อญฺญา ปูรณกถา นาม โหติ, เอโก คาเม โถกํ เตลํ ลภิตฺวา วิหารํ อาคโต สามเณรํ ภณติ – ‘‘ตฺวํ อชฺช กุหิํ คโต, คาโม เอกเตโล อโหสี’’ติ วา ปจฺฉิกาย ฐปิตํ ปูวขณฺฑํ ลภิตฺวา ‘‘อชฺช คาเม ปจฺฉิกาหิ ปูเว จาเรสุ’’นฺติ วา, อยํ มุสาวาโทว โหติฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

ติสมุฏฺฐานํ – กายจิตฺตโต วาจาจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติ, กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ติเวทนนฺติฯ

มุสาวาทสิกฺขาปทํ ปฐมํฯ

2. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา

[12] ทุติยสิกฺขาปเท โอมสนฺตีติ โอวิชฺฌนฺติฯ ขุํเสนฺตีติ อกฺโกสนฺติฯ วมฺเภนฺตีติ ปธํเสนฺติฯ

[13] ภูตปุพฺพนฺติ อิทํ วตฺถุํ ภควา โอมสวาทครหณตฺถํ อาหริฯ นนฺทิวิสาโล นามาติ นนฺทีติ ตสฺส พลีพทฺทสฺส นามํ, วิสาณานิ ปนสฺส วิสาลานิ, ตสฺมา ‘‘นนฺทิวิสาโล’’ติ วุจฺจติฯ โพธิสตฺโต เตน สมเยน นนฺทิวิสาโล นาม โหติฯ พฺราหฺมโณ ตํ ยาคุภตฺตาทีหิ อติวิย โปเสสิฯ อถ โส พฺราหฺมณํ อนุกมฺปมาโน ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺเถว อฏฺฐาสีติ อเหตุกปฏิสนฺธิกาเลปิ ปรขุํสนํ อมนาปโตเยว ปจฺเจสิ, ตสฺมา พฺราหฺมณสฺส โทสํ ทสฺเสตุกาโม อฏฺฐาสิฯ สกฏสตํ อติพทฺธํ ปวฏฺเฏสีติ ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา เหฏฺฐารุกฺเข ทตฺวา เอกาพทฺธํ กตฺวา มุคฺคมาสวาลุกาทีหิ ปุณฺณํ สกฏสตํ ปวฏฺเฏนฺโต, กิญฺจาปิ ปุพฺเพ ปติฏฺฐิตารปฺปเทสํ ปุน อเร ปตฺเต ปวฏฺฏิตํ โหติ, โพธิสตฺโต ปน ปุริมสกเฏน ปติฏฺฐิตฏฺฐาเน ปจฺฉิมสกฏํ ปติฏฺฐาเปตุํ สกฏสตปฺปมาณํ ปเทสํ ปวฏฺเฏสิฯ โพธิสตฺตานญฺหิ สิถิลกรณํ นาม นตฺถิฯ เตน จตฺตมโน อหูติ เตน พฺราหฺมณสฺส ธนลาเภน อตฺตโน กมฺเมน จ โส นนฺทิวิสาโล อตฺตมโน อโหสิฯ

[15] อกฺโกเสนปีติ เอตฺถ ปน ยสฺมา ปรโต ‘‘ทฺเว อกฺโกสา – หีโน จ อกฺโกโส อุกฺกฏฺโฐ จ อกฺโกโส’’ติ วิภชิตุกาโม, ตสฺมา ยถา ปุพฺเพ ‘‘หีเนนปิ อกฺโกเสน ขุํเสนฺตี’’ติ วุตฺตํ; เอวํ อวตฺวา ‘‘อกฺโกเสน’’ อิจฺเจวมาหฯ เวนชาตีติ ตจฺฉกชาติ; เวณุการชาตีติปิ วทนฺติฯ เนสาทชาตีติ มิคลุทฺทกาทิชาติฯ

รถการชาตีติ จมฺมการชาติฯ ปุกฺกุสชาตีติ ปุปฺผฉฑฺฑกชาติฯ อวกณฺณกาทิ ทาสานํ นามํ โหติ; ตสฺมา หีนํฯ โอญฺญาตนฺติ อวญฺญาตํ; ‘‘อุญฺญาต’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ อวญฺญาตนฺติ วมฺเภตฺวา ญาตํฯ หีฬิตนฺติ ชิคุจฺฉิตํ ฯ ปริภูตนฺติ กิเมเตนาติติ ปริภวกตํฯ อจิตฺตีกตนฺติ น ครุกตํฯ

โกฏฺฐกกมฺมนฺติ ตจฺฉกกมฺมํฯ มุทฺทาติ หตฺถมุทฺทาคณนาฯ คณนาติ อจฺฉิทฺทกาทิอวเสสคณนาฯ เลขาติ อกฺขรเลขาฯ มธุเมหาพาโธ เวทนาย อภาวโต ‘‘อุกฺกฏฺโฐ’’ติ วุตฺโตฯ ปาฏิกงฺขาติ อิจฺฉิตพฺพาฯ ยกาเรน วา ภกาเรน วาติ ยการภกาเร โยเชตฺวา โย อกฺโกโสฯ กาฏโกฏจิกาย วาติ ‘‘กาฏ’’นฺติ ปุริสนิมิตฺตํ, ‘‘โกฏจิกา’’ติ อิตฺถินิมิตฺตํ; เอเตหิ วา โย อกฺโกโส, เอโส หีโน นาม อกฺโกโสติฯ

[16] อิทานิ เตสํ ชาติอาทีนํ ปเภทวเสน อาปตฺติํ อาโรเปตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขุํเสตุกาโม วมฺเภตุกาโม มงฺกุกตฺตุกาโมติ อกฺโกสิตุกาโม ปธํสิตุกาโม ครหิตุกาโม นิตฺเตชํ กตฺตุกาโมติ อตฺโถฯ หีเนน หีนนฺติ หีเนน ชาติวจเนน หีนชาติกํฯ เอเตน อุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ หีเนน หีนํ วทนฺโต กิญฺจาปิ สจฺจํ วทติ, โอมสิตุกามตาย ปนสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํฯ อุกฺกฏฺเฐน หีนํ วทนฺโต จ กิญฺจาปิ อลิกํ ภณติ, โอมสิตุกามตาย ปน อิมินาว สิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ, น ปุริเมนฯ โยปิ ‘‘อติจณฺฑาโลสิ, อติพฺราหฺมโณสิ, ทุฏฺฐจณฺฑาโลสิ, ทุฏฺฐพฺราหฺมโณสี’’ติอาทีนิ วทติ, โสปิ อาปตฺติยา กาเรตพฺโพฯ

[26] สนฺติ อิเธกจฺเจติ วาเร ปน ปริหริตฺวา วุตฺตภาเวน ทุกฺกฏํฯ เอเสว นโย เย นูน…เป.… น มยนฺติ วาเรสุปิฯ อนุปสมฺปนฺเน ปน จตูสุปิ วาเรสุ ทุกฺกฏเมวฯ โจโรสิ คณฺฐิเภทโกสีติอาทิวจเนหิ ปน อุปสมฺปนฺเนปิ อนุปมฺปนฺเนปิ สพฺพวาเรสุ ทุกฺกฏเมวฯ ทวกมฺยตาย ปน อุปสมฺปนฺเนปิ อนุปสมฺปนฺเนปิ สพฺพวาเรสุ ทุพฺภาสิตํฯ ทวกมฺยตา นาม เกฬิหสาธิปฺปายตาฯ อิมสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท ฐเปตฺวา ภิกฺขุํ ภิกฺขุนีอาทโย สพฺพสตฺตา อนุปสมฺปนฺนฏฺฐาเน ฐิตาติ เวทิตพฺพาฯ

[35] อตฺถปุเรกฺขารสฺสาติอาทีสุ ปาฬิยา อตฺถํ วณฺณยนฺโต อตฺถปุเรกฺขาโร; ปาฬิํ วาเจนฺโต ธมฺมปุเรกฺขาโร; อนุสิฏฺฐิยํ ฐตฺวา ‘‘อิทานิปิ จณฺฑาโลสิ, ปาปํ มา อกาสิ, มา ตโม ตมปรายโณ อโหสี’’ติอาทินา นเยน กเถนฺโต อนุสาสนีปุเรกฺขาโร นามาติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

ติสมุฏฺฐานํ – กายจิตฺตโต วาจาจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติฯ กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ ทุพฺภาสิตาปตฺติ ปเนตฺถ วาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐาติ, กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, อกุสลจิตฺตํ, ทฺวิเวทนํ สุขา จ มชฺฌตฺตา จาติฯ

โอมสวาทสิกฺขาปทํ ทุติยํฯ

3. เปสุญฺญสิกฺขาปทวณฺณนา

[36] ตติยสิกฺขาปเท – ภณฺฑนชาตานนฺติ สญฺชาตภณฺฑนานํฯ ภณฺฑนนฺติ กลหสฺส ปุพฺพภาโค, ‘‘อิมินา จ อิมินา จ อิทํ กตํ; เอวํ วุตฺเต เอวํ วกฺขามา’’ติอาทิกํ สกสกปกฺเข สมฺมนฺตนํฯ กลโหติ อาปตฺติคามิโก กายวาจาวีติกฺกโมฯ วิวาโทติ วิคฺคาหิกกถาฯ ตํ วิวาทํ อาปนฺนานํ วิวาทาปนฺนานํฯ เปสุญฺญนฺติ ปิสุณวาจํ, ปิยภาวสฺส สุญฺญกรณวาจนฺติ วุตฺตํ โหติฯ