺฌปตฺตํ ราชปุตฺติํ, อุทเกนาภิสิญฺจถ;

อสฺสตฺถํ นํ วิทิตฺวาน, อถ นํ เอตทพฺรวี’’ติฯ

ตตฺถ อชฺฌปตฺตนฺติ อตฺตโน สนฺติกํ ปตฺตํ, ปาทมูเล ปติตฺวา วิสญฺญิภูตนฺติ อตฺโถฯ เอตทพฺรวีติ เอตํ ‘‘เอกสฺส เม พฺราหฺมณสฺส ทาสตฺถาย ทินฺนา’’ติ วจนํ อพฺรวิฯ

ตโต ตาย ‘‘เทว, ปุตฺเต พฺราหฺมณสฺส ทตฺวา มม สพฺพรตฺติํ ปริเทวิตฺวา วิจรนฺติยา กิํ นาจิกฺขสี’’ติ วุตฺเต มหาสตฺโต อาห –

[2259]

‘‘อาทิเยเนว เต มทฺทิ, ทุกฺขํ นกฺขาตุมิจฺฉิสํ;

ทลิทฺโท ยาจโก วุฑฺโฒ, พฺราหฺมโณ ฆรมาคโตฯ

[2260]

‘‘ตสฺส ทินฺนา มยา ปุตฺตา, มทฺทิ มา ภายิ อสฺสส;

มํ ปสฺส มทฺทิ มา ปุตฺเต, มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ;

ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา, อโรคา จ ภวามเสฯ

[2261]

‘‘ปุตฺเต ปสุญฺจ ธญฺญญฺจ, ยญฺจ อญฺญํ ฆเร ธนํ;

ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ, ทิสฺวา ยาจกมาคตํ;

อนุโมทาหิ เม มทฺทิ, ปุตฺตเก ทานมุตฺตม’’นฺติฯ

ตตฺถ อาทิเยเนวาติ อาทิเกเนวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ เต อหํ อาทิโตว ตมตฺถํ อาจิกฺขิสฺสํ, ตโต ตว โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺติยา หทยํ ผเลยฺย, ตสฺมา อาทิเกเนว เต มทฺทิ ทุกฺขํ น อกฺขาตุํ อิจฺฉิสฺสนฺติฯ ฆรมาคโตติ อิมํ อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ อาคโตฯ อโรคา จ ภวามเสติ ยถา ตถา มยํ อโรคา โหม, ชีวมานา อวสฺสํ ปุตฺเต พฺราหฺมเณน นีเตปิ ปสฺสิสฺสามฯ ยญฺจ อญฺญนฺติ ยญฺจ อญฺญํ ฆเร สวิญฺญาณกํ ธนํฯ ทชฺชา สปฺปุริโส ทานนฺติ สปฺปุริโส อุตฺตมตฺถํ ปตฺเถนฺโต อุรํ ภินฺทิตฺวา หทยมํสมฺปิ คเหตฺวา ทานํ ทเทยฺยาติฯ

มทฺที อาห –

[2262]

‘‘อนุโมทามิ เต เทว, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ;

ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทหิ, ภิยฺโย ทานํ ทโท ภวฯ

[2263]

‘‘โย ตฺวํ มจฺเฉรภูเตสุ, มนุสฺเสสุ ชนาธิป;

พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน’’ติฯ

ตตฺถ อนุโมทามิ เตติ ทส มาเส กุจฺฉิยา ธาเรตฺวา ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ นฺหาเปตฺวา ปาเยตฺวา โภเชตฺวา อุเร นิปชฺชาเปตฺวา ปฏิชคฺคิตปุตฺตเกสุ โพธิสตฺเตน ทินฺเนสุ สยํ ปุตฺตทานํ อนุโมทนฺตี เอวมาหฯ อิมินา การเณน ชานิตพฺพํ ‘‘ปิตาว ปุตฺตานํ สามิโก’’ติฯ ภิยฺโย ทานํ ทโท ภวาติ มหาราช, อุตฺตริปิ ปุนปฺปุนํ ทานํ ทายโกว โหหิ, ‘‘สุทินฺนํ เม ทาน’’นฺติ จิตฺตํ ปสาเทหิ, โย ตฺวํ มจฺเฉรภูเตสุ สตฺเตสุ ปิยปุตฺเต อทาสีติฯ

เอวํ วุตฺเต มหาสตฺโต ‘‘มทฺทิ, กินฺนาเมตํ กเถสิ, สเจ หิ มยา ปุตฺเต ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาภวิสฺส, อิมานิ ปน เม อจฺฉริยานิ น ปวตฺเตยฺยุ’’นฺติ วตฺวา สพฺพานิ ปถวินินฺนาทาทีนิ กเถสิฯ ตโต มทฺที ตานิ อจฺฉริยานิ กิตฺเตตฺวา ทานํ อนุโมทนฺตี อาห –

[2264]

‘‘นินฺนาทิตา เต ปถวี, สทฺโท เต ติทิวงฺคโต;

สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ, คิรีนํว ปติสฺสุตา’’ติฯ

ตตฺถ วิชฺชุตา อาคุนฺติ อกาลวิชฺชุลตา หิมวนฺตปเทเส สมนฺตา นิจฺฉริํสุฯ คิรีนํว ปติสฺสุตาติ คิรีนํ ปติสฺสุตสทฺทา วิย วิรวา อุฏฺฐหิํสุฯ

[2265]

‘‘ตสฺส เต อนุโมทนฺติ, อุโภ นารทปพฺพตา;

อินฺโท จ พฺรหฺมา ปชาปติ, โสโม ยโม เวสฺสวโณ;

สพฺเพ เทวานุโมทนฺติ, ตาวติํสา สอินฺทกาฯ

[2266]

‘‘อิติ มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;

เวสฺสนฺตรสฺส อนุโมทิ, ปุตฺตเก ทานมุตฺตม’’นฺติฯ

ตตฺถ อุโภ นารทปพฺพตาติ อิเมปิ ทฺเว เทวนิกายา อตฺตโน วิมานทฺวาเร ฐิตาว ‘‘สุทินฺนํ เต ทาน’’นฺติ อนุโมทนฺติฯ ตาวติํสา สอินฺทกาติ อินฺทเชฏฺฐกา ตาวติํสาปิ เทวา เต ทานํ อนุโมทนฺตีติฯ

เอวํ มหาสตฺเตน อตฺตโน ทาเน วณฺณิเต ตเมวตฺถํ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘มหาราช เวสฺสนฺตร, สุทินฺนํ นาม เต ทาน’’นฺติ มทฺทีปิ ตเถว ทานํ วณฺณยิตฺวา อนุโมทมานา นิสีทิฯ เตน สตฺถา ‘‘อิติ มทฺที วราโรหา’’ติ คาถมาหฯ

มทฺทีปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สกฺกปพฺพวณฺณนา

เอวํ เตสุ อญฺญมญฺญํ สมฺโมทนียํ กถํ กเถนฺเตสุ สกฺโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ เวสฺสนฺตโร ราชา หิยฺโย ชูชกสฺส ปถวิํ อุนฺนาเทตฺวา ทารเก อทาสิ, อิทานิ ตํ โกจิ หีนปุริโส อุปสงฺกมิตฺวา สพฺพลกฺขณสมฺปนฺนํ มทฺทิํ ยาจิตฺวา ราชานํ เอกกํ กตฺวา มทฺทิํ คเหตฺวา คจฺเฉยฺย, ตโต เอส อนาโถ นิปฺปจฺจโย ภเวยฺยฯ อหํ พฺราหฺมณวณฺเณน นํ อุปสงฺกมิตฺวา มทฺทิํ ยาจิตฺวา ปารมิกูฏํ คาหาเปตฺวา กสฺสจิ อวิสฺสชฺชิยํ กตฺวา ปุน นํ ตสฺเสว ทตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติฯ โส สูริยุคฺคมนเวลาย ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2267]

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;

สกฺโก พฺราหฺมณวณฺเณน, ปาโต เตสํ อทิสฺสถา’’ติฯ

ตตฺถ ปาโต เตสํ อทิสฺสถาติ ปาโตว เนสํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ ปญฺญายมานรูโป ปุรโต อฏฺฐาสิ, ฐตฺวา จ ปน ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –

[2268]

‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;

กจฺจิ อุญฺเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหูฯ

[2269]

‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หิํสา น วิชฺชตี’’ติฯ

มหาสตฺโต อาห –

[2270]

‘‘กุสลญฺเจว โน พฺรหฺเม, อโถ พฺรหฺเม อนามยํ;

อโถ อุญฺเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหูฯ

[2271]

‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หิํสา มยฺหํ น วิชฺชติฯ

[2272]

‘‘สตฺต โน มาเส วสตํ, อรญฺเญ ชีวโสกินํ;

อิทํ ทุติยํ ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ เทววณฺณินํ;

อาทาย เวฬุวํ ทณฺฑํ, ธาเรนฺตํ อชินกฺขิปํฯ

[2273]