10. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา

[86] ทสมสิกฺขาปเท – ชาตา จ ปถวี อชาตา จ ปถวีติ อิเมหิ ปเทหิ ชาตปถวิญฺจ อชาตปถวิญฺจ ทสฺเสติฯ อปฺปปาสาณาทีสุ อปฺปา ปาสาณา เอตฺถาติ อปฺปปาสาณาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ มุฏฺฐิปฺปมาณโต อุปริ ปาสาณาติ เวทิตพฺพา, มุฏฺฐิปฺปมาณา สกฺขราฯ กถลาติ กปาลขณฺฑานิฯ มรุมฺพาติ กฏสกฺขราฯ วาลิกาติ วาลุกาเยวฯ เยภุยฺเยน ปํสุกาติ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาสา ปํสุ, เอโก ปาสาณาทีสุ อญฺญตโรฯ อทฑฺฒาปีติ อุทฺธนปตฺตปจนกุมฺภการาวาปาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒาฯ สา ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธปํสุอาทีสุ อญฺญตราว เวทิตพฺพาฯ เยภุยฺเยนสกฺขราติ พหุตรา สกฺขราฯ หตฺถิกุจฺฉิยํ กิร เอกปจฺฉิปูรํ อาหราเปตฺวา โทณิยํ โธวิตฺวา ปถวิยา เยภุยฺเยน สกฺขรภาวํ ญตฺวา สยํ ภิกฺขู โปกฺขรณิํ ขณิํสุฯ ยานิ ปน มชฺเฌ ‘‘อปฺปปํสุ อปฺปมตฺติกา’’ติ ทฺเว ปทานิ, ตานิ เยภุยฺเยนปาสาณาทิปญฺจกเมว ปวิสนฺติ เตสํเยว หิ ทฺวินฺนํ ปเภททสฺสนเมตํฯ สยํ ขณติ อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ เอตฺถ ปหาเร ปหาเร ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํฯ สกิํ อาณตฺโต พหุกมฺปิ ขณตีติ สเจปิ สกลทิวสํ ขณติ, อาณาปกสฺส เอกํเยว ปาจิตฺติยํฯ สเจ ปน กุสิโต โหติ, ปุนปฺปุนํ อาณาเปตพฺโพฯ ตํ อาณาเปตฺวา ขณาเปนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํฯ อยํ ตาว ปาฬิวณฺณนาฯ

อยํ ปน ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย – ‘‘โปกฺขรณิํ ขณา’’ติ วทติ, วฏฺฏติฯ ขตาเยว หิ โปกฺขรณี นาม โหติ, ตสฺมา อยํ กปฺปิยโวหาโรฯ เอส นโย ‘‘วาปิํ ตฬากํ อาวาฏํ ขณา’’ติอาทีสุปิฯ ‘‘อิมํ โอกาสํ ขณ, อิมสฺมิํ โอกาเส โปกฺขรณิํ ขณา’’ติ วตฺตุํ ปน น วฏฺฏติฯ ‘‘กนฺทํ ขณ, มูลํ ขณา’’ติ อนิยาเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อิมํ วลฺลิํ ขณ, อิมสฺมิํ โอกาเส กนฺทํ วา มูลํ วา ขณา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ โปกฺขรณิํ โสเธนฺเตหิ โย กุเฏหิ อุสฺสิญฺจิตุํ สกฺกา โหติ ตนุกกทฺทโม, ตํ อปเนตุํ วฏฺฏติ, พหลํ น วฏฺฏติฯ อาตเปน สุกฺขกทฺทโม ผลติ, ตตฺร โย เหฏฺฐา ปถวิยา อสมฺพทฺโธ, ตเมว อปเนตุํ วฏฺฏติฯ อุทเกน คตฏฺฐาเน อุทกปปฺปฏโก นาม โหติ, วาตปฺปหาเรน จลติ, ตํ อปเนตุํ วฏฺฏติฯ

โปกฺขรณีอาทีนํ ตฏํ ภิชฺชิตฺวา อุทกสามนฺตา ปตติ, สเจ โอมกจาตุมาสํ โอวฏฺฐํ, ฉินฺทิตุํ วา ภินฺทิตุํ วา วฏฺฏติ, จาตุมาสโต อุทฺธํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปน อุทเกเยว ปตติ, เทเว อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺเฐปิ อุทเกเยว อุทกสฺส ปติตตฺตา วฏฺฏติฯ ปาสาณปิฏฺฐิยํ โสณฺฑิํ ขณนฺติ, สเจ ตตฺถ ปฐมเมว สุขุมรชํ ปตติ, ตญฺเจ เทเวน โอวฏฺฐํ โหติ, จาตุมาสจฺจเยน อกปฺปิยปถวีสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ อุทเก ปริยาทิณฺเณ โสณฺฑิํ โสเธนฺเตหิ ตํ วิโกเปตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปฐมเมว อุทเกน ปูรติ, ปจฺฉา รชํ ปตติ, ตํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติฯ ตตฺถ หิ เทเว วสฺสนฺเตปิ อุทเกเยว อุทกํ ปตตีติฯ ปิฏฺฐิปาสาเณ สุขุมรชํ โหติ, เทเว ผุสายนฺเต อลฺลียติ, ตมฺปิ จาตุมาสจฺจเยน วิโกเปตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปน อกตปพฺภาเร วมฺมิโก อุฏฺฐิโต โหติ, ยถาสุขํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติฯ สเจ อพฺโภกาเส อุฏฺฐหติ, โอมกจาตุมาสํ โอวฏฺโฐเยว วฏฺฏติฯ รุกฺขาทีสุ อารุฬฺหอุปจิกามตฺติกายปิ เอเสว นโยฯ คณฺฑุปฺปาทคูถมูสิกุกฺกรโคกณฺฏกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

โคกณฺฏโก นาม คาวีนํ ขุรจฺฉินฺนกทฺทโม วุจฺจติฯ สเจ ปน เหฏฺฐิมตเลน ภูมิสมฺพนฺโธ โหติ, เอกทิวสมฺปิ น วฏฺฏติฯ กสิตฏฺฐาเนปิ นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑํ คณฺหนฺตสฺส เอเสว นโยฯ ปุราณเสนาสนํ โหติ อจฺฉทนํ วา วินฏฺฐจฺฉทนํ วา, อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺฐํ ชาตปถวีสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ ตโต อวเสสํ ฉทนิฏฺฐกํ วา โคปานสีอาทิกํ อุปกรณํ วา ‘‘อิฏฺฐกํ คณฺหามิ โคปนสิํ ภิตฺติปาทํ ปทรตฺถรณํ ปาสาณตฺถมฺภํ คณฺหามี’’ติ สญฺญาย คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ เตน สทฺธิํ มตฺติกา ปตติ, อนาปตฺติฯ ภิตฺติมตฺติกํ คณฺหนฺตสฺส ปน อาปตฺติฯ สเจ ยา ยา อตินฺตา ตํ ตํ คณฺหาติ, อนาปตฺติฯ

อนฺโตเคเห มตฺติกาปุญฺโช โหติ, ตสฺมิํ เอกทิวสํ โอวฏฺเฐ เคหํ ฉาเทนฺติ, สเจ สพฺโพ ตินฺโต จาตุมาสจฺจเยน ชาตปถวีเยวฯ อถสฺส อุปริภาโคเยว ตินฺโต, อนฺโต อตินฺโต, ยตฺตกํ ตินฺตํ ตํ กปฺปิยการเกหิ กปฺปิยโวหาเรน อปนาเมตฺวา เสสํ ยถาสุขํ วฬญฺเชตุํ วฏฺฏติฯ อุทเกน เตเมตฺวา เอกาพทฺธาเยว หิ ชาตปถวี โหติ, น อิตราติฯ

อพฺโภกาเส มตฺติกาปากาโร โหติ, อติเรกจาตุมาสํ เจ โอวฏฺโฐ ชาตปถวีสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ตตฺถ ลคฺคปํสุํ ปน อลฺลหตฺเถน ฉุปิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ สเจ อิฏฺฐกปากาโร โหติ, เยภุยฺเยนกถลฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, ยถาสุขํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติฯ อพฺโภกาเส ฐิตมณฺฑปตฺถมฺภํ อิโต จิโต จ สญฺจาเลตฺวา ปถวิํ วิโกเปนฺเตน คเหตุํ น วฏฺฏติ, อุชุกเมว อุทฺธริตุํ วฏฺฏติฯ อญฺญมฺปิ สุกฺขรุกฺขํ วา สุกฺขขาณุกํ วา คณฺหนฺตสฺส เอเสว นโยฯ นวกมฺมตฺถํ ปาสาณํ วา รุกฺขํ วา ทณฺฑเกหิ อุจฺจาเลตฺวา ปวฏฺเฏนฺตา คจฺฉนฺติ, ตตฺถ ปถวี ภิชฺชติ, สเจ สุทฺธจิตฺตา ปวฏฺเฏนฺติ, อนาปตฺติฯ อถ ปน เตน อปเทเสน ปถวิํ ภินฺทิตุกามาเยว โหนฺติ, อาปตฺติฯ สาขาทีนิ กฑฺฒนฺตานมฺปิ ปถวิยํ ทารูนิ ผาเลนฺตานมฺปิ เอเสว นโยฯ

ปถวิยํ อฏฺฐิสูจิกณฺฏกาทีสุปิ ยํกิญฺจิ อาโกเฏตุํ วา ปเวเสตุํ วา น วฏฺฏติฯ ปสฺสาวธาราย เวเคน ปถวิํ ภินฺทิสฺสามีติ เอวํ ปสฺสาวมฺปิ กาตุํ น วฏฺฏติ, กโรนฺตสฺส ภิชฺชติ, อาปตฺติฯ วิสมภูมิํ สมํ กริสฺสามีติ สมฺมุญฺชนิยา ฆํสิตุมฺปิ น วฏฺฏติ, วตฺตสีเสเนว หิ สมฺมชฺชิตพฺพํฯ เกจิ กตฺตรยฏฺฐิยา ภูมิํ โกฏฺเฏนฺติ, ปาทงฺคุฏฺฐเกน วิลิขนฺติ, ‘‘จงฺกมิตฏฺฐานํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ ปุนปฺปุนํ ภูมิํ ภินฺทนฺตา จงฺกมนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติฯ วีริยสมฺปคฺคหตฺถํ ปน สมณธมฺมํ กโรนฺเตน สุทฺธจิตฺเตน จงฺกมิตุํ วฏฺฏติ, ‘‘หตฺถํ โธวิสฺสามา’’ติ ปถวิยํ ฆํสนฺติ, น วฏฺฏติฯ อฆํสนฺเตน ปน อลฺลหตฺถํ ปถวิยํ ฐเปตฺวา รชํ คเหตุํ วฏฺฏติฯ เกจิ กณฺฑุกจฺฉุอาทีหิ อาพาธิกา ฉินฺนตฏาทีสุ องฺคปจฺจงฺคานิ ฆํสนฺติ น วฏฺฏติฯ

[87] ขณติ วา ขณาเปติ วาติ อนฺตมโส ปาทงฺคุฏฺฐเกนปิ สมฺมชฺชนีสลากายปิ สยํ วา ขณติ, อญฺเญน วา ขณาเปติฯ ภินฺทติ วา เภทาเปติ วาติ อนฺตมโส อุทกมฺปิ ฉฑฺเฑนฺโต สยํ วา ภินฺทติ, อญฺเญน วา ภินฺทาเปติฯ ทหติ วา ทหาเปติ วาติ อนฺตมโส ปตฺตมฺปิ ปจนฺโต สยํ วา ทหติ, อญฺเญน วา ทหาเปติฯ ยตฺตเกสุ ฐาเนสุ อคฺคิํ เทติ วา ทาเปติ วา ตตฺตกานิ ปาจิตฺติยานิฯ ปตฺตํ ปจนฺเตนปิ หิ ปุพฺเพ ปกฺกฏฺฐาเนเยว หิ ปจิตพฺโพฯ อทฑฺฒาย ปถวิยา อคฺคิํ ฐเปตุํ น วฏฺฏติฯ ปตฺตปจนกปาลสฺส ปน อุปริ อคฺคิํ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ

ทารูนํ อุปริ ฐเปติ , โส อคฺคิ ตานิ ทหนฺโต คนฺตฺวา ปถวิํ ทหติ, น วฏฺฏติฯ อิฏฺฐกกปาลาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺราปิ หิ อิฏฺฐกาทีนํเยว อุปริ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ กสฺมา? เตสํ อนุปาทานตฺตาฯ น หิ ตานิ อคฺคิสฺส อุปาทานสงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ สุกฺขขาณุสุกฺขรุกฺขาทีสุปิ อคฺคิํ ทาตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปน ปถวิํ อปฺปตฺตเมว นิพฺพาเปตฺวา คมิสฺสามีติ เทติ, วฏฺฏติฯ ปจฺฉา นิพฺพาเปตุํ น สกฺโกติ, อวิสยตฺตา อนาปตฺติฯ ติณุกฺกํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต หตฺเถ ฑยฺหมาเน ภูมิยํ ปาเตติ, อนาปตฺติฯ ปติตฏฺฐาเนเยว อุปาทานํ ทตฺวา อคฺคิํ กาตุํ วฏฺฏตีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํฯ ทฑฺฒปถวิยา จ ยตฺตกํ ฐานํ อุสุมาย อนุคตํ, สพฺพํ วิโกเปตุํ วฏฺฏตีติ ตตฺเถว วุตฺตํฯ โย ปน อชานนโก ภิกฺขุ อรณีสหิเตน อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา หตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา ‘‘กิํ กโรมี’’ติ วทติ, ‘‘ชาเลหี’’ติ วตฺตพฺโพ, ‘‘หตฺโถ ฑยฺหตี’’ติ วทติ, ‘‘ยถา น ฑยฺหติ ตถา กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ ‘‘ภูมิยํ ปาเตหี’’ติ ปน น วตฺตพฺโพฯ สเจ หตฺเถ ฑยฺหมาเน ปาเตติ ‘‘ปถวิํ ทหิสฺสามี’’ติ อปาติตตฺตา อนาปตฺติฯ ปติตฏฺฐาเน ปน อคฺคิํ กาตุํ วฏฺฏตีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ

[88] อนาปตฺติ อิมํ ชานาติอาทีสุ ‘‘อิมสฺส ถมฺภสฺส อาวาฏํ ชาน, มหามตฺติกํ ชาน, ถุสมตฺติกํ ชาน, มหามตฺติกํ เทหิ, ถุสมตฺติกํ เทหิ, มตฺติกํ อาหร, ปํสุํ อาหร, มตฺติกาย อตฺโถ, ปํสุนา อตฺโถ, อิมสฺส ถมฺภสฺส อาวาฏํ กปฺปิยํ กโรหิ, อิมํ มตฺติกํ กปฺปิยํ กโรหิ, อิมํ ปํสุํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อสญฺจิจฺจาติ ปาสาณรุกฺขาทีนิ วา ปวฏฺเฏนฺตสฺส กตฺตรทณฺเฑน วา อาหจฺจ อาหจฺจ คจฺฉนฺตสฺส ปถวี ภิชฺชติ, สา ‘‘เตน ภินฺทิสฺสามี’’ติ เอวํ สญฺจิจฺจ อภินฺนตฺตา อสญฺจิจฺจ ภินฺนา นาม โหติฯ อิติ อสญฺจิจฺจ ภินฺทนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อสติยาติ อญฺญวิหิโต เกนจิ สทฺธิํ กิญฺจิ กเถนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกน วา กตฺตรยฏฺฐิยา วา ปถวิํ วิลิขนฺโต ติฏฺฐติ, เอวํ อสติยา วิลิขนฺตสฺส วา ภินฺทนฺตสฺส วา อนาปตฺติฯ

อชานนฺตสฺสาติ อนฺโตเคเห โอวฏฺฐํ ฉนฺนํ ปถวิํ ‘‘อกปฺปิยปถวี’’ติ น ชานาติ, ‘‘กปฺปิยปถวี’’ติ สญฺญาย วิโกเปติ, ‘‘ขณามิ ภินฺทามิ ทหามี’’ติ วา น ชานาติ , เกวลํ สงฺโคปนตฺถาย ขณิตฺตาทีนิ วา ฐเปติ, ฑยฺหมานหตฺโถ วา อคฺคิํ ปาเตติ, เอวํ อชานนฺตสฺส อนาปตฺติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

ติสมุฏฺฐานํ – กายจิตฺตโต วาจาจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติฯ กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติฯ

ปถวีขณนสิกฺขาปทํ ทสมํฯ

สมตฺโต วณฺณนากฺกเมน มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ

2. ภูตคามวคฺโค

1. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา

[89] เสนาสนวคฺคสฺส ปฐมสิกฺขาปเท – อนาทิยนฺโตติ ตสฺสา วจนํ อคณฺหนฺโตฯ ทารกสฺส พาหุํ อาโกเฏสีติ อุกฺขิตฺตํ ผรสุํ นิคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโต มนุสฺสานํ จกฺขุวิสยาตีเต มหาราชสนฺติกา ลทฺเธ รุกฺขฏฺฐกทิพฺพวิมาเน นิปนฺนสฺส ทารกสฺส พาหุํ ถนมูเลเยว ฉินฺทิฯ น โข เมตํ ปติรูปนฺติอาทิมฺหิ อยํ สงฺเขปวณฺณนา – หิมวนฺเต กิร ปกฺขทิวเสสุ เทวตาสนฺนิปาโต โหติ, ตตฺถ รุกฺขธมฺมํ ปุจฺฉนฺติ – ‘‘ตฺวํ รุกฺขธมฺเม ฐิตา น ฐิตา’’ติ? รุกฺขธมฺโม นาม รุกฺเข ฉิชฺชมาเน รุกฺขเทวตาย มโนปโทสสฺส อกรณํฯ ตตฺถ ยา เทวตา รุกฺขธมฺเม อฏฺฐิตา โหติ, สา เทวตาสนฺนิปาตํ ปวิสิตุํ น ลภติฯ อิติ สา เทวตา อิมญฺจ รุกฺขธมฺเม อฏฺฐานปจฺจยํ อาทีนวํ อทฺทส, ภควโต จ สมฺมุขา สุตปุพฺพธมฺมเทสนานุสาเรน ตถาคตสฺส ฉทฺทนฺตาทิกาเล ปุพฺพจริตํ อนุสฺสริฯ เตนสฺสา เอตทโหสิ – ‘‘น โข เมตํ ปติรูปํ…เป.… โวโรเปยฺย’’นฺติฯ ยํนูนาหํ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจยฺยนฺติ อิทํ ปนสฺสา ‘‘อยํ ภิกฺขุ สปิติโก ปุตฺโต, อทฺธา ภควา อิมํ อิมสฺส อชฺฌาจารํ สุตฺวา มริยาทํ พนฺธิสฺสติ, สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสตี’’ติ ปฏิสญฺจิกฺขนฺติยา อโหสิฯ สจชฺช ตฺวํ เทวเตติ สเจ อชฺช ตฺวํ เทวเตฯ ปสเวยฺยาสีติ ชเนยฺยาสิ อุปฺปาเทยฺยาสิฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ภควา ตํ เทวตํ สญฺญาเปนฺโต –