เมนู

อุปฺปาทา วา อนุปฺปาทา วาติ อุปฺปาเท วา อนุปฺปาเท วา, ตถาคเตสุ อุปฺปนฺเนสุปิ อนุปฺปนฺเนสุปีติ อตฺโถฯ ฐิตาว สา ธาตูติ ฐิโตว โส ปจฺจยสภาโว, น กทาจิ ชาติชรามรณสฺส ปจฺจโย น โหตีติ อตฺโถฯ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตาติ ชาติปจฺจโยเยวฯ ชาติปจฺจเยน หิ ชรามรณสงฺขาโต ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺโม ตทายตฺตตาย ติฏฺฐติ, ชาติปจฺจโยว ชรามรณธมฺมํ นิยเมติ, ตสฺมา ชาติ ‘‘ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติ วุจฺจติฯ ชาติเยว อิมสฺส ชรามรณสฺส ปจฺจโยติ อิทปฺปจฺจโย, อิทปฺปจฺจโยว อิทปฺปจฺจยตาฯ ตนฺติ ตํ ปจฺจยํฯ อภิสมฺพุชฺฌตีติ ญาเณน อภิสมฺพุชฺฌติฯ อภิสเมตีติ ญาเณน อภิสมาคจฺฉติฯ อาจิกฺขตีติ กเถติฯ เทเสตีติ ทสฺเสติฯ ปญฺญาเปตีติ ชานาเปติฯ ปฏฺฐเปตีติ ญาณมุเข ฐเปติฯ วิวรตีติ วิวริตฺวา ทสฺเสติฯ วิภชตีติ วิภาคโต ทสฺเสติฯ อุตฺตานีกโรตีติ ปากฏํ กโรติฯ อิติ โขติ เอวํ โขฯ ยา ตตฺราติ ยา เตสุ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทีสุ ฯ โส ปนายํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ อนูนาธิเกเหว ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺภวโต ตถตาติ, สามคฺคิํ อุปคเตสุ ปจฺจเยสุ มุหุตฺตมฺปิ ตโต นิพฺพตฺตนธมฺมานํ อสมฺภวาภาวโต อวิตถตาติ, อญฺญธมฺมปจฺจเยหิ อญฺญธมฺมานุปฺปตฺติโต อนญฺญถตาติ, ยถาวุตฺตานํ เอเตสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยโต วา ปจฺจยสมูหโต วา อิทปฺปจฺจยตาติ วุตฺโตฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา, อิทปฺปจฺจยานํ วา สมูโห อิทปฺปจฺจยตาฯ ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพนฺติฯ

ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สมฺมสนญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[48] สมฺมสนญาณนิทฺเทเส ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํฯ เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ อถสฺส อตีตาทินา วิภาคํ อารภติฯ ตญฺหิ กิญฺจิ อตีตํ กิญฺจิ อนาคตาทิเภทนฺติฯ เอส นโย เวทนาทีสุปิฯ ตตฺถ รูปํ ตาว อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม โหติ, ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํฯ

ตตฺถ อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมิํ ภเว ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีตํ, จุติโต อุทฺธํ อนาคตํ, อุภินฺนมนฺตเร ปจฺจุปฺปนฺนํฯ สนฺตติวเสน สภาคเอกอุตุสมุฏฺฐานํ เอกาหารสมุฏฺฐานญฺจ ปุพฺพาปริยภาเวน วตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺฐานํ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺฐานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ, กมฺมสมุฏฺฐานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิ, เตสญฺเญว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปตฺถมฺภนวเสน ตสฺส อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺตินฺทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํ ตํ สมยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ ขณวเสน อุปฺปาทาทิขณตฺตยปริยาปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํฯ อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจํ อตีตํ, นิฏฺฐิตเหตุกิจฺจมนิฏฺฐิตปจฺจยกิจฺจํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, อุภยกิจฺจมสมฺปตฺตํ อนาคตํฯ สกิจฺจกฺขเณ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํฯ เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายา เสสา สปริยายาฯ

อชฺฌตฺตนฺติ ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตํ ปาฏิปุคฺคลิกํ รูปํ อชฺฌตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตโต พหิภูตํ ปน อินฺทฺริยพทฺธํ วา อนินฺทฺริยพทฺธํ วา รูปํ พหิทฺธา นามฯ โอฬาริกนฺติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพสงฺขาตา ปถวีเตโชวาโย จาติ ทฺวาทสวิธํ รูปํ ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพโต โอฬาริกํฯ เสสํ ปน อาโปธาตุ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ หทยวตฺถุ โอชา อากาสธาตุ กายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมญฺญตา อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตาติ โสฬสวิธํ รูปํ ฆฏฺฏนวเสน อคเหตพฺพโต สุขุมํฯ หีนํ วา ปณีตํ วาติ เอตฺถ หีนปณีตภาโว ปริยายโต นิปฺปริยายโต จฯ ตตฺถ อกนิฏฺฐานํ รูปโต สุทสฺสีนํ รูปํ หีนํ, ตเทว สุทสฺสานํ รูปโต ปณีตํฯ เอวํ ยาว นรกสตฺตานํ รูปํ, ตาว ปริยายโต หีนปณีตตา เวทิตพฺพาฯ นิปฺปริยายโต ปน ยตฺถ อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํฯ ยตฺถ กุสลวิปากํ, ตํ ปณีตํฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วาติ เอตฺถ ยํ สุขุมํ, ตเทว ทุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา ทูเรฯ ยํ โอฬาริกํ, ตเทว สุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา สนฺติเกฯ

สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนนฺติ เอตฺถ อยํ ภิกฺขุ ‘‘ยํ กิญฺจิ รูป’’นฺติ เอวํ อนิยมนิทฺทิฏฺฐํ สพฺพมฺปิ รูปํ อตีตตฺติเกน เจว จตูหิ อชฺฌตฺตาทิทุเกหิ จาติ เอกาทสหิ โอกาเสหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ อนิจฺจนฺติ สมฺมสติฯ กถํ? ปรโต วุตฺตนเยนฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.48)ฯ ตสฺมา เอส ยํ อตีตํ รูปํ, ตํ ยสฺมา อตีเตเยว ขีณํ, นยิมํ ภวํ สมฺปตฺตนฺติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ยํ อนาคตํ รูปํ อนนฺตรภเว นิพฺพตฺติสฺสติ, ตมฺปิ ตตฺเถว ขียิสฺสติ, น ตโต ปรํ ภวํ คมิสฺสตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ, ตํ อิเธว ขียติ, น อิโต คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ยํ อชฺฌตฺตํ รูปํ, ตมฺปิ อชฺฌตฺตเมว ขียติ, น พหิทฺธาภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ยํ พหิทฺธา โอฬาริกํ สุขุมํ หีนํ ปณีตํ ทูเร สนฺติเก, ตมฺปิ เอตฺเถว ขียติ, น ทูรภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนาติ สมฺมสติฯ อิทํ สพฺพมฺปิ ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเฐนา’’ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํ, ปเภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติฯ

สพฺพเมว เจตํ ทุกฺขํ ภยฏฺเฐนาติ สมฺมสติฯ ภยฏฺเฐนาติ สปฺปฏิภยตายฯ ยญฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ภยาวหํ โหติ สีโหปมสุตฺเต (อ. นิ. 4.33; สํ. นิ. 3.78) เทวานํ วิยฯ อิติ อิทมฺปิ ‘‘ทุกฺขํ ภยฏฺเฐนา’’ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํ, ปเภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติฯ

ยถา จ ทุกฺขํ, เอวํ สพฺพมฺปิ ตํ อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ สมฺมสติฯ อสารกฏฺเฐนาติ ‘‘อตฺตา นิวาสี การโก เวทโก สยํวสี’’ติ เอวํ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตสารสฺส อภาเวนฯ ยญฺหิ อนิจฺจํ ทุกฺขํ, อตฺตโนปิ อนิจฺจตํ วา อุทยพฺพยปีฬนํ วา วาเรตุํ น สกฺโกติ, กุโต ตสฺส การกาทิภาโวฯ เตนาห – ‘‘รูปญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.59)ฯ อิติ อิทํ ‘‘อนตฺตา อสารกฏฺเฐนา’’ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํ, ปเภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติฯ เอเสว นโย เวทนาทีสุฯ

อิติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ เอกาทส เอกาทส กตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปญฺจปญฺญาส สมฺมสนานิ โหนฺติ, อนิจฺจโต ปญฺจปญฺญาส , ทุกฺขโต ปญฺจปญฺญาส, อนตฺตโต ปญฺจปญฺญาสาติ ติวิธานุปสฺสนาวเสน สพฺพานิ ปญฺจสฏฺฐิสตสมฺมสนานิ โหนฺติฯ

เกจิ ปน ‘‘สพฺพํ รูปํ, สพฺพํ เวทนํ, สพฺพํ สญฺญํ, สพฺเพ สงฺขาเร, สพฺพํ วิญฺญาณนฺติ ปทมฺปิ ปกฺขิปิตฺวา เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ทฺวาทส ทฺวาทส กตฺวา ปญฺจสุ สฏฺฐิ, อนุปสฺสนาโต อสีติสตสมฺมสนานี’’ติ วทนฺติฯ

อตีตาทิวิภาเค ปเนตฺถ สนฺตติวเสน ขณาทิวเสน จ เวทนาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ ขณาทิวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌคตา สกิจฺจญฺจ กุรุมานา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท นิยกชฺฌตฺตวเสเนว เวทิตพฺโพฯ

โอฬาริกสุขุมภาโว ‘‘อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา สุขุมา’’ติอาทินา (วิภ. 4) นเยน วิภงฺเค วุตฺเตน ชาติสภาวปุคฺคลโลกิยโลกุตฺตรวเสน เวทิตพฺโพฯ ชาติวเสน ตาว อกุสลา เวทนา สาวชฺชกิริยเหตุโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต จ อวูปสนฺตวุตฺตีติ กุสลเวทนาย โอฬาริกา, สพฺยาปารโต สอุสฺสาหโต สวิปากโต กิเลสสนฺตาปภาวโต สาวชฺชโต จ วิปากาพฺยากตาย โอฬาริกา, สวิปากโต กิเลสสนฺตาปภาวโต สพฺยาพชฺฌโต สาวชฺชโต จ กิริยาพฺยากตาย โอฬาริกาฯ กุสลาพฺยากตา ปน วุตฺตวิปริยายโต อกุสลาย เวทนาย สุขุมาฯ ทฺเวปิ กุสลากุสลา เวทนา สพฺยาปารโต สอุสฺสาหโต สวิปากโต จ ยถาโยคํ ทุวิธายปิ อพฺยากตาย โอฬาริกา, วุตฺตวิปริยาเยน ทุวิธาปิ อพฺยากตา ตาหิ สุขุมาฯ เอวํ ตาว ชาติวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

สภาววเสน ปน ทุกฺขา เวทนา นิรสฺสาทโต สวิปฺผารโต โขภกรณโต อุพฺเพชนียโต อภิภวนโต จ อิตราหิ ทฺวีหิ โอฬาริกา, อิตรา ปน ทฺเว สาตโต สนฺตโต ปณีตโต มนาปโต มชฺฌตฺตโต จ ยถาโยคํ ทุกฺขาย สุขุมาฯ อุโภ ปน สุขทุกฺขา สวิปฺผารโต อุพฺเพชนียโต โขภกรณโต ปากฏโต จ อทุกฺขมสุขาย โอฬาริกา, สา วุตฺตวิปริยาเยน ตทุภยโต สุขุมาฯ เอวํ สภาววเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

ปุคฺคลวเสน ปน อสมาปนฺนสฺส เวทนา นานารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวโต สมาปนฺนสฺส เวทนาย โอฬาริกา, วิปริยาเยน อิตรา สุขุมาฯ เอวํ ปุคฺคลวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

โลกิยโลกุตฺตรวเสน ปน สาสวา เวทนา โลกิยา, สา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต โอฆนิยโต โยคนิยโต คนฺถนิยโต นีวรณิยโต อุปาทานิยโต สํกิเลสิกโต ปุถุชฺชนสาธารณโต จ อนาสวาย โอฬาริกา, อนาสวา จ วิปริยาเยน สาสวาย สุขุมาฯ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท ปริหริตพฺโพฯ อกุสลวิปากกายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา หิ เวทนา ชาติวเสน อพฺยากตตฺตา สุขุมาปิ สมานา สภาวาทิวเสน โอฬาริกา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อพฺยากตา เวทนา สุขุมา, ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกาฯ สมาปนฺนสฺส เวทนา สุขุมา, อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกาฯ อนาสวา เวทนา สุขุมา, สาสวา เวทนา โอฬาริกา’’ติ (วิภ. 11)ฯ

ยถา จ ทุกฺขา เวทนา, เอวํ สุขาทโยปิฯ ตาปิ หิ ชาติวเสน โอฬาริกา, สภาวาทิวเสน สุขุมา โหนฺติฯ ตสฺมา ยถา ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท น โหติ, ตถา เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ, อพฺยากตา ชาติวเสน กุสลากุสลาหิ สุขุมาฯ ตตฺถ กตมา อพฺยากตา? กิํ ทุกฺขา? กิํ สุขา? กิํ สมาปนฺนสฺส? กิํ อสมาปนฺนสฺส? กิํ สาสวา? กิํ อนาสวาติ? เอวํ สภาวาทิเภโท น ปรามสิตพฺโพฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

อปิจ ‘‘ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺฐพฺพา’’ติ วจนโต อกุสลาทีสุปิ โลภสหคตาย โทสสหคตา เวทนา อคฺคิ วิย นิสฺสยทหนโต โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมาฯ โทสสหคตาปิ นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมาฯ นิยตาปิ กปฺปฏฺฐิติกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ กปฺปฏฺฐิติกาสุปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ โลภสหคตา ปน ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ สาปิ นิยตา กปฺปฏฺฐิติกา อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ อวิเสเสน จ อกุสลา พหุวิปากา โอฬาริกา, อปฺปวิปากา สุขุมาฯ กุสลา ปน อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา สุขุมาฯ

อปิจ กามาวจรกุสลา โอฬาริกา, รูปาวจรา สุขุมา, ตโต อรูปาวจรา, ตโต โลกุตฺตราฯ กามาวจรา จ ทานมยา โอฬาริกา, สีลมยา สุขุมาฯ สีลมยาปิ โอฬาริกา, ตโต ภาวนามยา สุขุมาฯ ภาวนามยาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา, ติเหตุกา สุขุมาฯ ติเหตุกาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมา ฯ รูปาวจรา จ ปฐมชฺฌานิกา โอฬาริกา…เป.… ปญฺจมชฺฌานิกา สุขุมาวฯ อรูปาวจรา จ อากาสานญฺจายตนสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมฺปยุตฺตา สุขุมาวฯ โลกุตฺตรา จ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป.… อรหตฺตมคฺคสมฺปยุตฺตา สุขุมาวฯ เอส นโย ตํตํภูมิวิปากกิริยาเวทนาสุ ทุกฺขาทิอสมาปนฺนาทิสาสวาทิวเสน วุตฺตเวทนาสุ จฯ โอกาสวเสน วาปิ นิรเย ทุกฺขา โอฬาริกา, ติรจฺฉานโยนิยํ สุขุมา…เป.… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ สุขุมาวฯ ยถา จ ทุกฺขา, เอวํ สุขาปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพาฯ วตฺถุวเสน จาปิ หีนวตฺถุกา ยา กาจิ เวทนา โอฬาริกา, ปณีตวตฺถุกา สุขุมาฯ หีนปณีตเภเท ยา โอฬาริกา, สา หีนาฯ ยา จ สุขุมา, สา ปณีตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

ทูรสนฺติกปเท ปน ‘‘อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร, อกุสลา เวทนา อกุสลาย เวทนาย สนฺติเก’’ติอาทินา (วิภ. 13) นเยน วิภงฺเค วิภตฺตาฯ ตสฺมา อกุสลา เวทนา วิสภาคโต อสํสฏฺฐโต อสริกฺขโต จ กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตถา กุสลาพฺยากตา อกุสลายฯ เอส นโย สพฺพวาเรสุฯ

อกุสลา ปน เวทนา สภาคโต สํสฏฺฐโต สริกฺขโต จ อกุสลาย สนฺติเกติ อิทํ เวทนาย อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขํฯ ตํตํเวทนาสมฺปยุตฺตานํ ปน สญฺญาทีนมฺปิ เอตํ เอวเมว เวทิตพฺพํฯ

เย ปเนตฺถ เวทนาทีสุ จกฺขุ…เป.… ชรามรณนฺติ เปยฺยาเลน สํขิตฺเตสุ จ ธมฺเมสุ โลกุตฺตรธมฺมา อาคตา, เต อสมฺมสนูปคตฺตา อิมสฺมิํ อธิกาเร น คเหตพฺพาฯ เต ปน เกวลํ เตน เตน ปเทน สงฺคหิตธมฺมทสฺสนวเสน จ อภิญฺเญยฺยนิทฺเทเส อาคตนเยน จ วุตฺตาฯ เยปิ จ สมฺมสนูปคา, เตสุ เย ยสฺส ปากฏา โหนฺติ, สุเขน ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ, เตสุ เตน สมฺมสนํ อารภิตพฺพํฯ ชาติชรามรณวเสน วิสุํ สมฺมสนาภาเวปิ ชาติชรามรณวนฺเตสุเยว ปน สมฺมสิเตสุ ตานิปิ สมฺมสิตานิ โหนฺตีติ ปริยาเยน เตสมฺปิ วเสน สมฺมสนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ววตฺเถตีติอาทินา นเยน อตีตตฺติกสฺเสว จ วเสน สมฺมสนสฺส วุตฺตตฺตา อชฺฌตฺตาทิเภทํ อนามสิตฺวาปิ อตีตตฺติกสฺเสว วเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวาปิ อนิจฺจาทิโต สมฺมสนํ กาตพฺพเมวฯ

ยํ ปน อนิจฺจํ, ตํ ยสฺมา นิยมโต สงฺขตาทิเภทํ โหติ, เตนสฺส ปริยายทสฺสนตฺถํ, นานากาเรหิ วา มนสิการปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตนฺติอาทิมาห ฯ ตญฺหิ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจํ, อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย วา อนิจฺจํฯ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตตฺตา สงฺขตํฯ ปจฺจเย ปฏิจฺจ นิสฺสาย สมํ, สห วา อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํฯ เอเตน ปจฺจเยหิ กเตปิ ปจฺจยานํ อพฺยาปารตํ ทสฺเสติฯ ขยธมฺมนฺติ ขียนธมฺมํ ขียนปกติกํฯ วยธมฺมนฺติ นสฺสนธมฺมํฯ นยิทํ มนฺทีภาวกฺขยวเสน ขยธมฺมํ, เกวลํ วิคมนปกติกํฯ ปหูตสฺส มนฺทีภาโวปิ หิ โลเก ขโยติ วุจฺจติฯ วิราคธมฺมนฺติ นยิทํ กุหิญฺจิ คมนวเสน วยธมฺมํ, เกวลํ สภาวาติกฺกมนปกติกํฯ ‘‘วิราโค นาม ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา’’ติ หิ วุตฺตํฯ นิโรธธมฺมนฺติ นยิทํ สภาวาติกฺกเมน ปุนราวตฺติธมฺมํ, เกวลํ อปุนราวตฺตินิโรเธน นิรุชฺฌนปกติกนฺติ ปุริมปุริมปทสฺส อตฺถวิวรณวเสน ปจฺฉิมปจฺฉิมปทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อถ วา เอกภวปริยาปนฺนรูปภงฺควเสน ขยธมฺมํ, เอกสนฺตติปริยาปนฺนรูปกฺขยวเสน วยธมฺมํ, รูปสฺส ขณภงฺควเสน วิราคธมฺมํ, ติณฺณมฺปิ อปุนปฺปวตฺติวเสน นิโรธธมฺมนฺติปิ โยเชตพฺพํฯ

ชรามรณํ อนิจฺจนฺติอาทีสุ ชรามรณํ น อนิจฺจํ, อนิจฺจสภาวานํ ปน ขนฺธานํ ชรามรณตฺตา อนิจฺจํ นาม ชาตํฯ สงฺขตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อนฺตรเปยฺยาเล ชาติยาปิ อนิจฺจาทิตาย เอเสว นโยฯ

ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทิ น วิปสฺสนาวเสน วุตฺตํ, เกวลํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส เอเกกองฺควเสน สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานโต สมฺมสนญาณํ นาม โหตีติ ปริยาเยน วุตฺตํฯ น ปเนตํ กลาปสมฺมสนญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณเมว ตํ โหตีติฯ อสติ ชาติยาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, อสติยา ชาติยาติ วุตฺตํ โหติฯ อสติ สงฺขาเรสูติ วจนวิปลฺลาโส กโต, อสนฺเตสุ สงฺขาเรสูติ วุตฺตํ โหติฯ ภวปจฺจยา ชาติ, อสตีติอาทิ ‘‘ภวปจฺจยา ชาติ, อสติ ภเว นตฺถิ ชาตี’’ติอาทินา นเยน โยเชตพฺพํฯ

สมฺมสนญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อุทยพฺพยญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[49] อิทานิ อนนฺตรํ วุตฺตสฺส สมฺมสนญาณสฺส นานานเยหิ ภาวนาถิรกรเณน ปารํ คนฺตฺวา ฐิเตน อนิจฺจาทิโต ทิฏฺเฐ สงฺขาเร อุทยพฺพเยน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนิจฺจาทิโต วิปสฺสนตฺถํ วุตฺตสฺส อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณสฺส นิทฺเทเส ชาตํ รูปนฺติอาทีสุ สนฺตติวเสน ยถาสกํ ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตํ รูปํฯ ตสฺส ชาตสฺส รูปสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ ชาติํ อุปฺปาทํ อภินวาการํ อุทโยติ, วิปริณามลกฺขณํ ขยํ ภงฺคํ วโยติ, อนุปสฺสนา ปุนปฺปุนํ นิสามนา, อุทยพฺพย อนุปสฺสนาญาณนฺติ อตฺโถฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ชาติชรามรณวนฺตานํเยว อุทยพฺพยสฺส ปริคฺคเหตพฺพตฺตา ชาติชรามรณานํ อุทยพฺพยาภาวโต ชาติชรามรณํ อนามสิตฺวา ชาตํ จกฺขุ…เป.… ชาโต ภโวติ เปยฺยาลํ กตํฯ