เมนู

2. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา

[438] ทุติเย วินยกถํ กเถตีติ วินยกถา นาม กปฺปิยากปฺปิยอาปตฺตานาปตฺติสํวรปหานปฏิสํยุตฺตกถา, ตํ กเถติฯ วินยสฺส วณฺณํ ภาสตีติ วินยสฺส วณฺโณ นาม ปญฺจนฺนมฺปิ สตฺตนฺนมฺปิ อาปตฺติกฺขนฺธานํ วเสน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ปทภาชเนน วณฺณนา, ตํ ภาสติฯ วินยปริยตฺติยา วณฺณํ ภาสตีติ วินยํ ปริยาปุณนฺตานํ วินยปริยตฺติมูลกํ วณฺณํ คุณํ อานิสํสํ ภาสติฯ วินยธโร หิ วินยปริยตฺติมูลเก ปญฺจานิสํเส ฉานิสํเส สตฺตานิสํเส อฏฺฐานิสํเส นวานิสํเส ทสานิสํเส เอกาทสานิสํเส จ ลภติ เต สพฺเพ ภาสตีติ อตฺโถฯ กตเม ปญฺจานิสํเส ลภตีติ? อตฺตโน สีลกฺขนฺธสุคุตฺติอาทิเก ฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, อานิสํสา วินยธเร ปุคฺคเล – อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต, กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ, วิสารโท สงฺฆมชฺเฌ โวหรติ, ปจฺจตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาติ, สทฺธมฺมฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ (ปริ. 325)ฯ

กถมสฺส อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต ฉหากาเรหิ อาปชฺชติ – อลชฺชิตา, อญฺญาณตา, กุกฺกุจฺจปกตตา, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, สติสมฺโมสาติฯ

กถํ อลชฺชิตาย อาปตฺติํ อาปชฺชติ? อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโตเยว มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ กโรติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, อาปตฺติํ ปริคูหติ;

อคติคมนญฺจ คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชิปุคฺคโล’’ติฯ (ปริ. 359);

กถํ อญฺญาณตาย อาปชฺชติ? อญฺญาณปุคฺคโล หิ มนฺโท โมมูโห กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อชานนฺโต อกตฺตพฺพํ กโรติ, กตฺตพฺพํ วิราเธติ; เอวํ อญฺญาณตาย อาปชฺชติฯ

กถํ กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปชฺชติ? กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วินยธรํ ปุจฺฉิตฺวา กปฺปิยญฺเจ กตฺตพฺพํ สิยา, อกปฺปิยญฺเจ น กตฺตพฺพํ, อยํ ปน ‘‘วฏฺฏตี’’ติ มทฺทิตฺวา วีติกฺกมติเยว; เอวํ กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปชฺชติฯ

กถํ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย อาปชฺชติ? อจฺฉมํสํ สูกรมํสนฺติ ขาทติ, ทีปิมํสํ มิคมํสนฺติ ขาทติ, อกปฺปิยโภชนํ กปฺปิยโภชนนฺติ ภุญฺชติ, วิกาเล กาลสญฺญาย ภุญฺชติ, อกปฺปิยปานกํ กปฺปิยปานกนฺติ ปิวติ; เอวํ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย อาปชฺชติฯ

กถํ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย อาปชฺชติ? สูกรมํสํ อจฺฉมํสนฺติ ขาทติ, มิคมํสํ ทีปิมํสนฺติ ขาทติ, กปฺปิยโภชนํ อกปฺปิยโภชนนฺติ ภุญฺชติ, กาเล วิกาลสญฺญาย ภุญฺชติ, กปฺปิยปานกํ อกปฺปิยปานกนฺติ ปิวติ; เอวํ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย อาปชฺชติฯ

กถํ สติสมฺโมสาย อาปชฺชติ? สหเสยฺยจีวรวิปฺปวาสเภสชฺชจีวรกาลาติกฺกมนปจฺจยา อาปตฺติญฺจ สติสมฺโมสาย อาปชฺชติ; เอวมิเธกจฺโจ ภิกฺขุ อิเมหิ ฉหากาเรหิ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ

วินยธโร ปน อิเมหิ ฉหากาเรหิ อาปตฺติํ นาปชฺชติฯ กถํ ลชฺชิตาย นาปชฺชติ? โส หิ ‘‘ปสฺสถ โภ, อยํ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานนฺโตเยว ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรตี’’ติ อิมํ ปรูปวาทํ รกฺขนฺโตปิ นาปชฺชติ; เอวํ ลชฺชิตาย นาปชฺชติฯ สหสา อาปนฺนมฺปิ เทสนาคามินิํ เทเสตฺวา วุฏฺฐานคามินิยา วุฏฺฐหิตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาติฯ ตโต –

‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ น อาปชฺชติ, อาปตฺติํ น ปริคูหติ;

อคติคมนญฺจ น คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ ลชฺชิปุคฺคโล’’ติฯ (ปริ. 359)

อิมสฺมิํ ลชฺชิภาเว ปติฏฺฐิโตว โหติฯ

กถํ ญาณตาย นาปชฺชติ? โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานาติ, ตสฺมา กปฺปิยเมว กโรติ, อกปฺปิยํ น กโรติ; เอวํ ญาณตาย นาปชฺชติฯ

กถํ อกุกฺกุจฺจปกตตาย นาปชฺชติ? โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วตฺถุํ โอโลเกตฺวา มาติกํ ปทภาชนํ อนฺตราปตฺติํ อาปตฺติํ อนาปตฺติญฺจ โอโลเกตฺวา กปฺปิยญฺเจ โหติ กโรติ, อกปฺปิยญฺเจ น กโรติ; เอวํ อกุกฺกุจฺจปกตตาย นาปชฺชติฯ

กถํ อกปฺปิยาทิสญฺญิตาย นาปชฺชติ? โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานาติ, ตสฺมา อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญี น โหติ, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญี น โหติ; สุปฺปติฏฺฐิตา จสฺส สติ โหติ, อธิฏฺฐาตพฺพํ อธิฏฺเฐติ, วิกปฺเปตพฺพํ วิกปฺเปติฯ อิติ อิเมหิ ฉหากาเรหิ อาปตฺติํ นาปชฺชติฯ อาปตฺติํ อนาปชฺชนฺโต อขณฺฑสีโล โหติ ปริสุทฺธสีโล; เอวมสฺส อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโตฯ

กถํ กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ? ติโรรฏฺเฐสุ ติโรชนปเทสุ จ อุปฺปนฺนกุกฺกุจฺจา ภิกฺขู ‘‘อสุกสฺมิํ กิร วิหาเร วินยธโร วสตี’’ติ ทูรโตปิ ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉนฺติ, โส เตหิ กตสฺส กมฺมสฺส วตฺถุํ โอโลเกตฺวา อาปตฺตานาปตฺติครุกลหุกาทิเภทํ สลฺลกฺเขตฺวา เทสนาคามินิํ เทสาเปตฺวา วุฏฺฐานคามินิยา วุฏฺฐาเปตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาเปติ; เอวํ กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติฯ

วิสารโท สงฺฆมชฺเฌ โวหรตีติ อวินยธรสฺส หิ สงฺฆมชฺเฌ กเถนฺตสฺส ภยํ สารชฺชํ โอกฺกมติ, วินยธรสฺส ตํ น โหติฯ กสฺมา? ‘‘เอวํ กเถนฺตสฺส โทโส โหติ; เอวํ น โทโส’’ติ ญตฺวา กถนโตฯ

ปจฺจตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาตีติ เอตฺถ ทฺวิธา ปจฺจตฺถิกา นาม – อตฺตปจฺจตฺถิกา จ สาสนปจฺจตฺถิกา จฯ ตตฺถ เมตฺติยภุมฺมชกา จ ภิกฺขู วฑฺโฒ จ ลิจฺฉวี อมูลเกน อนฺติมวตฺถุนา โจเทสุํ, อิเม อตฺตปจฺจตฺถิกา นามฯ เย วา ปนญฺเญปิ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, สพฺเพ เต อตฺตปจฺจตฺถิกาฯ วิปรีตทสฺสนา ปน อริฏฺฐภิกฺขุกณฺฏกสามเณรเวสาลิกวชฺชิปุตฺตกา ปรูปหารอญฺญาณกงฺขาปรวิตรณาทิวาทา มหาสงฺฆิกาทโย จ อพุทฺธสาสนํ ‘‘พุทฺธสาสน’’นฺติ วตฺวา กตปคฺคหา สาสนปจฺจตฺถิกา นามฯ เต สพฺเพปิ สหธมฺเมน สการเณน วจเนน ยถา ตํ อสทฺธมฺมํ ปติฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ สุนิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคณฺหาติฯ

สทฺธมฺมฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหตีติ เอตฺถ ปน ติวิโธ สทฺธมฺโม ปริยตฺติปฏิปตฺติอธิคมวเสนฯ ตตฺถ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นามฯ เตรส ธุตงฺคคุณา จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ทฺเวอสีติ มหาวตฺตานีติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นามฯ จตฺตาโร มคฺคา จ ผลานิ จาติ อยํ อธิคมสทฺธมฺโม นามฯ

ตตฺถ เกจิ เถรา ‘‘โย โว, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ (ที. นิ. 2.216) อิมินา สุตฺเตน ‘‘สาสนสฺส ปริยตฺติ มูล’’นฺติ วทนฺติฯ เกจิ เถรา ‘‘อิเม จ สุภทฺท ภิกฺขู สมฺมา วิหเรยฺยุํ, อสุญฺโญ โลโก อรหนฺเตหิ อสฺสา’’ติ (ที. นิ. 2.214) อิมินา สุตฺเตน ‘‘สาสนสฺส ปฏิปตฺติมูล’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยาว ปญฺจ ภิกฺขู สมฺมา ปฏิปนฺนา สํวิชฺชนฺติ, ตาว สาสนํ ฐิตํ โหตี’’ติ อาหํสุฯ อิตเร ปน เถรา ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย สุปฺปฏิปนฺนสฺสปิ ธมฺมาภิสมโย นตฺถี’’ติ อาหํสุฯ สเจ ปญฺจ ภิกฺขู จตฺตาริ ปาราชิกานิ รกฺขณกา โหนฺติ, เต สทฺเธ กุลปุตฺเต ปพฺพาเชตฺวา ปจฺจนฺติเม ชนปเท อุปสมฺปาเทตฺวา ทสวคฺคํ คณํ ปูเรตฺวา มชฺฌิเม ชนปเทปิ อุปสมฺปทํ กริสฺสนฺติ, เอเตนุปาเยน วีสติวคฺคคณํ สงฺฆํ ปูเรตฺวา อตฺตโนปิ อพฺภานกมฺมํ กตฺวา สาสนํ วุฑฺฒิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ คมยิสฺสนฺติฯ เอวมยํ วินยธโร ติวิธสฺสาปิ สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหตีติ เอวมยํ วินยธโร อิเม ตาว ปญฺจานิสํเส ปฏิลภตีติ เวทิตพฺโพฯ

กตเม ฉ อานิสํเส ลภตีติ? ตสฺสาเธยฺโย อุโปสโถ, ปวารณา, สงฺฆกมฺมํ, ปพฺพชฺชา, อุปสมฺปทา, นิสฺสยํ เทติ สามเณรํ อุปฏฺฐาเปติฯ

เย อิเม จาตุทฺทสิโก, ปนฺนรสิโก, สามคฺคิอุโปสโถ, สงฺเฆ อุโปสโถ, คเณ ปุคฺคเล อุโปสโถ, สุตฺตุทฺเทโส, ปาริสุทฺธิ, อธิฏฺฐานอุโปสโถติ นว อุโปสถา, สพฺเพ เต วินยธรายตฺตาฯ

ยาปิ จ อิมา จาตุทฺทสิกา ปนฺนรสิกา, สามคฺคิปวารณา, สงฺเฆ ปวารณา คเณ ปุคฺคเล ปวารณา, เตวาจิกา, ทฺเววาจิกา, สมานวสฺสิกา ปวารณาติ นว ปวารณาโย, ตาปิ วินยธรายตฺตา เอว, ตสฺส สนฺตกา, โส ตาสํ สามีฯ

ยานิปิ อิมานิ อปโลกนกมฺมํ ญตฺติกมฺมํ ญตฺติทุติยกมฺมํ ญตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติ จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานิ, ตานิ วินยธรายตฺตานิฯ

ยาปิ จายํ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา กุลปุตฺตานํ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ กาตพฺพา, อยมฺปิ วินยธรายตฺตาวฯ น หิ อญฺโญ ทฺวิปิฏกธโรปิ เอตํ กาตุํ ลภติฯ โส เอว นิสฺสยํ เทติ, สามเณรํ อุปฏฺฐาเปติฯ อญฺโญ เนว นิสฺสยํ ทาตุํ ลภติ, น สามเณรํ อุปฏฺฐาเปตุํฯ สามเณรูปฏฺฐานํ ปจฺจาสีสนฺโต ปน วินยธรสฺส สนฺติเก อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา วตฺตปฏิปตฺติํ สาทิตุํ ลภติฯ เอตฺถ จ นิสฺสยทานญฺเจว สามเณรูปฏฺฐานญฺจ เอกมงฺคํฯ

อิติ อิเมสุ ฉสุ อานิสํเสสุ เอเกน สทฺธิํ ปุริมา ปญฺจ ฉ โหนฺติ, ทฺวีหิ สทฺธิํ สตฺต, ตีหิ สทฺธิํ อฏฺฐ, จตูหิ สทฺธิํ นว, ปญฺจหิ สทฺธิํ ทส, สพฺเพหิ เปเตหิ สทฺธิํ เอกาทสาติ เอวํ วินยธโร ปุคฺคโล ปญฺจ ฉ สตฺต อฏฺฐ นว ทส เอกาทส จ อานิสํเส ลภตีติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ ภควา อิเม อานิสํเส ทสฺเสนฺโต วินยปริยตฺติยา วณฺณํ ภาสตีติ เวทิตพฺโพฯ

อาทิสฺส อาทิสฺสาติ ปุนปฺปุนํ ววตฺถเปตฺวา วิสุํ วิสุํ กตฺวาฯ อายสฺมโต อุปาลิสฺส วณฺณํ ภาสตีติ วินยปริยตฺติํ นิสฺสาย อุปาลิตฺเถรสฺส คุณํ ภาสติ โถเมติ ปสํสติฯ กสฺมา? อปฺเปว นาม มม วณฺณนํ สุตฺวาปิ ภิกฺขู อุปาลิสฺส สนฺติเก วินยํ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพํ มญฺเญยฺยุํ, เอวมิทํ สาสนํ อทฺธนิยํ ภวิสฺสติ, ปญฺจวสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติสฺสตีติฯ

เตธ พหู ภิกฺขูติ เต อิมํ ภควโต วณฺณนํ สุตฺวา ‘‘อิเม กิรานิสํเส เนว สุตฺตนฺติกา น อาภิธมฺมิกา ลภนฺตี’’ติ ยถาปริกิตฺติตานิสํสาธิคเม อุสฺสาหชาตา พหู ภิกฺขู เถรา จ นวา จ มชฺฌิมา จ อายสฺมโต อุปาลิสฺส สนฺติเก วินยํ ปริยาปุณนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิธาติ นิปาตมตฺตเมวฯ

[439-40] อุทฺทิสฺสมาเนติ อาจริเยน อนฺเตวาสิกสฺส อุทฺทิสฺสมาเน, โส ปน ยสฺมา อาจริเย อตฺตโน รุจิยา อุทฺทิสนฺเต วา อาจริยํ ยาจิตฺวา อนฺเตวาสิเกน อุทฺทิสาเปนฺเต วา โย นํ ธาเรติ, ตสฺมิํ สชฺฌายํ กโรนฺเต วา อุทฺทิสฺสมาโน นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘อุทฺทิสนฺเต วา อุทฺทิสาเปนฺเต วา สชฺฌายํ วา กโรนฺเต’’ติ ปทภาชนํ วุตฺตํฯ ขุทฺทานุขุทฺทเกหีติ ขุทฺทเกหิ จ อนุขุทฺทเกหิ จฯ ยาวเทวาติ เตสํ สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตานิ หิ เย อุทฺทิสนฺติ, อุทฺทิสาเปนฺติ สชฺฌายนฺติ วา, เตสํ ตาว สํวตฺตนฺติ ยาว ‘‘กปฺปติ นุ โข, น กปฺปติ นุ โข’’ติ กุกฺกุจฺจสงฺขาโต วิปฺปฏิสาโร วิเหสา วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต มโนวิเลโข จ อุปฺปชฺชติเยวฯ อถ วา ยาวเทวาติ อติสยววตฺถาปนํ; ตสฺส สํวตฺตนฺตีติ อิมินา สมฺพนฺโธ, กุกฺกุจฺจาย วิเหสาย วิเลขาย อติวิย สํวตฺตนฺติเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปสมฺปนฺนสฺส วินยํ วิวณฺเณตีติ อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก ตสฺส ตสฺมิํ วิมติํ อุปฺปาเทตุกาโม วินยํ วิวณฺเณติ นินฺทติ ครหติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

ติสมุฏฺฐานํ – กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

วิเลขนสิกฺขาปทํ ทุติยํฯ

3. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา

[444] ตติเย อนฺวทฺธมาสนฺติ อนุปฏิปาฏิยา อทฺธมาเส อทฺธมาเส; ยสฺมา ปน โส อุโปสถทิวเส อุทฺทิสิยติ, ตสฺมา ‘‘อนุโปสถิก’’นฺติ ปทภาชเน วุตฺตํฯ อุทฺทิสฺสมาเนติ อุทฺทิสิยมาเน ฯ ยสฺมา ปน โส ปาติโมกฺขุทฺเทสเก อุทฺทิสนฺเต อุทฺทิสิยมาโน นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘อุทฺทิสนฺเต’’ติ ปทภาชเน วุตฺตํฯ ยญฺจ ตตฺถ อาปตฺติํ อาปนฺโนติ ตสฺมิํ อนาจาเร จิณฺเณ ยํ อาปตฺติํ อาปนฺโนฯ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ อญฺญาเณน อาปนฺนตฺตา ตสฺสา อาปตฺติยา โมกฺโข นตฺถิ, ยถา ปน ธมฺโม จ วินโย จ ฐิโต, ตถา กาเรตพฺโพฯ เทสนาคามินิญฺเจ อาปนฺโน โหติ, เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺฐานคามินิญฺเจ, วุฏฺฐาเปตพฺโพติ อตฺโถฯ สาธุกนฺติ สุฏฺฐุฯ อฏฺฐิํกตฺวาติ อตฺถิกภาวํ กตฺวา; อตฺถิโก หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ