[439-40] อุทฺทิสฺสมาเนติ อาจริเยน อนฺเตวาสิกสฺส อุทฺทิสฺสมาเน, โส ปน ยสฺมา อาจริเย อตฺตโน รุจิยา อุทฺทิสนฺเต วา อาจริยํ ยาจิตฺวา อนฺเตวาสิเกน อุทฺทิสาเปนฺเต วา โย นํ ธาเรติ, ตสฺมิํ สชฺฌายํ กโรนฺเต วา อุทฺทิสฺสมาโน นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘อุทฺทิสนฺเต วา อุทฺทิสาเปนฺเต วา สชฺฌายํ วา กโรนฺเต’’ติ ปทภาชนํ วุตฺตํฯ ขุทฺทานุขุทฺทเกหีติ ขุทฺทเกหิ จ อนุขุทฺทเกหิ จฯ ยาวเทวาติ เตสํ สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตานิ หิ เย อุทฺทิสนฺติ, อุทฺทิสาเปนฺติ สชฺฌายนฺติ วา, เตสํ ตาว สํวตฺตนฺติ ยาว ‘‘กปฺปติ นุ โข, น กปฺปติ นุ โข’’ติ กุกฺกุจฺจสงฺขาโต วิปฺปฏิสาโร วิเหสา วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต มโนวิเลโข จ อุปฺปชฺชติเยวฯ อถ วา ยาวเทวาติ อติสยววตฺถาปนํ; ตสฺส สํวตฺตนฺตีติ อิมินา สมฺพนฺโธ, กุกฺกุจฺจาย วิเหสาย วิเลขาย อติวิย สํวตฺตนฺติเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปสมฺปนฺนสฺส วินยํ วิวณฺเณตีติ อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก ตสฺส ตสฺมิํ วิมติํ อุปฺปาเทตุกาโม วินยํ วิวณฺเณติ นินฺทติ ครหติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

ติสมุฏฺฐานํ – กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

วิเลขนสิกฺขาปทํ ทุติยํฯ

3. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา

[444] ตติเย – อนฺวทฺธมาสนฺติ อนุปฏิปาฏิยา อทฺธมาเส อทฺธมาเส; ยสฺมา ปน โส อุโปสถทิวเส อุทฺทิสิยติ, ตสฺมา ‘‘อนุโปสถิก’’นฺติ ปทภาชเน วุตฺตํฯ อุทฺทิสฺสมาเนติ อุทฺทิสิยมาเน ฯ ยสฺมา ปน โส ปาติโมกฺขุทฺเทสเก อุทฺทิสนฺเต อุทฺทิสิยมาโน นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘อุทฺทิสนฺเต’’ติ ปทภาชเน วุตฺตํฯ ยญฺจ ตตฺถ อาปตฺติํ อาปนฺโนติ ตสฺมิํ อนาจาเร จิณฺเณ ยํ อาปตฺติํ อาปนฺโนฯ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ อญฺญาเณน อาปนฺนตฺตา ตสฺสา อาปตฺติยา โมกฺโข นตฺถิ, ยถา ปน ธมฺโม จ วินโย จ ฐิโต, ตถา กาเรตพฺโพฯ เทสนาคามินิญฺเจ อาปนฺโน โหติ, เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺฐานคามินิญฺเจ, วุฏฺฐาเปตพฺโพติ อตฺโถฯ สาธุกนฺติ สุฏฺฐุฯ อฏฺฐิํกตฺวาติ อตฺถิกภาวํ กตฺวา; อตฺถิโก หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[447] ธมฺมกมฺเมติอาทีสุ โมหาโรปนกมฺมํ อธิปฺเปตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ติสมุฏฺฐานํ – กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

โมหนสิกฺขาปทํ ตติยํฯ

4. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา

[449] จตุตฺเถ – ปหารํ เทนฺตีติ ‘‘อาวุโส ปีฐกํ ปญฺญเปถ, ปาทโธวนํ อาหรถา’’ติอาทีนิ วตฺวา ตถา อกโรนฺตานํ ปหารํ เทนฺติฯ

[451] ปหารํ เทติ อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ เอตฺถ ปหริตุกามตาย ปหาเร ทินฺเน สเจปิ มรติ ปาจิตฺติยเมวฯ ปหาเรน หตฺโถ วา ปาโท วา ภิชฺชติ, สีสํ วา ภินฺนํ โหติ, ปาจิตฺติยเมวฯ ‘‘ยถายํ สงฺฆมชฺเฌ น วิโรจติ, ตถา นํ กโรมี’’ติ เอวํ วิรูปกรณาธิปฺปาเยน กณฺณํ วา นาสํ วา ฉินฺทติ, ทุกฺกฏํฯ

[452] อนุปสมฺปนฺนสฺสาติ คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา อนฺตมโส ติรจฺฉานคตสฺสาปิ ปหารํ เทติ, ทุกฺกฏํฯ สเจ ปน รตฺตจิตฺโต อิตฺถิํ ปหรติ, สงฺฆาทิเสโสฯ

[453] เกนจิ วิเหฐิยมาโนติ มนุสฺเสน วา ติรจฺฉานคเตน วา วิเหฐิยมาโนฯ โมกฺขาธิปฺปาโยติ ตโต อตฺตโน โมกฺขํ ปตฺถยมาโนฯ ปหารํ เทตีติ กายกายปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อญฺญตเรน ปหารํ เทติ, อนาปตฺติฯ สเจปิ อนฺตรามคฺเค โจรํ วา ปจฺจตฺถิกํ วา วิเหเฐตุกามํ ทิสฺวา ‘‘อุปาสก, เอตฺเถว ติฏฺฐ, มา อาคมี’’ติ วตฺวา วจนํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ‘‘คจฺฉ เร’’ติ มุคฺคเรน วา สตฺถเกน วา ปหริตฺวา ยาติ, โส เจ เตน ปหาเรน มรติ, อนาปตฺติเยวฯ วาฬมิเคสุปิ เอเสว นโยฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ สมุฏฺฐานาทีนิ ปนสฺส ปฐมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ปหารสิกฺขาปทํ จตุตฺถํฯ