1. ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา

[656] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… สาฬฺโห มิคารนตฺตาติ เอตฺถ สาฬฺโหติ ตสฺส นามํ; มิคารมาตุยา ปน นตฺตา โหติ, เตน วุตฺตํ – ‘‘มิคารนตฺตา’’ติฯ นวกมฺมิกนฺติ นวกมฺมาธิฏฺฐายิกํฯ ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตาฯ พฺยตฺตาติ เวยฺยตฺติเกน สมนฺนาคตาฯ เมธาวินีติ ปาฬิคฺคหเณ สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อตฺถคฺคหเณ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา สมนฺนาคตาฯ ทกฺขาติ เฉกา; อวิรชฺฌิตฺวา สีฆํ กตฺตพฺพการินีติ อตฺโถฯ อนลสาติ อาลสิยวิรหิตาฯ ตตฺรุปายายาติ เตสุ เตสุ กมฺเมสุ อุปายภูตายฯ วีมํสายาติ กตฺตพฺพกมฺมุปปริกฺขาย ฯ สมนฺนาคตาติ สมฺปยุตฺตาฯ อลํ กาตุนฺติ สมตฺถา ตํ ตํ กมฺมํ กาตุํฯ อลํ สํวิธาตุนฺติ เอวญฺจ เอวญฺจ อิทํ โหตูติ เอวํ สํวิทหิตุมฺปิ สมตฺถาฯ กตากตํ ชานิตุนฺติ กตญฺจ อกตญฺจ ชานิตุํฯ เตติ เต อุโภ; สา จ สุนฺทรีนนฺทา โส จ สาฬฺโหติ อตฺโถฯ ภตฺตคฺเคติ ปริเวสนฏฺฐาเนฯ นิกูเฏติ โกณสทิสํ กตฺวา ทสฺสิเต คมฺภีเรฯ วิสฺสโร เม ภวิสฺสตีติ วิรูโป เม สโร ภวิสฺสติ; วิปฺปการสทฺโท ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ ปติมาเนนฺตีติ อเปกฺขมานาฯ กฺยาหนฺติ กิํ อหํฯ ชราทุพฺพลาติ ชราย ทุพฺพลาฯ จรณคิลานาติ ปาทโรเคน สมนฺนาคตาฯ

[657-8] อวสฺสุตาติ กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา; ตินฺตา กิลินฺนาติ อตฺโถฯ ปทภาชเน ปนสฺส ตเมว ราคํ คเหตฺวา ‘‘สารตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สารตฺตาติ วตฺถํ วิย รงฺคชาเตน กายสํสคฺคราเคน สุฏฺฐุ รตฺตาฯ อเปกฺขวตีติ ตสฺเสว ราคสฺส วเสน ตสฺมิํ ปุริเส ปวตฺตาย อเปกฺขาย สมนฺนาคตาฯ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ เตน ราเคน ตสฺมิํ ปุริเส พนฺธิตฺวา ฐปิตจิตฺตา วิยฯ เอส นโย ทุติยปทวิภงฺเคปิฯ ปุริสปุคฺคลสฺสาติ ปุริสสงฺขาตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ อธกฺขกนฺติ อกฺขกานํ อโธฯ อุพฺภชาณุมณฺฑลนฺติ ชาณุมณฺฑลานํ อุปริฯ ปทภาชเน ปน ปทปฏิปาฏิยา เอว ‘‘เหฏฺฐกฺขกํ อุปริชาณุมณฺฑล’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อุพฺภกปฺปรมฺปิ อุพฺภชาณุมณฺฑเลเนว สงฺคหิตํฯ เสสํ มหาวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ปุริมาโย อุปาทายาติ สาธารณปาราชิเกหิ ปาราชิกาโย จตสฺโส อุปาทายาติ อตฺโถฯ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาติ อิทํ ปน อิมิสฺสา ปาราชิกาย นามมตฺตํ, ตสฺมา ปทภาชเน น วิจาริตํฯ

[659] เอวํ อุทฺทิฏฺฐสิกฺขาปทํ ปทานุกฺกเมน วิภชิตฺวา อิทานิ อวสฺสุตาทิเภเทน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุภโตอวสฺสุเตติ อุภโตอวสฺสเว; ภิกฺขุนิยา เจว ปุริสสฺส จ กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตภาเว สตีติ อตฺโถฯ กาเยน กายํ อามสตีติ ภิกฺขุนี ยถาปริจฺฉินฺเนน กาเยน ปุริสสฺส ยํกิญฺจิ กายํ ปุริโส วา เยน เกนจิ กาเยน ภิกฺขุนิยา ยถาปริจฺฉินฺนํ กายํ อามสติ, อุภยถาปิ ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํฯ กาเยน กายปฏิพทฺธนฺติ วุตฺตปฺปกาเรเนว อตฺตโน กาเยน ปุริสสฺส กายปฏิพทฺธํฯ อามสตีติ เอตฺถ สยํ วา อามสตุ, ตสฺส วา อามสนํ สาทิยตุ, ถุลฺลจฺจยเมวฯ กายปฏิพทฺเธน กายนฺติ อตฺตโน วุตฺตปฺปการกายปฏิพทฺเธน ปุริสสฺส กายํฯ อามสตีติ อิธาปิ สยํ วา อามสตุ, ตสฺส วา อามสนํ สาทิยตุ, ถุลฺลจฺจยเมวฯ อวเสสปเทสุปิ อิมินาว นเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

สเจ ปน ภิกฺขุ เจว ภิกฺขุนี จ โหติ, ตตฺร เจ ภิกฺขุนี อามสติ, ภิกฺขุ นิจฺจโล หุตฺวา จิตฺเตน สาทิยติ, ภิกฺขุ อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพฯ สเจ ภิกฺขุ อามสติ, ภิกฺขุนี นิจฺจลา หุตฺวา จิตฺเตเนว อธิวาเสติ, กายงฺคํ อโจปยมานาปิ ปาราชิกกฺเขตฺเต ปาราชิเกน, ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต ถุลฺลจฺจเยน, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ทุกฺกเฏน กาเรตพฺพาฯ กสฺมา? ‘‘กายสํสคฺคํ สาทิเยยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ อยํ อฏฺฐกถาสุ วินิจฺฉโยฯ เอวํ ปน สติ กิริยาสมุฏฺฐานตา น ทิสฺสติ, ตสฺมา ตพฺพหุลนเยน สา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

[660] อุพฺภกฺขกนฺติ อกฺขกานํ อุปริฯ อโธชาณุมณฺฑลนฺติ ชาณุมณฺฑลานํ เหฏฺฐาฯ เอตฺถ จ อโธกปฺปรมฺปิ อโธชาณุมณฺฑเลเนว สงฺคหิตํฯ

[662] เอกโตอวสฺสุเตติ เอตฺถ กิญฺจาปิ เอกโตติ อวิเสเสน วุตฺตํ, ตถาปิ ภิกฺขุนิยา เอว อวสฺสุเต สติ อยํ อาปตฺติเภโท วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺฐาย วินิจฺฉโย – ภิกฺขุนี กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา, ปุริโสปิ ตเถวฯ อธกฺขเก อุพฺภชาณุมณฺฑเล กายปฺปเทเส กายสํสคฺคสาทิยเน สติ ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํฯ ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺคราโค, ปุริสสฺส เมถุนราโค วา เคหสฺสิตเปมํ วา สุทฺธจิตฺตํ วา โหตุ, ถุลฺลจฺจยเมวฯ ภิกฺขุนิยา เมถุนราโค, ปุริสสฺส กายสํสคฺคราโค วา เมถุนราโค วา คเหสฺสิตเปมํ วา สุทฺธจิตฺตํ วา โหตุ, ทุกฺกฏํฯ ภิกฺขุนิยา เคหสฺสิตเปมํ, ปุริสสฺส วุตฺเตสุ จตูสุ ยํ วา ตํ วา โหตุ, ทุกฺกฏเมวฯ ภิกฺขุนิยา สุทฺธจิตฺตํ, ปุริสสฺส วุตฺเตสุ จตูสุ ยํ วา ตํ วา โหตุ, อนาปตฺติฯ

สเจ ปน ภิกฺขุ เจว โหติ ภิกฺขุนี จ อุภินฺนํ กายสํสคฺคราโค, ภิกฺขุสฺส สงฺฆาทิเสโส, ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํฯ ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺคราโค, ภิกฺขุสฺส เมถุนราโค วา เคหสฺสิตเปมํ วา, ภิกฺขุนิยา ถุลฺลจฺจยํ, ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํฯ อุภินฺนํ เมถุนราโค วา เคหสฺสิตเปมํ วา, อุภินฺนมฺปิ ทุกฺกฏเมวฯ ยสฺส ยตฺถ สุทฺธจิตฺตํ, ตสฺส ตตฺถ อนาปตฺติฯ อุภินฺนมฺปิ สุทฺธจิตฺตํ, อุภินฺนมฺปิ อนาปตฺติฯ

[663] อนาปตฺติ อสญฺจิจฺจาติอาทีสุ วิรชฺฌิตฺวา วา อามสนฺติยา อญฺญวิหิตาย วา ‘‘อยํ ปุริโส วา อิตฺถี วา’’ติ อชานนฺติยา วา เตน ผุฏฺฐายปิ ตํ ผสฺสํ อสาทิยนฺติยา วา อามสเนปิ สติ อนาปตฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว ฯ

ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานํ – กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทฺวิเวทนนฺติฯ

ปฐมปาราชิกํฯ

2. ทุติยปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา

[664] ทุติเย ปาราชิเก – กจฺจิ โน สาติ กจฺจิ นุ สาฯ อวณฺโณติ อคุโณฯ อกิตฺตีติ นินฺทาฯ อยโสติ ปริวารวิปตฺติ; ปรมฺมุขครหา วาฯ

[665] วชฺชปฏิจฺฉาทิกาติ อิทมฺปิ อิมิสฺสา ปาราชิกาย นามมตฺตเมว, ตสฺมา ปทภาชเน น วิจาริตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

[666] สา วา อาโรเจตีติ ยา ปาราชิกํ อาปนฺนา, สา สยํ อาโรเจติฯ อฏฺฐนฺนํ ปาราชิกานํ อญฺญตรนฺติ ภิกฺขูหิ สาธารณานํ จตุนฺนํ อสาธารณานญฺจ จตุนฺนเมว อญฺญตรํฯ อิทญฺจ ปาราชิกํ ปจฺฉา ปญฺญตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อฏฺฐนฺน’’นฺติ วิภงฺเค วุตฺตํฯ ปุริเมน ปน สทฺธิํ ยุคฬตฺตา อิมสฺมิํ โอกาเส ฐปิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเตติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเตฯ วิตฺถารกถา ปเนตฺถ สปฺปาณกวคฺคมฺหิ ทุฏฺฐุลฺลสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ ตตฺร หิ ปาจิตฺติยํ, อิธ ปาราชิกนฺติ อยเมว วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ วชฺชปฏิจฺฉาทิกาติ อิทมฺปิอิมิสฺสา ปาราชิกาย นามมตฺถาเมว, ตสฺมา ปทภาชเน น วิจาริตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

ธุรนิกฺเขปสมุฏฺฐานํ – กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐาติ, อกิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ทุติยปาราชิกํฯ