เมนู

‘‘ยาจีธ มาตา ภคินี สขีติ จ,

‘ทาสี จ ภริยา’ติ จ สา ปวุจฺจติ;

สีเล ฐิตตฺตา จิรรตฺตสํวุตา,

กายสฺส เภทา สุคติํ วชนฺติ ตา’’ติฯ

‘‘อิมา โข, สุชาเต, สตฺต ปุริสสฺส ภริยาโยฯ ตาสํ ตฺวํ กตมา’’ติ? ‘‘อชฺชตคฺเค มํ, ภนฺเต, ภควา ทาสีสมํ สามิกสฺส ภริยํ ธาเรตู’’ติฯ ทสมํฯ

11. โกธนสุตฺตํ

[64] ‘‘สตฺติเม , ภิกฺขเว, ธมฺมา สปตฺตกนฺตา สปตฺตกรณา โกธนํ อาคจฺฉนฺติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ กตเม สตฺต? อิธ, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส เอวํ อิจฺฉติ – ‘อโห วตายํ ทุพฺพณฺโณ อสฺสา’ติ! ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส วณฺณวตาย นนฺทติฯ โกธโนยํ [โกธนายํ (ก.)], ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล โกธาภิภูโต โกธปเรโต, กิญฺจาปิ โส โหติ สุนฺหาโต สุวิลิตฺโต กปฺปิตเกสมสฺสุ โอทาตวตฺถวสโน [โอทาตวสโน (ก.)]; อถ โข โส ทุพฺพณฺโณว โหติ โกธาภิภูโตฯ อยํ, ภิกฺขเว, ปฐโม ธมฺโม สปตฺตกนฺโต สปตฺตกรโณ โกธนํ อาคจฺฉติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส เอวํ อิจฺฉติ – ‘อโห วตายํ ทุกฺขํ สเยยฺยา’ติ! ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส สุขเสยฺยาย นนฺทติฯ โกธโนยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล โกธาภิภูโต โกธปเรโต, กิญฺจาปิ โส ปลฺลงฺเก เสติ โคนกตฺถเต ปฏลิกตฺถเต กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรเณ สอุตฺตรจฺฉเท อุภโตโลหิตกูปธาเน; อถ โข โส ทุกฺขญฺเญว เสติ โกธาภิภูโตฯ อยํ, ภิกฺขเว, ทุติโย ธมฺโม สปตฺตกนฺโต สปตฺตกรโณ โกธนํ อาคจฺฉติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส เอวํ อิจฺฉติ – ‘อโห วตายํ น ปจุรตฺโถ อสฺสา’ติ! ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส ปจุรตฺถตาย นนฺทติ

โกธโนยํ , ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล โกธาภิภูโต โกธปเรโต, อนตฺถมฺปิ คเหตฺวา ‘อตฺโถ เม คหิโต’ติ มญฺญติ , อตฺถมฺปิ คเหตฺวา ‘อนตฺโถ เม คหิโต’ติ มญฺญติฯ ตสฺสิเม ธมฺมา อญฺญมญฺญํ วิปจฺจนีกา คหิตา ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ โกธาภิภูตสฺสฯ อยํ, ภิกฺขเว, ตติโย ธมฺโม สปตฺตกนฺโต สปตฺตกรโณ โกธนํ อาคจฺฉติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส เอวํ อิจฺฉติ – ‘อโห วตายํ น โภควา อสฺสา’ติ! ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส โภควตาย นนฺทติฯ โกธนสฺส, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคลสฺส โกธาภิภูตสฺส โกธปเรตสฺส, เยปิสฺส เต โหนฺติ โภคา อุฏฺฐานวีริยาธิคตา พาหาพลปริจิตา เสทาวกฺขิตฺตา ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธา, เตปิ ราชาโน ราชโกสํ ปเวเสนฺติ โกธาภิภูตสฺสฯ อยํ, ภิกฺขเว, จตุตฺโถ ธมฺโม สปตฺตกนฺโต สปตฺตกรโณ โกธนํ อาคจฺฉติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส เอวํ อิจฺฉติ – ‘อโห วตายํ น ยสวา อสฺสา’ติ! ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส ยสวตาย นนฺทติฯ โกธโนยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล โกธาภิภูโต โกธปเรโต, โยปิสฺส โส โหติ ยโส อปฺปมาทาธิคโต, ตมฺหาปิ ธํสติ โกธาภิภูโตฯ อยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจโม ธมฺโม สปตฺตกนฺโต สปตฺตกรโณ โกธนํ อาคจฺฉติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส เอวํ อิจฺฉติ – ‘อโห วตายํ น มิตฺตวา อสฺสา’ติ! ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส มิตฺตวตาย นนฺทติฯ โกธนํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคลํ โกธาภิภูตํ โกธปเรตํ, เยปิสฺส เต โหนฺติ มิตฺตามจฺจา ญาติสาโลหิตา, เตปิ อารกา ปริวชฺชนฺติ โกธาภิภูตํฯ อยํ, ภิกฺขเว, ฉฏฺโฐ ธมฺโม สปตฺตกนฺโต สปตฺตกรโณ โกธนํ อาคจฺฉติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส เอวํ อิจฺฉติ – ‘อโห วตายํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺยา’ติ! ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, สปตฺโต สปตฺตสฺส สุคติคมเน นนฺทติฯ โกธโนยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล โกธาภิภูโต โกธปเรโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติฯ

โส กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย…เป.… กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ โกธาภิภูโตฯ อยํ, ภิกฺขเว, สตฺตโม ธมฺโม สปตฺตกนฺโต สปตฺตกรโณ โกธนํ อาคจฺฉติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วาฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต ธมฺมา สปตฺตกนฺตา สปตฺตกรณา โกธนํ อาคจฺฉนฺติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วา’’ติฯ

‘‘โกธโน ทุพฺพณฺโณ โหติ, อโถ ทุกฺขมฺปิ เสติ โส;

อโถ อตฺถํ คเหตฺวาน, อนตฺถํ อธิปชฺชติ [อธิคจฺฉติ (สี.), ปฏิปชฺชติ (สฺยา.)]

‘‘ตโต กาเยน วาจาย, วธํ กตฺวาน โกธโน;

โกธาภิภูโต ปุริโส, ธนชานิํ นิคจฺฉติฯ

‘‘โกธสมฺมทสมฺมตฺโต , อายสกฺยํ [อายสกฺขํ (สฺยา.)] นิคจฺฉติ;

ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จ, ปริวชฺชนฺติ โกธนํฯ

[อิติวุ. 88 อิติวุตฺตเกปิ] ‘‘อนตฺถชนโน โกโธ, โกโธ จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โกโธ สหเต นรํฯ

‘‘ยํ กุทฺโธ อุปโรเธติ, สุกรํ วิย ทุกฺกรํ;

ปจฺฉา โส วิคเต โกเธ, อคฺคิทฑฺโฒว ตปฺปติฯ

‘‘ทุมฺมงฺกุยํ ปทสฺเสติ [สทสฺเสติ (สี.), ปฐมํ ทสฺเสติ (สฺยา.)], ธูมํ ธูมีว ปาวโก;

ยโต ปตายติ โกโธ, เยน กุชฺฌนฺติ มานวาฯ

‘‘นาสฺส หิรี น โอตฺตปฺปํ [น อสฺส หิรี โอตฺตปฺปญฺจ (ก.)], น วาโจ โหติ คารโว;

โกเธน อภิภูตสฺส, น ทีปํ โหติ กิญฺจนํฯ

‘‘ตปนียานิ กมฺมานิ, ยานิ ธมฺเมหิ อารกา;

ตานิ อาโรจยิสฺสามิ, ตํ สุณาถ ยถา ตถํฯ

‘‘กุทฺโธ หิ ปิตรํ หนฺติ, หนฺติ กุทฺโธ สมาตรํ;

กุทฺโธ หิ พฺราหฺมณํ หนฺติ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชนํฯ

‘‘ยาย มาตุ ภโต โปโส, อิมํ โลกํ อเวกฺขติ;

ตมฺปิ ปาณททิํ สนฺติํ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโนฯ

‘‘อตฺตูปมา หิ เต สตฺตา, อตฺตา หิ ปรโม [ปรมํ (สี. สฺยา.)] ปิโย;

หนฺติ กุทฺโธ ปุถุตฺตานํ, นานารูเปสุ มุจฺฉิโตฯ

‘‘อสินา หนฺติ อตฺตานํ, วิสํ ขาทนฺติ มุจฺฉิตา;

รชฺชุยา พชฺฌ มียนฺติ, ปพฺพตามปิ กนฺทเรฯ

‘‘ภูนหจฺจานิ [ภูตหจฺจานิ (สี. สฺยา.)] กมฺมานิ, อตฺตมารณิยานิ จ;

กโรนฺตา นาวพุชฺฌนฺติ [กโรนฺโต นาวพุชฺฌติ (ก.)], โกธชาโต ปราภโวฯ

‘‘อิตายํ โกธรูเปน, มจฺจุปาโส คุหาสโย;

ตํ ทเมน สมุจฺฉินฺเท, ปญฺญาวีริเยน ทิฏฺฐิยาฯ

‘‘ยถา เมตํ [เอกเมตํ (สฺยา.), เอกเมตํ (สี.)] อกุสลํ, สมุจฺฉินฺเทถ ปณฺฑิโต;

ตเถว ธมฺเม สิกฺเขถ, มา โน ทุมฺมงฺกุยํ อหุฯ

‘‘วีตโกธา อนายาสา, วีตโลภา อนุสฺสุกา [อนิสฺสุกา (สี. สฺยา.) ตทฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘อนุสฺสุกา’’ ตฺเวว ทิสฺสติ];

ทนฺตา โกธํ ปหนฺตฺวาน, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา’’ติ [ปรินิพฺพิสฺสถนาสวาติ (สฺยา.), ปรินิพฺพิํสุ อนาสวาติ (ก.)]ฯ เอกาทสมํ;

อพฺยากตวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อพฺยากโต ปุริสคติ, ติสฺส สีห อรกฺขิยํ;

กิมิลํ สตฺต ปจลา, เมตฺตา ภริยา โกเธกาทสาติฯ

7. มหาวคฺโค

1. หิรีโอตฺตปฺปสุตฺตํ

[65] [อ. นิ. 5.24, 168; 2.6.50] ‘‘หิโรตฺตปฺเป , ภิกฺขเว, อสติ หิโรตฺตปฺปวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ อินฺทฺริยสํวโร; อินฺทฺริยสํวเร อสติ อินฺทฺริยสํวรวิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ สีลํ; สีเล อสติ สีลวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ สมฺมาสมาธิ; สมฺมาสมาธิมฺหิ อสติ สมฺมาสมาธิวิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ ยถาภูตญาณทสฺสนํ; ยถาภูตญาณทสฺสเน อสติ ยถาภูตญาณทสฺสนวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ นิพฺพิทาวิราโค; นิพฺพิทาวิราเค อสติ นิพฺพิทาวิราควิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รุกฺโข สาขาปลาสวิปนฺโนฯ ตสฺส ปปฏิกาปิ น ปาริปูริํ คจฺฉติ, ตโจปิ เผคฺคุปิ สาโรปิ น ปาริปูริํ คจฺฉติฯ เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, หิโรตฺตปฺเป อสติ หิโรตฺตปฺปวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ อินฺทฺริยสํวโร; อินฺทฺริยสํวเร อสติ อินฺทฺริยสํวรวิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ สีลํ; สีเล อสติ สีลวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ สมฺมาสมาธิ; สมฺมาสมาธิมฺหิ อสติ สมฺมาสมาธิวิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ ยถาภูตญาณทสฺสนํ; ยถาภูตญาณทสฺสเน อสติ ยถาภูตญาณทสฺสนวิปนฺนสฺส หตูปนิโส โหติ นิพฺพิทาวิราโค; นิพฺพิทาวิราเค อสติ นิพฺพิทาวิราควิปนฺนสฺส หตูปนิสํ โหติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํฯ

‘‘หิโรตฺตปฺเป, ภิกฺขเว, สติ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺโน โหติ อินฺทฺริยสํวโร; อินฺทฺริยสํวเร สติ อินฺทฺริยสํวรสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺนํ โหติ สีลํ; สีเล สติ สีลสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺโน โหติ สมฺมาสมาธิ; สมฺมาสมาธิมฺหิ สติ สมฺมาสมาธิสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺนํ โหติ ยถาภูตญาณทสฺสนํ; ยถาภูตญาณทสฺสเน สติ ยถาภูตญาณทสฺสนสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺโน โหติ นิพฺพิทาวิราโค; นิพฺพิทาวิราเค สติ นิพฺพิทาวิราคสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺนํ โหติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, รุกฺโข สาขาปลาสสมฺปนฺโนฯ ตสฺส ปปฏิกาปิ ปาริปูริํ คจฺฉติ, ตโจปิ เผคฺคุปิ สาโรปิ ปาริปูริํ คจฺฉติ ฯ เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, หิโรตฺตปฺเป สติ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนสฺส อุปนิสสมฺปนฺโน โหติ…เป.… วิมุตฺติญาณทสฺสน’’นฺติฯ ปฐมํฯ

2. สตฺตสูริยสุตฺตํ

[66] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ อมฺพปาลิวเนฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –