9. ทุฏฺฐุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา

[78] นวมสิกฺขาปเท – ทุฏฺฐุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสาติ อิมิสฺสา ปาฬิยา ‘‘ปาราชิกานิ ทุฏฺฐุลฺลสทฺทตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, สงฺฆาทิเสสํ ปน อิธ อธิปฺเปต’’นฺติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ วิจารณา – สเจ ปาราชิกํ อาโรเจนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ น ภเวยฺย, ยถา สมาเนปิ ภิกฺขุ-ภิกฺขุนีนํ อุปสมฺปนฺนสทฺเท ยตฺถ ภิกฺขุนี อนธิปฺเปตา โหติ, ตตฺถ ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา อวเสโส อนุปสมฺปนฺโนติ วุจฺจติ; เอวมิธ สมาเนปิ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสานํ ทุฏฺฐุลฺลสทฺเท ยทิ ปาราชิกํ อนธิปฺเปตํ, ‘‘ทุฏฺฐุลฺลา นาม อาปตฺติ เตรส สงฺฆาทิเสสา’’ติ เอตเทว วตฺตพฺพํ สิยาฯ ตตฺถ ภเวยฺย ‘‘โย ปาราชิกํ อาปนฺโน, โส ภิกฺขุภาวโต จุโต, ตสฺมา ตสฺส อาปตฺติํ อาโรเจนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชตี’’ติฯ เอวํ สติ อกฺโกสนฺโตปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺเชยฺย, ปาจิตฺติยเมว จ อาปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อญฺญตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตญฺเจ อสุทฺธทิฏฺฐิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. 389)ฯ เอวํ ปาฬิยา วิจาริยมานาย ปาราชิกํ อาโรเจนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว ทิสฺสติฯ กิญฺจาปิ ทิสฺสติ, อถ โข สพฺพอฏฺฐกถาสุ วุตฺตตฺตา อฏฺฐกถาจริยาว เอตฺถ ปมาณํ, น อญฺญา วิจารณาฯ ปุพฺเพปิ จ อาโวจุมฺห – ‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต, โย ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว ญาโต’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา)ฯ อฏฺฐกถาจริยา หิ พุทฺธสฺส อธิปฺปายํ ชานนฺติฯ

อิมินาปิ เจตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํฯ อญฺญตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ หิ วุตฺตํฯ ภิกฺขุสมฺมุติยา จ อาโรจนํ อายติํ สํวรตฺถาย ปุน ตถารูปํ อาปตฺติํ อนาปชฺชนตฺถาย ภควตา อนุญฺญาตํ, น ตสฺส ภิกฺขุโน อวณฺณมตฺตปฺปกาสนตฺถาย, สาสเน จสฺส ปติฏฺฐานิเสธนตฺถาย , น จ ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส ปุน ตถารูปาย อาปตฺติยา อนาปชฺชเนน ภิกฺขุภาโว นาม อตฺถิฯ ตสฺมา ‘‘ปาราชิกานิ ทุฏฺฐุลฺลสทฺทตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, สงฺฆาทิเสสํ ปน อิธาธิปฺเปต’’นฺติ ยํ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตเมวฯ

[80] อตฺถิ ภิกฺขุสมฺมุติ อาปตฺติปริยนฺตาติอาทีสุ ปน ยา อยํ ภิกฺขุสมฺมุติ วุตฺตา, สา น กตฺถจิ อาคตา, อิธ วุตฺตตฺตาเยว ปน อภิณฺหาปตฺติกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา เอวเมส ปเรสุ หิโรตฺตปฺเปนาปิ อายติํ สํวรํ อาปชฺชิสฺสตีติ ตสฺส ภิกฺขุโน หิเตสิตาย ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา สงฺเฆน กาตพฺพาติ เวทิตพฺพาติฯ

[82] อทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ อาโรเจติ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺเธ อาโรเจนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ มหาปจฺจริยํ ปน ปาราชิกํ อาโรเจนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ วา อทุฏฺฐุลฺลํ วา อชฺฌาจารนฺติ เอตฺถ อาทิโต ปญฺจ สิกฺขาปทานิ ทุฏฺฐุลฺโล นาม อชฺฌาจาโร, เสสานิ อทุฏฺฐุลฺโลฯ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิกายสํสคฺคทุฏฺฐุลฺลอตฺตกามา ปนสฺส อชฺฌาจาโร นามาติ วุตฺตํฯ

[83] วตฺถุํ อาโรเจตีติ ‘‘อยํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ อาปนฺโน, ทุฏฺฐุลฺลํ อาปนฺโน, อตฺตกามํ อาปนฺโน’’ กายสํสคฺคํ อาปนฺโนติ เอวํ วทนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อาปตฺติํ อาโรเจตีติ เอตฺถ ‘‘อยํ ปาราชิกํ อาปนฺโน, สงฺฆาทิเสสํ ถุลฺลจฺจยํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏํ ทุพฺภาสิตํ อาปนฺโน’’ติ วทติ อนาปตฺติฯ ‘‘อยํ อสุจิํ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา ปน นเยน วตฺถุนา สทฺธิํ อาปตฺติํ ฆเฏตฺวา อาโรเจนฺตสฺเสว อาปตฺติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

ติสมุฏฺฐานํ – กายจิตฺตโต วาจาจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติ, กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ทุฏฺฐุลฺลาโรจนสิกฺขาปทํ นวมํฯ

10. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา

[86] ทสมสิกฺขาปเท – ชาตา จ ปถวี อชาตา จ ปถวีติ อิเมหิ ปเทหิ ชาตปถวิญฺจ อชาตปถวิญฺจ ทสฺเสติฯ อปฺปปาสาณาทีสุ อปฺปา ปาสาณา เอตฺถาติ อปฺปปาสาณาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ มุฏฺฐิปฺปมาณโต อุปริ ปาสาณาติ เวทิตพฺพา, มุฏฺฐิปฺปมาณา สกฺขราฯ กถลาติ กปาลขณฺฑานิฯ มรุมฺพาติ กฏสกฺขราฯ วาลิกาติ วาลุกาเยวฯ เยภุยฺเยน ปํสุกาติ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาสา ปํสุ, เอโก ปาสาณาทีสุ อญฺญตโรฯ อทฑฺฒาปีติ อุทฺธนปตฺตปจนกุมฺภการาวาปาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒาฯ สา ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธปํสุอาทีสุ อญฺญตราว เวทิตพฺพาฯ เยภุยฺเยนสกฺขราติ พหุตรา สกฺขราฯ หตฺถิกุจฺฉิยํ กิร เอกปจฺฉิปูรํ อาหราเปตฺวา โทณิยํ โธวิตฺวา ปถวิยา เยภุยฺเยน สกฺขรภาวํ ญตฺวา สยํ ภิกฺขู โปกฺขรณิํ ขณิํสุฯ ยานิ ปน มชฺเฌ ‘‘อปฺปปํสุ อปฺปมตฺติกา’’ติ ทฺเว ปทานิ, ตานิ เยภุยฺเยนปาสาณาทิปญฺจกเมว ปวิสนฺติ เตสํเยว หิ ทฺวินฺนํ ปเภททสฺสนเมตํฯ สยํ ขณติ อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ เอตฺถ ปหาเร ปหาเร ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํฯ สกิํ อาณตฺโต พหุกมฺปิ ขณตีติ สเจปิ สกลทิวสํ ขณติ, อาณาปกสฺส เอกํเยว ปาจิตฺติยํฯ สเจ ปน กุสิโต โหติ, ปุนปฺปุนํ อาณาเปตพฺโพฯ ตํ อาณาเปตฺวา ขณาเปนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํฯ อยํ ตาว ปาฬิวณฺณนาฯ

อยํ ปน ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย – ‘‘โปกฺขรณิํ ขณา’’ติ วทติ, วฏฺฏติฯ ขตาเยว หิ โปกฺขรณี นาม โหติ, ตสฺมา อยํ กปฺปิยโวหาโรฯ เอส นโย ‘‘วาปิํ ตฬากํ อาวาฏํ ขณา’’ติอาทีสุปิฯ ‘‘อิมํ โอกาสํ ขณ, อิมสฺมิํ โอกาเส โปกฺขรณิํ ขณา’’ติ วตฺตุํ ปน น วฏฺฏติฯ ‘‘กนฺทํ ขณ, มูลํ ขณา’’ติ อนิยาเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อิมํ วลฺลิํ ขณ, อิมสฺมิํ โอกาเส กนฺทํ วา มูลํ วา ขณา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ โปกฺขรณิํ โสเธนฺเตหิ โย กุเฏหิ อุสฺสิญฺจิตุํ สกฺกา โหติ ตนุกกทฺทโม, ตํ อปเนตุํ วฏฺฏติ, พหลํ น วฏฺฏติฯ อาตเปน สุกฺขกทฺทโม ผลติ, ตตฺร โย เหฏฺฐา ปถวิยา อสมฺพทฺโธ, ตเมว อปเนตุํ วฏฺฏติฯ อุทเกน คตฏฺฐาเน อุทกปปฺปฏโก นาม โหติ, วาตปฺปหาเรน จลติ, ตํ อปเนตุํ วฏฺฏติฯ