ทารกปพฺพวณฺณนา

ชูชโกปิ อจฺจุตตาปเสน กถิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต จตุรสฺสโปกฺขรณิํ ปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อชฺช อติสายนฺโห, อิทานิ มทฺที อรญฺญโต อาคมิสฺสติฯ มาตุคาโม หิ นาม ทานสฺส อนฺตรายกโร โหติ, สฺเว ตสฺสา อรญฺญํ คตกาเล อสฺสมํ คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ทารเก ยาจิตฺวา ตาย อนาคตาย เต คเหตฺวา ปกฺกมิสฺสามี’’ติฯ อถสฺส อวิทูเร เอกํ สานุปพฺพตํ อารุยฺห เอกสฺมิํ ผาสุกฏฺฐาเน นิปชฺชิฯ ตํ ปน รตฺติํ ปจฺจูสกาเล มทฺที สุปินํ อทฺทสฯ เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – เอโก ปุริโส กณฺโห ทฺเว กาสายานิ ปริทหิตฺวา ทฺวีสุ กณฺเณสุ รตฺตมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา อาวุธหตฺโถ ตชฺเชนฺโต อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา มทฺทิํ ชฏาสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา ภูมิยํ อุตฺตานกํ ปาเตตฺวา วิรวนฺติยา ตสฺสา ทฺเว อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา พาหานิ ฉินฺทิตฺวา อุรํ ภินฺทิตฺวา ปคฺฆรนฺตโลหิตพินฺทุํ หทยมํสํ อาทาย ปกฺกามีติฯ สา ปพุชฺฌิตฺวา ภีตตสิตา ‘‘ปาปโก สุปิโน เม ทิฏฺโฐ, สุปินปาฐโก ปน เวสฺสนฺตเรน สทิโส นาม นตฺถิ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส ปณฺณสาลทฺวารํ อาโกเฏสิฯ มหาสตฺโต ‘‘โก เอโส’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ เทว, มทฺที’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, อมฺหากํ กติกวตฺตํ ภินฺทิตฺวา กสฺมา อกาเล อาคตาสี’’ติฯ ‘‘เทว, นาหํ กิเลสวเสน อาคจฺฉามิ, อปิจ โข ปน เม ปาปโก สุปิโน ทิฏฺโฐ’’ติฯ ‘‘เตน หิ กเถหิ, มทฺที’’ติฯ สา อตฺตนา ทิฏฺฐนิยาเมเนว กเถสิฯ

มหาสตฺโตปิ สุปินํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ‘‘มยฺหํ ทานปารมี ปูริสฺสติ, สฺเว มํ ยาจโก อาคนฺตฺวา ปุตฺเต ยาจิสฺสติ, มทฺทิํ อสฺสาเสตฺวา อุยฺโยเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มทฺทิ, ตว ทุสฺสยนทุพฺโภชเนหิ จิตฺตํ อาลุฬิตํ ภวิสฺสติ, มา ภายี’’ติ สํโมเหตฺวา อสฺสาเสตฺวา อุยฺโยเชสิฯ สา วิภาตาย รตฺติยา สพฺพํ กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ทฺเว ปุตฺเต อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา ‘‘ตาตา, อชฺช เม ทุสฺสุปิโน ทิฏฺโฐ, อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถา’’ติ โอวทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห ทฺวีสุ กุมาเรสุ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ มหาสตฺตํ ปุตฺเต ปฏิจฺฉาเปตฺวา ปจฺฉิขณิตฺติอาทีนิ อาทาย อสฺสูนิ ปุญฺฉนฺตี มูลผลาผลตฺถาย วนํ ปาวิสิฯ ตทา ชูชโกปิ ‘‘อิทานิ มทฺที อรญฺญํ คตา ภวิสฺสตี’’ติ สานุปพฺพตา โอรุยฺห เอกปทิกมคฺเคน อสฺสมาภิมุโข ปายาสิฯ มหาสตฺโตปิ ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร ปาสาณผลเก สุวณฺณปฏิมา วิย นิสินฺโน ‘‘อิทานิ ยาจโก อาคมิสฺสตี’’ติ ปิปาสิโต วิย สุราโสณฺโฑ ตสฺสาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโตว นิสีทิฯ ปุตฺตาปิสฺส ปาทมูเล กีฬนฺติฯ โส มคฺคํ โอโลเกนฺโต พฺราหฺมณํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สตฺต มาเส นิกฺขิตฺตํ ทานธุรํ อุกฺขิปนฺโต วิย ‘เอหิ, ตฺวํ โภ พฺราหฺมณา’’ติ โสมนสฺสชาโต ชาลิกุมารํ อามนฺเตนฺโต อิมํ คาถมาห –

[2087]

‘‘อุฏฺเฐหิ ชาลิ ปติฏฺฐ, โปราณํ วิย ทิสฺสติ;

พฺราหฺมณํ วิย ปสฺสามิ, นนฺทิโย มาภิกีรเร’’ติฯ

ตตฺถ โปราณํ วิย ทิสฺสตีติ ปุพฺเพ เชตุตฺตรนคเร นานาทิสาหิ ยาจกานํ อาคมนํ วิย อชฺช ยาจกานํ อาคมนํ ทิสฺสติฯ นนฺทิโย มาภิกีรเรติ เอตสฺส พฺราหฺมณสฺส ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย มํ โสมนสฺสานิ อภิกีรนฺติ, ฆมฺมาภิตตฺตสฺส ปุริสสฺส สีเส สีตูทกฆฏสหสฺเสหิ อภิเสจนกาโล วิย ชาโตติฯ

ตํ สุตฺวา กุมาโร อาห –

[2088]

‘‘อหมฺปิ ตาต ปสฺสามิ, โย โส พฺรหฺมาว ทิสฺสติ;

อทฺธิโก วิย อายาติ, อติถี โน ภวิสฺสตี’’ติฯ

วตฺวา จ ปน กุมาโร มหาสตฺตสฺส อปจิติํ กโรนฺโต อุฏฺฐายาสนา พฺราหฺมณํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปริกฺขารคฺคหณํ อาปุจฺฉิฯ พฺราหฺมโณ ตํ โอโลเกนฺโต ‘‘อยํ เวสฺสนฺตรสฺส ปุตฺโต ชาลิกุมาโร นาม ภวิสฺสติ, อาทิโต ปฏฺฐาเยว ผรุสวจนํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อเปหิ อเปหี’’ติ อจฺฉรํ ปหริฯ กุมาโร อปคนฺตฺวา ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ อติผรุโส, กิํ นุ โข’’ติ ตสฺส สรีรํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐารส ปุริสโทเส ปสฺสิฯ พฺราหฺมโณปิ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –

[2089]

‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;

กจฺจิ อุญฺเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหูฯ

[2090]

‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หิํสา น วิชฺชตี’’ติฯ

โพธิสตฺโตปิ เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –

[2091]

‘‘กุสลญฺเจว โน พฺรหฺเม, อโถ พฺรหฺเม อนามยํ;

อโถ อุญฺเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหูฯ

[2092]

‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสวา;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หิํสา อมฺหํ น วิชฺชติฯ

[2093]

‘‘สตฺต โน มาเส วสตํ, อรญฺเญ ชีวโสกินํ;

อิมมฺปิ ปฐมํ ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ เทววณฺณินํ;

อาทาย เวฬุวํ ทณฺฑํ, อคฺคิหุตฺตํ กมณฺฑลุํฯ

[2094]

‘‘สฺวาคตํ เต มหาพฺรหฺเม, อโถ เต อทุราคตํ;

อนฺโต ปวิส ภทฺทนฺเต, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เตฯ

[2095]

‘‘ติณฺฑุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;

ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภุญฺช พฺรหฺเม วรํ วรํฯ

[2096]

‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;

ตโต ปิว มหาพฺรหฺเม, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสี’’ติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ น อการเณน อิมํ พฺรหารญฺญํ อาคโต, อาคมนการณํ ปปญฺจํ อกตฺวา ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –

[2097]

‘‘อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน, เกน วา ปน เหตุนา;

อนุปฺปตฺโต พฺรหารญฺญํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ วณฺเณนาติ การเณนฯ เหตุนาติ ปจฺจเยนฯ

ชูชโก อาห –

[2098]

‘‘ยถา วาริวโห ปูโร, สพฺพกาลํ น ขียติ;

เอวํ ตํ ยาจิตาคจฺฉิํ, ปุตฺเต เม เทหิ ยาจิโต’’ติฯ

ตตฺถ วาริวโหติ ปญฺจสุ มหานทีสุ อุทกวาโหฯ น ขียตีติ ปิปาสิเตหิ อาคนฺตฺวา หตฺเถหิปิ ภาชเนหิปิ อุสฺสิญฺจิตฺวา ปิวิยมาโน น ขียติฯ เอวํ ตํ ยาจิตาคจฺฉินฺติ ตฺวมฺปิ สทฺธาย ปูริตตฺตา เอวรูโปเยวาติ มญฺญมาโน อหํ ตํ ยาจิตุํ อาคจฺฉิํฯ ปุตฺเต เม เทหิ ยาจิโตติ มยา ยาจิโต ตว ปุตฺเต มยฺหํ ทาสตฺถาย เทหีติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต โสมนสฺสชาโต ปสาริตหตฺเถ สหสฺสตฺถวิกํ ฐเปนฺโต วิย ปพฺพตปาทํ อุนฺนาเทนฺโต อิมา คาถา อาห –

[2099]

‘‘ททามิ น วิกมฺปามิ, อิสฺสโร นย พฺราหฺมณ;

ปาโต คตา ราชปุตฺตี, สายํ อุญฺฉาโต เอหิติฯ

[2100]

‘‘เอกรตฺติํ วสิตฺวาน, ปาโต คจฺฉสิ พฺราหฺมณ;

ตสฺสา นฺหาเต อุปฆาเต, อถ เน มาลธาริเนฯ

[2101]

‘‘เอกรตฺติํ วสิตฺวาน, ปาโต คจฺฉสิ พฺราหฺมณ;

นานาปุปฺเผหิ สญฺฉนฺเน, นานาคนฺเธหิ ภูสิเต;

นานามูลผลากิณฺเณ, คจฺฉ สฺวาทาย พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ อิสฺสโรติ ตฺวํ มม ปุตฺตานํ อิสฺสโร สามิโก หุตฺวา เอเต นย, อปิจ โข ปเนกํ การณํ อตฺถิฯ เอเตสํ มาตา ราชปุตฺตี ผลาผลตฺถาย ปาโต คตา สายํ อรญฺญโต อาคมิสฺสติ, ตาย อานีตานิ มธุรผลาผลานิ ภุญฺชิตฺวา อิเธว ฐาเน อชฺเชกรตฺติํ วสิตฺวา ปาโตว ทารเก คเหตฺวา คมิสฺสสิฯ ตสฺสา นฺหาเตติ ตาย นฺหาปิเตฯ อุปฆาเตติ สีสมฺหิ อุปสิงฺฆิเตฯ อถ เน มาลธาริเนติ อถ เน วิจิตฺราย มาลาย อลงฺกเต ตํ มาลํ วหมาเนฯ ปาฬิโปตฺถเกสุ ปน ‘‘อถ เน มาลธาริโน’’ติ ลิขิตํ, ตสฺสตฺโถ น วิจาริโตฯ นานามูลผลากิณฺเณติ มคฺเค ปาเถยฺยตฺถาย ทินฺเนหิ นานามูลผลาผเลหิ อากิณฺเณฯ

ชูชโก อาห –

[2102]

‘‘น วาสมภิโรจามิ, คมนํ มยฺห รุจฺจติ;

อนฺตราโยปิ เม อสฺส, คจฺฉญฺเญว รเถสภฯ

[2103]

‘‘น เหตา ยาจโยคี นํ, อนฺตรายสฺส การิยา;

อิตฺถิโย มนฺตํ ชานนฺติ, สพฺพํ คณฺหนฺติ วามโตฯ

[2104]

‘‘สทฺธาย ทานํ ททโต, มาสํ อทกฺขิ มาตรํ;

อนฺตรายมฺปิ สา กยิรา, คจฺฉญฺเญว รเถสภฯ

[2105]

‘‘อามนฺตยสฺสุ เต ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุํ;

สทฺธาย ทานํ ททโต, เอวํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒติฯ

[2106]

‘‘อามนฺตยสฺสุ เต ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุํ;

มาทิสสฺส ธนํ ทตฺวา, ราช สคฺคํ คมิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ น เหตา ยาจโยคี นนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, เอตา อิตฺถิโย จ นาม น หิ ยาจโยคี, น ยาจนาย อนุจฺฉวิกา โหนฺติ, เกวลํ อนฺตรายสฺส การิยา ทายกานํ ปุญฺญนฺตรายํ, ยาจกานญฺจ ลาภนฺตรายํ กโรนฺตีติฯ อิตฺถิโย มนฺตนฺติ อิตฺถี มายํ นาม ชานนฺติฯ วามโตติ สพฺพํ วามโต คณฺหนฺติ, น ทกฺขิณโตฯ สทฺธาย ทานํ ททโตติ กมฺมญฺจ ผลญฺจ สทฺทหิตฺวา ทานํ ททโตฯ มาสนฺติ มา เอเตสํ มาตรํ อทกฺขิฯ กยิราติ กเรยฺยฯ อามนฺตยสฺสูติ ชานาเปหิ, มยา สทฺธิํ เปเสหีติ วทติฯ ททโตติ ททนฺตสฺสฯ

เวสฺสนฺตโร อาห –

[2107]

‘‘สเจ ตฺวํ นิจฺฉเส ทฏฺฐุํ, มม ภริยํ ปติพฺพตํ;

อยฺยกสฺสปิ ทสฺเสหิ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภฯ

[2108]

‘‘อิเม กุมาเร ทิสฺวาน, มญฺชุเก ปิยภาณิเน;

ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติฯ

ตตฺถ อยฺยกสฺสาติ มยฺหํ ปิตุโน สญฺชยมหาราชสฺส ทฺวินฺนํ กุมารานํ อยฺยกสฺสฯ ทสฺสติ เต ธนนฺติ โส ราชา ตุยฺหํ พหุํ ธนํ ทสฺสติฯ

ชูชโก อาห –

[2109]

‘‘อจฺเฉทนสฺส ภายามิ, ราชปุตฺต สุโณหิ เม;

ราชทณฺฑาย มํ ทชฺชา, วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วา;

ชิโน ธนญฺจ ทาเส จ, คารยฺหสฺส พฺรหฺมพนฺธุยา’’ติฯ

ตตฺถ อจฺเฉทนสฺสาติ อจฺฉินฺทิตฺวา คหณสฺส ภายามิฯ ราชทณฺฑาย มํ ทชฺชาติ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ทารกโจโร, ทณฺฑมสฺส เทถา’’ติ เอวํ ทณฺฑตฺถาย มํ อมจฺจานํ ทเทยฺยฯ คารยฺหสฺส พฺรหฺมพนฺธุยาติ เกวลํ พฺราหฺมณิยาว ครหิตพฺโพ ภวิสฺสามีติฯ

เวสฺสนฺตโร อาห –

[2110]

‘‘อิเม กุมาเร ทิสฺวาน, มญฺชุเก ปิยภาณิเน;

ธมฺเม ฐิโต มหาราชา, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน;

ลทฺธา ปีติโสมนสฺสํ, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติฯ

ชูชโก อาห –

[2111]

‘‘นาหํ ตมฺปิ กริสฺสามิ, ยํ มํ ตฺวํ อนุสาสสิ;

ทารเกว อหํ เนสฺสํ, พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก’’ติฯ

ตตฺถ ทารเกวาติ อลํ มยฺหํ อญฺเญน ธเนน, อหํ อิเม ทารเกว อตฺตโน พฺราหฺมณิยา ปริจารเก เนสฺสามีติฯ

ตํ ตสฺส ผรุสวจนํ สุตฺวา ทารกา ภีตา ปลายิตฺวา ปิฏฺฐิปณฺณสาลํ คนฺตฺวา ตโตปิ ปลายิตฺวา คุมฺพคหเน นิลียิตฺวา ตตฺราปิ ชูชเกนาคนฺตฺวา คหิตา วิย อตฺตานํ สมฺปสฺสมานา กมฺปนฺตา กตฺถจิ ฐาตุํ อสมตฺถา อิโต จิโต จ ธาวิตฺวา จตุรสฺสโปกฺขรณิตีรํ คนฺตฺวา ทฬฺหํ วากจีรํ นิวาเสตฺวา อุทกํ โอรุยฺห โปกฺขรปตฺตํ สีเส ฐเปตฺวา อุทเกน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา อฏฺฐํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2112]

‘‘ตโต กุมารา พฺยถิตา, สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิตํ;

เตน เตน ปธาวิํสุ, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ’’ติฯ

ชูชโกปิ กุมาเร อทิสฺวา โพธิสตฺตํ อปสาเทสิ ‘‘โภ เวสฺสนฺตร, อิทาเนว ตฺวํ มยฺหํ ทารเก ทตฺวา มยา ‘นาหํ เชตุตฺตรนครํ คมิสฺสามิ, ทารเก มม พฺราหฺมณิยา ปริจารเก เนสฺสามี’ติ วุตฺเต อิงฺฆิตสญฺญํ ทตฺวา ปุตฺเต ปลาเปตฺวา อชานนฺโต วิย นิสินฺโน, นตฺถิ มญฺเญ โลกสฺมิํ ตยา สทิโส มุสาวาที’’ติฯ ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ปกมฺปิตจิตฺโต หุตฺวา ‘‘ทารกา ปลาตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘โภ พฺราหฺมณ, มา จินฺตยิ, อาเนสฺสามิ เต กุมาเร’’ติ อุฏฺฐาย ปิฏฺฐิปณฺณสาลํ คนฺตฺวา เตสํ วนคหนํ ปวิฏฺฐภาวํ ญตฺวา ปทวลญฺชานุสาเรน โปกฺขรณิตีรํ คนฺตฺวา อุทเก โอติณฺณปทํ ทิสฺวา ‘‘กุมารา อุทกํ โอรุยฺห ฐิตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ ญตฺวา ‘‘ตาต, ชาลี’’ติ ปกฺโกสนฺโต อิมํ คาถาทฺวยมาห –

[2113]

‘‘เอหิ ตาต ปิยปุตฺต, ปูเรถ มม ปารมิํ;

หทยํ เมภิสิญฺเจถ, กโรถ วจนํ มมฯ

[2114]

‘‘ยานา นาวา จ เม โหถ, อจลา ภวสาคเร;

ชาติปารํ ตริสฺสามิ, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติฯ

กุมาโร ปิตุ วจนํ สุตฺวา ‘‘พฺราหฺมโณ มํ ยถารุจิ กโรตุ, ปิตรา สทฺธิํ ทฺเว กถา น กเถสฺสามี’’ติ สีสํ นีหริตฺวา โปกฺขรปตฺตานิ วิยูหิตฺวา อุทกา อุตฺตริตฺวา มหาสตฺตสฺส ทกฺขิณปาเท นิปติตฺวา โคปฺผกสนฺธิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปโรทิฯ อถ นํ มหาสตฺโต อาห ‘‘ตาต, ภคินี เต กุหิ’’นฺติฯ ‘‘ตาต, อิเม สตฺตา นาม ภเย อุปฺปนฺเน อตฺตานเมว รกฺขนฺตี’’ติฯ อถ มหาสตฺโต ‘‘ปุตฺเตหิ เม กติกา กตา ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘เอหิ อมฺม กณฺเห’’ติ ปกฺโกสนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[2115]

‘‘เอหิ อมฺม ปิยธีติ, ปูเรถ มม ปารมิํ;

หทยํ เมภิสิญฺเจถ, กโรถ วจนํ มมฯ

[2116]

‘‘ยานา นาวา จ เม โหถ, อจลา ภวสาคเร;

ชาติปารํ ตริสฺสามิ, อุทฺธริสฺสํ สเทวก’’นฺติฯ

สาปิ ‘‘ปิตรา สทฺธิํ ทฺเว กถา น กเถสฺสามี’’ติ ตเถว อุทกา อุตฺตริตฺวา มหาสตฺตสฺส วามปาเท นิปติตฺวา โคปฺผกสนฺธิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปโรทิฯ เตสํ อสฺสูนิ มหาสตฺตสฺส ผุลฺลปทุมวณฺเณ ปาทปิฏฺเฐ ปตนฺติฯ ตสฺส อสฺสูนิ เตสํ สุวณฺณผลกสทิสาย ปิฏฺฐิยา ปตนฺติฯ อถ มหาสตฺโต กุมาเร อุฏฺฐาเปตฺวา อสฺสาเสตฺวา ‘‘ตาต, ชาลิ กิํ ตฺวํ มม ทานวิตฺตกภาวํ น ชานาสิ, อชฺฌาสยํ เม, ตาต, มตฺถกํ ปาเปหี’’ติ วตฺวา โคเณ อคฺฆาเปนฺโต วิย ตตฺเถว ฐิโต กุมาเร อคฺฆาเปสิฯ

โส กิร ปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา อาห ‘‘ตาต, ชาลิ ตฺวํ ภุชิสฺโส โหตุกาโม พฺราหฺมณสฺส นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา ภุชิสฺโส ภเวยฺยาสิ, ภคินี โข ปน เต อุตฺตมรูปธรา, โกจิ นีจชาติโก พฺราหฺมณสฺส กิญฺจิเทว ธนํ ทตฺวา ตว ภคินิํ ภุชิสฺสํ กตฺวา ชาติสมฺเภทํ กเรยฺย, อญฺญตฺรรญฺญา สพฺพสตทายโก นาม นตฺถิ, ตสฺมา ภคินี เต ภุชิสฺสา โหตุกามา พฺราหฺมณสฺส ทาสสตํ ทาสีสตํ หตฺถิสตํ อสฺสสตํ อุสภสตํ นิกฺขสตนฺติ เอวํ สพฺพสตานิ ทตฺวา ภุชิสฺสา โหตู’’ติ เอวํ กุมาเร อคฺฆาเปตฺวา สมสฺสาเสตฺวา อสฺสมปทํ คนฺตฺวา กมณฺฑลุนา อุทกํ คเหตฺวา ‘‘เอหิ วต, โภ พฺราหฺมณา’’ติ อามนฺเตตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตูติ ปตฺถนํ กตฺวา อุทกํ ปาเตตฺวา ‘‘อมฺโภ พฺราหฺมณ, ปุตฺเตหิ เม สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว ปิยตร’’นฺติ ปถวิํ อุนฺนาเทนฺโต พฺราหฺมณสฺส ปิยปุตฺตทานํ อทาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2117]

‘‘ตโต กุมาเร อาทาย, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภ;

พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒโนฯ

[2118]

‘‘ตโต กุมาเร อาทาย, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภ;

พฺราหฺมณสฺส อทา วิตฺโต, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํฯ

[2119]

‘‘ตทาสิ ยํ ภิํสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;

ยํ กุมาเร ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถฯ

[2120]

‘‘ตทาสิ ยํ ภิํสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;

ยํ ปญฺชลิกโต ราชา, กุมาเร สุขวจฺฉิเต;

พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน’’ติฯ

ตตฺถ วิตฺโตติ ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวาฯ ตทาสิ ยํ ภิํสนกนฺติ ตทา ทานเตเชน อุนฺนทนฺตี มหาปถวี จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา มตฺตวารโณ วิย คชฺชมานา กมฺปิ, สาคโร สงฺขุภิฯ สิเนรุปพฺพตราชา สุเสทิตเวตฺตงฺกุโร วิย โอนมิตฺวา วงฺกปพฺพตาภิมุโข อฏฺฐาสิฯ สกฺโก เทวราชา อปฺโผเฏสิ, มหาพฺรหฺมา สาธุการมทาสิฯ ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิฯ ปถวิสทฺเทน เทโว คชฺชนฺโต ขณิกวสฺสํ วสฺสิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉริํสุฯ หิมวนฺตวาสิโน สีหาทโย สกลหิมวนฺตํ เอกนินฺนาทํ กริํสูติ เอวรูปํ ภิํสนกํ อโหสิฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘เมทนี สมฺปกมฺปถา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ ยนฺติ ยทาฯ สุขวจฺฉิเตติ สุขวสิเต สุขสํวฑฺฒิเตฯ

อทา ทานนฺติ อมฺโภ พฺราหฺมณ, ปุตฺเตหิ เม สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว ปิยตรนฺติ ตสฺสตฺถาย อทาสิฯ

มหาสตฺโต ทานํ ทตฺวา ‘‘สุทินฺนํ วต เม ทาน’’นฺติ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา กุมาเร โอโลเกนฺโตว อฏฺฐาสิฯ ชูชโกปิ วนคุมฺพํ ปวิสิตฺวา วลฺลิํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิตฺวา อาทาย กุมารสฺส ทกฺขิณหตฺถํ กุมาริกาย วามหตฺเถน สทฺธิํ เอกโต พนฺธิตฺวา ตเมว วลฺลิโกฏิํ คเหตฺวา โปถยมาโน ปายาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2121]

‘‘ตโต โส พฺราหฺมโณ ลุทฺโท, ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย;

ลตาย หตฺเถ พนฺธิตฺวา, ลตาย อนุมชฺชถฯ

[2122]

‘‘ตโต โส รชฺชุมาทาย, ทณฺฑญฺจาทาย พฺราหฺมโณ;

อาโกฏยนฺโต เต เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต’’ติฯ

ตตฺถ สิวิราชสฺสาติ เวสฺสนฺตรสฺสฯ

เตสํ ปหฏปหฏฏฺฐาเน ฉวิ ฉิชฺชติ, โลหิตํ ปคฺฆรติฯ ปหรณกาเล อญฺญมญฺญสฺส ปิฏฺฐิํ ททนฺติฯ อเถกสฺมิํ วิสมฏฺฐาเน พฺราหฺมโณ ปกฺขลิตฺวา ปติฯ กุมารานํ มุทุหตฺเถหิ พทฺธวลฺลิ คฬิตฺวา คตาฯ เต โรทมานา ปลายิตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคมํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2123]

‘‘ตโต กุมารา ปกฺกามุํ, พฺราหฺมณสฺส ปมุญฺจิย;

อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปิตรํ โส อุทิกฺขติฯ

[2124]

‘‘เวธมสฺสตฺถปตฺตํว, ปิตุ ปาทานิ วนฺทติ;

ปิตุ ปาทานิ วนฺทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[2125]

‘‘อมฺมา จ ตาต นิกฺขนฺตา, ตฺวญฺจ โน ตาต ทสฺสสิ;

ยาว อมฺมมฺปิ ปสฺเสมุ, อถ โน ตาต ทสฺสสิฯ

[2126]

‘‘อมฺมา จ ตาต นิกฺขนฺตา, ตฺวญฺจ โน ตาต ทสฺสสิ;

มา โน ตฺวํ ตาต อททา, ยาว อมฺมาปิ เอตุ โน;

ตทายํ พฺราหฺมโณ กามํ, วิกฺกิณาตุ หนาตุ วาฯ

[2127]

‘‘พลงฺกปาโท อนฺธนโข, อโถ โอวทฺธปิณฺฑิโก;

ทีฆุตฺตโรฏฺโฐ จปโล, กฬาโร ภคฺคนาสโกฯ

[2128]

‘‘กุมฺโภทโร ภคฺคปิฏฺฐิ, อโถ วิสมจกฺขุโก;

โลหมสฺสุ หริตเกโส, วลีนํ ติลกาหโตฯ

[2129]

‘‘ปิงฺคโล จ วินโต จ, วิกโฏ จ พฺรหา ขโร;

อชินานิ จ สนฺนทฺโธ, อมนุสฺโส ภยานโกฯ

[2130]

‘‘มนุสฺโส อุทาหุ ยกฺโข, มํสโลหิตโภชโน;

คามา อรญฺญมาคมฺม, ธนํ ตํ ตาต ยาจติฯ

[2131]

‘‘นียมาเน ปิสาเจน, กิํ นุ ตาต อุทิกฺขสิ;

อสฺมา นูน เต หทยํ, อายสํ ทฬฺหพนฺธนํฯ

[2132]

‘‘โย โน พทฺเธ น ชานาสิ, พฺราหฺมเณน ธเนสินา;

อจฺจายิเกน ลุทฺเทน, โย โน คาโวว สุมฺภติฯ

[2133]

‘‘อิเธว อจฺฉตํ กณฺหา, น สา ชานาติ กิสฺมิญฺจิ;

มิคีว ขิรสมฺมตฺตา, ยูถา หีนา ปกนฺทตี’’ติฯ

ตตฺถ อุทิกฺขตีติ โส ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กมฺปมาโน โอโลเกติฯ เวธนฺติ เวธมาโนฯ ตฺวญฺจ โน ตาต, ทสฺสสีติ ตฺวญฺจ อมฺเห ตาย อนาคตาย เอว พฺราหฺมณสฺส ททาสิ, เอวํ มา กริ, อธิวาเสหิ ตฺวํ ตาวฯ ยาว อมฺมํ ปสฺเสมุ, อถ โน ตาย ทิฏฺฐกาเล ตฺวํ ปุน ทสฺสสิฯ วิกฺกิณาตุ หนาตุ วาติ ตาต, อมฺมาย อาคตกาเล เอส อมฺเห วิกฺกิณาตุ วา หนตุ วาฯ ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรตุฯ อปิจ โข ปเนส กกฺขโฬ ผรุโส, อฏฺฐารสหิ ปุริสโทเสหิ สมนฺนาคโตติ อฏฺฐารส ปุริสโทเส กเถสิฯ

ตตฺถ พลงฺกปาโทติ ปตฺถฏปาโทฯ อนฺธนโขติ ปูตินโขฯ โอวทฺธปิณฺฑิโกติ เหฏฺฐาคลิตปิณฺฑิกมํโสฯ ทีฆุตฺตโรฏฺโฐติ มุขํ ปิทหิตฺวา ฐิเตน ทีเฆน อุตฺตโรฏฺเฐน สมนฺนาคโตฯ จปโลติ ปคฺฆริตลาโลฯ

กฬาโรติ สูกรทาฐาหิ วิย นิกฺขนฺตทนฺเตหิ สมนฺนาคโต ฯ ภคฺคนาสโกติ ภคฺคาย วิสมาย นาสาย สมนฺนาคโตฯ โลหมสฺสูติ ตมฺพโลหวณฺณมสฺสุฯ หริตเกโสติ สุวณฺณวณฺณวิรูฬฺหเกโสฯ วลีนนฺติ สรีรจมฺมมสฺส วลิคฺคหิตํฯ ติลกาหโตติ กาฬติลเกหิ ปริกิณฺโณฯ ปิงฺคโลติ นิพฺพิทฺธปิงฺคโล พิฬารกฺขิสทิเสหิ อกฺขีหิ สมนฺนาคโตฯ วินโตติ กฏิยํ ปิฏฺฐิยํ ขนฺเธติ ตีสุ ฐาเนสุ วงฺโกฯ วิกโฏติ วิกฏปาโทฯ ‘‘อพทฺธสนฺธี’’ติปิ วุตฺตํ, ‘‘กฏกฏา’’ติ วิรวนฺเตหิ อฏฺฐิสนฺธีหิ สมนฺนาคโตฯ พฺรหาติ ทีโฆฯ อมนุสฺโสติ น มนุสฺโส, มนุสฺสเวเสน วิจรนฺโตปิ ยกฺโข เอสฯ ภยานโกติ อติวิย ภิํสนโกฯ

มนุสฺโส อุทาหุ ยกฺโขติ ตาต, สเจ โกจิ อิมํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา เอวํ ปุจฺเฉยฺย ‘‘มนุสฺโสยํ พฺราหฺมโณ, อุทาหุ ยกฺโข’’ติฯ ‘‘น มนุสฺโส, อถ โข มํสโลหิตโภชโน ยกฺโข’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํฯ ธนํ ตํ ตาต ยาจตีติ ตาต, เอส อมฺหากํ มํสํ ขาทิตุกาโม ตุมฺเห ปุตฺตธนํ ยาจติฯ อุทิกฺขสีติ อชฺฌุเปกฺขสิฯ อสฺมา นูน เต หทยนฺติ ตาต, มาตาปิตูนํ หทยํ นาม ปุตฺเตสุ มุทุกํ โหติ, ปุตฺตานํ ทุกฺขํ น สหติ, ตฺวํ อชานนฺโต วิย อจฺฉสิ, ตว ปน หทยํ ปาสาโณ วิย มญฺเญ, อถ วา อายสํ ทฬฺหพนฺธนํฯ เตน อมฺหากํ เอวรูเป ทุกฺเข อุปฺปนฺเน น รุชติฯ

น ชานาสีติ อชานนฺโต วิย อจฺฉสิฯ อจฺจายิเกน ลุทฺเทนาติ อติวิย ลุทฺเทน ปมาณาติกฺกนฺเตนฯ โย โนติ พฺราหฺมเณน โน อมฺเห กนิฏฺฐภาติเก พทฺเธ พนฺธิเต โย ตฺวํ น ชานาสิฯ สุมฺภตีติ โปเถติฯ อิเธว อจฺฉตนฺติ ตาต, อยํ กณฺหาชินา กิญฺจิ ทุกฺขํ น ชานาติฯ ยถา นาม ขีรสมฺมตฺตา มิคโปติกา ยูถา ปริหีนา มาตรํ อปสฺสนฺตี ขีรตฺถาย กนฺทติ, เอวํ อมฺมํ อปสฺสนฺตี กนฺทิตฺวา สุสฺสิตฺวา มริสฺสติ, ตสฺมา มํเยว พฺราหฺมณสฺส เทหิ, อหํ คมิสฺสามิ, อยํ กณฺหาชินา อิเธว โหตูติฯ

เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต น กิญฺจิ กเถติฯ ตโต กุมาโร มาตาปิตโร อารพฺภ ปริเทวนฺโต อาห –

[2134]

‘‘น เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;

ยญฺจ อมฺมํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโตฯ

[2135]

‘‘น เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;

ยญฺจ ตาตํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโตฯ

[2136]

‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;

กณฺหาชินํ อปสฺสนฺตี, กุมาริํ จารุทสฺสนิํฯ

[2137]

‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;

กณฺหาชินํ อปสฺสนฺโต, กุมาริํ จารุทสฺสนิํฯ

[2138]

‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม;

กณฺหาชินํ อปสฺสนฺตี, กุมาริํ จารุทสฺสนิํฯ

[2139]

‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม;

กณฺหาชินํ อปสฺสนฺโต, กุมาริํ จารุทสฺสนิํฯ

[2140]

‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;

อฑฺฒรตฺเต ว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติฯ

[2141]

‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;

อฑฺฒรตฺเต ว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติฯ

[2142]

‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา, เวทิสา สินฺทุวารกา;

วิวิธานิ รุกฺขชาตานิ, ตานิ อชฺช ชหามเสฯ

[2143]

‘‘อสฺสตฺถา ปนสา เจเม, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;

วิวิธานิ ผลชาตานิ, ตานิ อชฺช ชหามเสฯ

[2144]

‘‘อิเม ติฏฺฐนฺติ อารามา, อยํ สีตูทกา นที;

ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ อชฺช ชหามเสฯ

[2145]

‘‘วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ, อสฺมิํ อุปริปพฺพเต;

ยานสฺสุ ปุพฺเพ ธาเรม, ตานิ อชฺช ชหามเสฯ

[2146]

‘‘วิวิธานิ ผลชาตานิ, อสฺมิํ อุปริปพฺพเต;

ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภุญฺชาม, ตานิ อชฺช ชหามเสฯ

[2147]

‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;

เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ อชฺช ชหามเส’’ติฯ

ตตฺถ ปุมุนาติ ภเว วิจรนฺเตน ปุริเสนฯ ลพฺภาติ ลภิตพฺพํฯ ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโตติ ยํ เม อมฺมํ ปสฺสิตุํ อลภนฺตสฺส ทุกฺขํ, ตํ อิโต โปถนทุกฺขโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน ทุกฺขตรํฯ รุจฺฉตีติ โรทิสฺสติฯ อฑฺฒรตฺเต ว รตฺเต วาติ อฑฺฒรตฺเต วา สกลรตฺเต วา อมฺเห สริตฺวา จิรํ โรทิสฺสติฯ อวสุจฺฉตีติ อปฺโปทกา กุนฺนที อวสุสฺสติฯ ยถา สา ขิปฺปเมว สุสฺสติ, เอวํ อรุเณ อุคฺคจฺฉนฺเตเยว สุสฺสิตฺวา มริสฺสตีติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ เวทิสาติ โอลมฺพนสาขาฯ ตานีติ เยสํ โน มูลปุปฺผผลานิ คณฺหนฺเตหิ จิรํ กีฬิตํ, ตานิ อชฺช อุโภปิ มยํ ชหามฯ หตฺถิกาติ ตาเตน อมฺหากํ กีฬนตฺถาย กตา หตฺถิกาฯ

ตํ เอวํ ปริเทวมานเมว สทฺธิํ ภคินิยา ชูชโก อาคนฺตฺวา โปเถนฺโต คเหตฺวา ปกฺกามิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2148]

‘‘นียมานา กุมารา เต, ปิตรํ เอตทพฺรวุํ;

อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาสิ, ตฺวญฺจ ตาต สุขี ภวฯ

[2149]

‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;

ตานิ อมฺมาย ทชฺเชสิ, โสกํ เตหิ วิเนสฺสติฯ

[2150]

‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;

ตานิ อมฺมา อุทิกฺขนฺตี, โสกํ ปฏิวิเนสฺสตี’’ติฯ

ตทา โพธิสตฺตสฺส ปุตฺเต อารพฺภ พลวโสโก อุปฺปชฺชิ, หทยมํสํ อุณฺหํ อโหสิฯ โส เกสรสีเหน คหิตมตฺตวารโณ วิย ราหุมุขํ ปวิฏฺฐจนฺโท วิย จ กมฺปมาโน สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กลุนํ ปริเทวิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2151]

‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทตฺวาน ขตฺติโย;

ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, กลุนํ ปริเทวยี’’ติฯ

ตโต ปรา มหาสตฺตสฺส วิลาปคาถา โหนฺติ –

[2152]

‘‘กํ นฺวชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา;

สายํ สํเวสนากาเล, โก เน ทสฺสติ โภชนํฯ

[2153]

‘‘กํ นฺวชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา;

สายํ สํเวสนากาเล, ‘อมฺมา ฉาตมฺห เทถ โน’ฯ

[2154]

‘‘กถํ นุ ปถํ คจฺฉนฺติ, ปตฺติกา อนุปาหนา;

สนฺตา สูเนหิ ปาเทหิ, โก เน หตฺเถ คเหสฺสติฯ

[2155]

‘‘กถํ นุ โส น ลชฺเชยฺย, สมฺมุขา ปหรํ มม;

อทูสกานํ ปุตฺตานํ, อลชฺชี วต พฺราหฺมโณฯ

[2156]

‘‘โยปิ เม ทาสิทาสสฺส, อญฺโญ วา ปน เปสิโย;

ตสฺสาปิ สุวิหีนสฺส, โก ลชฺชี ปหริสฺสติฯ

[2157]

‘‘วาริชสฺเสว เม สโต, พทฺธสฺส กุมินามุเข;

อกฺโกสติ ปหรติ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสโต’’ติฯ

ตตฺถ กํ นฺวชฺชาติ กํ นุ อชฺชฯ อุปรุจฺฉนฺตีติ สฏฺฐิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อุปโรทิสฺสนฺติฯ สํเวสนากาเลติ มหาชนสฺส ปริเวสนากาเลฯ โกเน ทสฺสตีติ โก เนสํ โภชนํ ทสฺสติฯ กถํ นุ ปถํ คจฺฉนฺตีติ กถํ นุ สฏฺฐิโยชนมคฺคํ คมิสฺสนฺติฯ ปตฺติกาติ หตฺถิยานาทีหิ วิรหิตาฯ อนุปาหนาติ อุปาหนมตฺเตนปิ วิยุตฺตา สุขุมาลปาทาฯ คเหสฺสตีติ กิลมถวิโนทนตฺถาย โก คณฺหิสฺสติฯ ทาสิทาสสฺสาติ ทาสิยา ทาโส อสฺสฯ อญฺโญ วา ปน เปสิโยติ ตสฺสปิ ทาโส, ตสฺสปิ ทาโสติ เอวํ ทาสปติทาสปรมฺปราย ‘‘โย มยฺหํ จตุตฺโถ เปสิโย เปสนการโก อสฺส, ตสฺส เอวํ สุวิหีนสฺสปิ อยํ เวสฺสนฺตรสฺส ทาสปติทาโส’’ติ ญตฺวาฯ โก ลชฺชีติ โก ลชฺชาสมฺปนฺโน ปหเรยฺย, ยุตฺตํ นุ โข ตสฺส นิลฺลชฺชสฺส มม ปุตฺเต ปหริตุนฺติฯ วาริชสฺเสวาติ กุมินามุเข พทฺธสฺส มจฺฉสฺเสว สโต มมฯ อปสฺสโตติ อ-กาโร นิปาตมตฺโต, ปสฺสนฺตสฺเสว ปิยปุตฺเต อกฺโกสติ เจว ปหรติ จ, อโห วต ทารุโณติฯ

อถสฺส กุมาเรสุ สิเนเหน เอวํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มม ปุตฺเต อติวิย วิเหเฐติ, โสกํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกมิ, พฺราหฺมณํ อนุพนฺธิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อาเนสฺสามิ เต กุมาเร’’ติ ฯ ตโต ‘‘อฏฺฐานเมตํ กุมารานํ ปีฬนํ อติทุกฺขนฺติ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉานุตปฺปํ นาม สตํ ธมฺโม น โหตี’’ติ จินฺเตสิฯ ตทตฺถโชตนา อิมา ทฺเว ปริวิตกฺกคาถา นาม โหนฺติ –

[2158]

‘‘อทุ จาปํ คเหตฺวาน, ขคฺคํ พนฺธิย วามโต;

อาเนสฺสามิ สเก ปุตฺเต, ปุตฺตานญฺหิ วโธ ทุโขฯ

[2159]

‘‘อฏฺฐานเมตํ ทุกฺขรูปํ, ยํ กุมารา วิหญฺญเร;

สตญฺจ ธมฺมมญฺญาย, โก ทตฺวา อนุตปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ สตนฺติ ปุพฺพโพธิสตฺตานํ ปเวณิธมฺมํฯ

โส กิร ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺตานํ ปเวณิํ อนุสฺสริฯ ตโต ‘‘สพฺพโพธิสตฺตานํ ธนปริจฺจาคํ , องฺคปริจฺจาคํ , ปุตฺตปริจฺจาคํ, ภริยปริจฺจาคํ, ชีวิตปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค อปริจฺจชิตฺวา พุทฺธภูตปุพฺโพ นาม นตฺถิฯ อหมฺปิ เตสํ อพฺภนฺตโร โหมิ, มยาปิ ปิยปุตฺตธีตโร อทตฺวา น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘กิํ ตฺวํ เวสฺสนฺตร ปเรสํ ทาสตฺถาย ทินฺนปุตฺตานํ ทุกฺขภาวํ น ชานาสิ, เยน พฺราหฺมณํ อนุพนฺธิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามีติ สญฺญํ อุปฺปาเทสิ, ทานํ ทตฺวา ปจฺฉานุตปฺโป นาม ตว นานุรูโป’’ติ เอวํ อตฺตานํ ปริภาสิตฺวา ‘‘สเจปิ เอโส กุมาเร มาเรสฺสติ, ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย มม น กิญฺจิ โหตี’’ติ ทฬฺหสมาทานํ อธิฏฺฐาย ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร ปาสาณผลเก กญฺจนปฏิมา วิย นิสีทิฯ ชูชโกปิ โพธิสตฺตสฺส สมฺมุเข กุมาเร โปเถตฺวา เนติฯ ตโต กุมาโร วิลปนฺโต อาห –

[2160]

‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;

ยสฺส นตฺถิ สกา มาตา, ยถา นตฺถิ ตเถว โสฯ

[2161]

‘‘เอหิ กณฺเห มริสฺสาม, นตฺถตฺโถ ชีวิเตน โน;

ทินฺนมฺหาติ ชนินฺเทน, พฺราหฺมณสฺส ธเนสิโน;

อจฺจายิกสฺส ลุทฺทสฺส, โย โน คาโวว สุมฺภติฯ

[2162]

‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา, เวทิสา สินฺทุวารกา;

วิวิธานิ รุกฺขชาตานิ, ตานิ กณฺเห ชหามเสฯ

[2163]

‘‘อสฺสตฺถา ปนสา เจเม, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;

วิวิธานิ ผลชาตานิ, ตานิ กณฺเห ชหามเสฯ

[2164]

‘‘อิเม ติฏฺฐนฺติ อารามา, อยํ สีตูทกา นที;

ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ กณฺเห ชหามเสฯ

[2165]

‘‘วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ, อสฺมิํ อุปริปพฺพเต;

ยานสฺสุ ปุพฺเพ ธาเรม, ตานิ กณฺเห ชหามเสฯ

[2166]

‘‘วิวิธานิ ผลชาตานิ, อสฺมิํ อุปริปพฺพเต;

ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภุญฺชาม, ตานิ กณฺเห ชหามเสฯ

[2167]

‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;

เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ กณฺเห ชหามเส’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส สนฺติเก สกา มาตา นตฺถิฯ ปิตา อตฺถิ, ยถา นตฺถิเยวฯ

ปุน พฺราหฺมโณ เอกสฺมิํ วิสมฏฺฐาเน ปกฺขลิตฺวา ปติฯ เตสํ หตฺถโต พนฺธนวลฺลิ มุจฺจิตฺวา คตาฯ เต ปหฏกุกฺกุฏา วิย กมฺปนฺตา ปลายิตฺวา เอกเวเคเนว ปิตุ สนฺติกํ อาคมิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2168]

‘‘นียมานา กุมารา เต, พฺราหฺมณสฺส ปมุญฺจิย;

เตน เตน ปธาวิํสุ, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ’’ติฯ

ตตฺถ เตน เตนาติ เตน มุตฺตขเณน เยน ทิสาภาเคน เตสํ ปิตา อตฺถิ, เตน ปธาวิํสุ, ปธาวิตฺวา ปิตุ สนฺติกญฺเญว อาคมิํสูติ อตฺโถฯ

ชูชโก เวเคนุฏฺฐาย วลฺลิทณฺฑหตฺโถ กปฺปุฏฺฐานคฺคิ วิย อวตฺถรนฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘อติวิย ปลายิตุํ เฉกา ตุมฺเห’’ติ หตฺเถ พนฺธิตฺวา ปุน เนสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2169]

‘‘ตโต โส รชฺชุมาทาย, ทณฺฑญฺจาทาย พฺราหฺมโณ;

อาโกฏยนฺโต เต เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต’’ติฯ

เอวํ นียมาเนสุ กณฺหาชินา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตี ปิตรา สทฺธิํ สลฺลปิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2170]

‘‘ตํ ตํ กณฺหาชินาโวจ, อยํ มํ ตาต พฺราหฺมโณ;

ลฏฺฐิยา ปฏิโกเฏติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํฯ

[2171]

‘‘น จายํ พฺราหฺมโณ ตาต, ธมฺมิกา โหนฺติ พฺราหฺมณา;

ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน, ขาทิตุํ ตาต เนติ โน;

นียมาเน ปิสาเจน, กิํ นุ ตาต อุทิกฺขสี’’ติฯ

ตตฺถ ตนฺติ ตํ ปสฺสมานํ นิสินฺนํ ปิตรํ สิวิราชานํฯ ทาสิยนฺติ ทาสิกํฯ ขาทิตุนฺติ ขาทนตฺถาย อยํ โน คิริทฺวารํ อสมฺปตฺเตเยว อุโภหิ จกฺขูหิ รตฺตโลหิตพินฺทุํ ปคฺฆรนฺเตหิ ขาทิสฺสามีติ เนติ, ตฺวญฺจ ขาทิตุํ วา ปจิตุํ วา นียมาเน กิํ อมฺเห อุทิกฺขสิ, สพฺพทา สุขิโต โหหีติ ปริเทวิฯ

ทหรกุมาริกาย วิลปนฺติยา กมฺปมานาย คจฺฉนฺติยา มหาสตฺตสฺส พลวโสโก อุปฺปชฺชิ, หทยวตฺถุ อุณฺหํ อโหสิฯ นาสิกาย อปฺปโหนฺติยา มุเขน อุณฺเห อสฺสาสปสฺสาเส วิสฺสชฺเชสิฯ อสฺสูนิ โลหิตพินฺทูนิ หุตฺวา เนตฺเตหิ นิกฺขมิํสุฯ โส ‘‘อิทํ เอวรูปํ ทุกฺขํ สิเนหโทเสน ชาตํ, น อญฺเญน การเณนฯ สิเนหํ อกตฺวา มชฺฌตฺเตเนว ภวิตพฺพ’’นฺติ ตถารูปํ โสกํ อตฺตโน ญาณพเลน วิโนเทตฺวา ปกตินิสินฺนากาเรเนว นิสีทิฯ คิริทฺวารํ อสมฺปตฺตาเยว กุมาริกา วิลปนฺตี อคมาสิฯ

[2172]

‘‘อิเม โน ปาทกา ทุกฺขา, ทีโฆ จทฺธา สุทุคฺคโม;

นีเจ โจลมฺพเต สูริโย, พฺราหฺมโณ จ ธาเรติ โนฯ

[2173]

‘‘โอกนฺทามเส ภูตานิ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;

สรสฺส สิรสา วนฺทาม, สุปติตฺเถ จ อาปเกฯ

[2174]

‘‘ติณลตานิ โอสธฺโย, ปพฺพตานิ วนานิ จ;

อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาถ, อยํ โน เนติ พฺราหฺมโณฯ

[2175]

‘‘วชฺชนฺตุ โภนฺโต อมฺมญฺจ, มทฺทิํ อสฺมาก มาตรํ;

สเจ อนุปติตุกามาสิ, ขิปฺปํ อนุปติยาสิ โนฯ

[2176]

‘‘อยํ เอกปที เอติ, อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ;

ตเมวานุปเตยฺยาสิ, อปิ ปสฺเสสิ เน ลหุํฯ

[2177]

‘‘อโห วต เร ชฏินี, วนมูลผลหาริเก;

สุญฺญํ ทิสฺวาน อสฺสมํ, ตํ เต ทุกฺขํ ภวิสฺสติฯ

[2178]

‘‘อติเวลํ นุ อมฺมาย, อุญฺฉา ลทฺโธ อนปฺปโก;

ยา โน พทฺเธ น ชานาสิ, พฺราหฺมเณน ธเนสินาฯ

[2179]

‘‘อจฺจายิเกน ลุทฺเทน, โย โน คาโวว สุมฺภติ;

อปชฺช อมฺมํ ปสฺเสมุ, สายํ อุญฺฉาโต อาคตํฯ

[2180]

‘‘ทชฺชา อมฺมา พฺราหฺมณสฺส, ผลํ ขุทฺเทน มิสฺสิตํ;

ตทายํ อสิโต ธาโต, น พาฬฺหํ ธารเยยฺย โนฯ

[2181]

‘‘สูนา จ วต โน ปาทา, พาฬฺหํ ธาเรติ พฺราหฺมโณ;

อิติ ตตฺถ วิลปิํสุ, กุมารา มาตุคิทฺธิโน’’ติฯ

ตตฺถ ปาทกาติ ขุทฺทกปาทาฯ โอกนฺทามเสติ อวกนฺทาม, อปจิติํ นีจวุตฺติํ ทสฺเสนฺตา ชานาเปมฯ สรสฺสาติ อิมสฺส ปทุมสรสฺส ปริคฺคาหกาเนว นาคกุลานิ สิรสา วนฺทามฯ สุปติตฺเถ จ อาปเกติ สุปติตฺถาย นทิยา อธิวตฺถา เทวตาปิ วนฺทามฯ ติณลตานีติ ติณานิ จ โอลมฺพกลตาโย จฯ โอสธฺโยติ โอสธิโยฯ สพฺพตฺถ อธิวตฺถา เทวตา สนฺธาเยวมาหฯ อนุปติตุกามาสีติ สเจปิ สา อมฺหากํ ปทานุปทํ อาคนฺตุกามาสิฯ อปิ ปสฺเสสิ เน ลหุนฺติ อปิ นาม เอตาย เอกปทิยา อนุปตมานา ปุตฺตเก เต ลหุํ ปสฺเสยฺยาสีติ เอวํ ตํ วเทยฺยาถาติฯ ชฏินีติ พทฺธชฏํ อารพฺภ มาตรํ ปรมฺมุขาลปเนน อาลปนฺตี อาหฯ อติเวลนฺติ ปมาณาติกฺกนฺตํ กตฺวาฯ

อุญฺฉาติ อุญฺฉาจริยาย ฯ ผลนฺติ วนมูลผลาผลํฯ ขุทฺเทน มิสฺสิตนฺติ ขุทฺทกมธุนา มิสฺสิตํฯ อสิโตติ อสิตาสโน ปริภุตฺตผโลฯ ธาโตติ สุหิโตฯ น พาฬฺหํ ธารเยยฺย โนติ น โน พาฬฺหํ เวเคน นเยยฺยฯ มาตุคิทฺธิโนติ มาตริ คิทฺเธน สมนฺนาคตา พลวสิเนหา เอวํ วิลวิํสูติฯ

ทารกปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มทฺทีปพฺพวณฺณนา

ยํ ปน ตํ รญฺญา ปถวิํ อุนฺนาเทตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปิยปุตฺเตสุ ทินฺเนสุ ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ ชาตํ, เตนปิ ภิชฺชมานหทยา วิย หิมวนฺตวาสิโน เทวา เตสํ พฺราหฺมเณน นิยมานานํ ตํ วิลาปํ สุตฺวา มนฺตยิํสุ ‘‘สเจ มทฺที กาลสฺเสว อสฺสมํ อาคมิสฺสติ, ตตฺถ ปุตฺตเก อทิสฺวา เวสฺสนฺตรํ ปุจฺฉิตฺวา พฺราหฺมณสฺส ทินฺนภาวํ สุตฺวา พลวสิเนเหน ปทานุปทํ ธาวิตฺวา มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภเวยฺยา’’ติฯ อถ เต ตโย เทวปุตฺเต ‘‘ตุมฺเห สีหพฺยคฺฆทีปิเวเส นิมฺมินิตฺวา เทวิยา อาคมนมคฺคํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ยาจิยมานาปิ ยาว สูริยตฺถงฺคมนา มคฺคํ อทตฺวา ยถา จนฺทาโลเกน อสฺสมํ ปวิสิสฺสติ, เอวมสฺสา สีหาทีนมฺปิ อวิเหฐนตฺถาย อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กเรยฺยาถา’’ติ อาณาเปสุํฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2182]

‘‘เตสํ ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, ตโย วาฬา วเน มิคา;

สีโห พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จ, อิทํ วจนมพฺรวุํฯ

[2183]

‘‘มา เหว โน ราชปุตฺตี, สายํ อุญฺฉาโต อาคมา;

มา เหวมฺหาก นิพฺโภเค, เหฐยิตฺถ วเน มิคาฯ

[2184]

‘‘สีโห เจ นํ วิเหเฐยฺย, พฺยคฺโฆ ทีปิ จ ลกฺขณํ;

เนว ชาลีกุมารสฺส, กุโต กณฺหาชินา สิยา;

อุภเยเนว ชีเยถ, ปติํ ปุตฺเต จ ลกฺขณา’’ติฯ